Научная статья на тему 'Алматы қаласының ауалық ортаның автокөліктік ластануын және тұрғындар денсаулығын гигиеналық бағалау'

Алматы қаласының ауалық ортаның автокөліктік ластануын және тұрғындар денсаулығын гигиеналық бағалау Текст научной статьи по специальности «Науки о здоровье»

CC BY
106
52
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ластану / ауа ортасы / қатер / ауру көрсеткіші / pollution / air environment / risks / incidence

Аннотация научной статьи по наукам о здоровье, автор научной работы — М.К. Амрин, Г.А. Бегимбетова, М.Т. Адилова, А.Н. Нурлан, М.Т. Шегебаева

Мақалада алматы қаласының ауалық ортаның автокөліктік ластануын және тұрғындар денсаулығын гигиеналық бағалау нәтижелері көрсетілген. Қаланың әуа бассейні ластаушылармен қарқынды ластануда, осыған байланысты қала тұрғындары үшін үлкен қауіптілік тудыруда Қаланың аурушаңдылық деңгейі ҚР салыстырғанда жоғары, әсіресе балалар арасында ( 1,7 есе). Оның құрылымында басым түскен аурулар тыныс жолдарының, зәр шығару жүйелерінің, асқорыту мүшелерінің, сүйек бұлшық ет жүйелерінің, жүйке жүйесінің аурулары болды.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о здоровье , автор научной работы — М.К. Амрин, Г.А. Бегимбетова, М.Т. Адилова, А.Н. Нурлан, М.Т. Шегебаева

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

HYGIENIC ASSESSMENT OF MOTOR TRANSPORTATION POLLUTION OF THE AIR ENVIRONMENT AND HEALTH OF THE POPULATION OF THE ALMATY CITY

Results of a hygienic assessment of motor transportation pollution of the air environment and a state of health of the population in the conditions of Almaty are given in article. High rates of coefficients and indexes of their not cancerogenic danger are revealed. Primary incidence of the population according to negotiability to medical institutions is higher, than in general across the Republic of Kazakhstan, especially among the population children (by 1,7 times). Diseases of respiratory organs, diseases of the blood circulatory system, an illness of blood and the haematogenic bodies, nervous diseases are leading.

Текст научной работы на тему «Алматы қаласының ауалық ортаның автокөліктік ластануын және тұрғындар денсаулығын гигиеналық бағалау»

УДК 614.715-032.1+616-092.11(574.51)

М.К. АМРИН1, Г.А. БЕГИМБЕТОВА1, М.Т. АДИЛОВА1, А.Н. НУРЛАН1 М.Т. ШЕГЕБАЕВА2, М.Р. КАСЫМЖАНОВА2, М.С. ХУДАЙБЕРДИЕВА2, Г.А. КАМБАРОВА3, А.Л. КИМ3, А.А. ЛИ3, К.С. КАЛИЕВА4, н.а. ТИКЕМБАЕВА4

1С.Ж Асфендияров атындагы цазац ¥лттъщмедицина университетi, 2№1 цалалыцемхана, Алматы цаласы 3№5 цалалыцемхана, Алматы цаласы 4№17 цалалыц емхана, Алматы цаласы

АЛМАТЫ КАЛАСЫНЫН, АУАЛЬЩ ОРТАНЫН, АВТОК0ЛЖТЖ ЛАСТАНУЫН ЖЭНЕ Т¥РFЫНДАР ДЕНСАУЛЫНЫН

ГИГИЕНАЛЫК БАFАЛАУ

Мацалада алматы цаласыныц ауалыц ортаныц автоквлiктiк ластануын жэне тургындар денсаулыгын гигиеналыц багалау нэтижелерi кврсетлген. К^аланыц зуа бассейн ластаушылармен царцынды ластануда, осыган байланысты цала тургындары ушт улкен цауттшк тудыруда

Цаланыц аурушацдылыц децгеш ЦР салыстырганда жогары, эаресе балалар арасында ( 1,7 есе). Оныц цурылымында басым тускен аурулар тыныс жолдарыныц, зэр шыгару жуйелертщ, асцорыту мушелертщ, суйек булшыц ет жуйелертщ, жуйке жуйестщ аурулары болды.

TYÜiHÖi свздер: ластану, ауа ортасы, цатер, ауру кврсеткш

9зектт1г1. Каз!рп ;алаларда урбанизациялы; ур,щс ;арк;ынды даму устшде, осыныц барлыгы адамныц денсаулыгы мен ^ршШк ортасына жогары антропогендш жуктемшщ пайда болуына экеп согып отыр. Бундай жагдайларда к;оршаган ортаныц сапасы мен тургындар денсаулык;тарыныц жагдайы арасында санды;

байланыстарды орнату ;иын болып табылады [1]. Казахстан Республикасында ец iрi мегаполис Алматы ;аласы болып табылады. 01.01.2015ж. тургындардыц жалпы саны 1548,4 мыц. адамды курады. Бул 01.01.2014 жылмен салыстырганда 2,64% есеге жогары екендiгiн к0рсетiп отыр. БелгШ болганындай ;ала ;олайсыз метеорологиялы; жагдайда болганымен де ауа бассейiнiне зиянды тастамалардыц к0лемiнiц азайгандыгына ;арамастан ;алада экологиялы; жагдай жа;сарар емес. Буныц 0зiн авток0лiктiц ;осар Yлесiнiц жогарылагандыгымен байланыстыруга болады [1, 2].

Осыган ;арамастан, ;аладагы орын алган медико-экологиялы; мэселелер жеткiлiктi ;арастарылмаган. Тек атмосфералы; ауаныц сапасымен байланысты туындаган аурулардыц жекелеген топтары мен иммунды; жеткiлiксiздiк бойынша зерттеу жумыстары гана бар [3-6]. Ма^саты. Алматы ;аласындагы атмосфералы; ауаныц авток0лiктiк ластануына жэне оныц оныц тургындар денсаулыгына эсерш гигиеналы; багалау. Зерттеу эд1стер1 мен квлем1 Атмосфералы; ауаныц сапасы 2009-2013 жылдар аралыгы бойынша 5 жыл к0лемiн ала отырып, «Казгидромет» мэлiметтерi бойынша багаланды. Нормативтiк шама ретшде ШРЕК пен ауадагы ласаушы заттар концентрацияларыныц референттiк м0лшерi алынды. Тургындардыц бiрiншiлiк аурушацдылыгы есеп беру барысындагы статистикалы; мэлiметтерi бойынша зерттелiндi.

Эд1стер1. Кауш-катерд багалау эдiстемесi, санитарлы;-статистикалы; эдiс.

Бiздiц тарапымыздан Казгидромет мэлiметтерi бойынша 2009-2013 жылдардагы ;аланыц атмосфералы; ауасыныц ластануы Ж0нiндегi ретроспективтiк ортажылды; мэлiметтерi талданды.

ДДС¥ усыныстарына сэйкес ;ауш к;атердi багалау басым ластаушылар бойынша ЖYргiзiлдi. Басым ластаушылардыц арасында м0лшерi 10 жэне 2,5 микроннан кем емес ;ал;ыган заттар болды. Олар TSP ;айта TYрленуi бойынша >РМю>РМ2,5 есептеу эдiсi ар;ылы аны;талынды. Кайта есептеу Yшiн TYрлену к0рсеткiштерi к;олданылды.

Канцерогендi емес эсердiц даму ;аушн сипаттау ;ауштШк к0рсеткiшi мен ;ауштШк индексiн есептеу негiзiнде ЖYргiзiлдi. Кауiптiлiктiц к0рсеткшi мен индексiнiц есебi Ресей нук;саулыгына Р2.1.10.1920-04. сэйкес ЖYргiзiлiп отырды.

Тургындардыц аурушацдылыгы денсаулы; са;тау ЖYЙесiнiц а;паратты; ЖYЙелерiнiц мэлiметтерi бойынша зерттелiндi (12-ншi ;алып, жылды;) жэне сондай а; 2009-2013 жылдар кезецiндегi КР ДМ жыл сайынгы ресми статистикалы; жина;тарыныц мэлiметтерi бойынша зерттелiндi. Корреляциялы; талдау Пирсон (г) жуп корелляция эдга ар;ылы ЖYргiзiлдi, ягни, бундагы айырмашалы;тары (р) жеткiлiктi TYPДе аны;талынып отырды.

Нэтижелер1. Алматы ;аласыныц ауа сапасын багалау 20092013 жылдар кезецдерi аралыгында адам Yшiн ;ауш^рек болып табылатын, басым эсер к0рсететш заттардыц РМ10 жэне РМ2,5, N02 жэне SO2 орта жылды; м0лшерше зерттеу ЖYргiзiлдi.

Зерттелiнетiн заттардыц концентрациялары KYкiрттiц ;ос тотыгынан бас;асы нормативтен жогары децгейде болды. Бiздiц тарапымыздан (HQ) к0рсеткiшi бойынша канцерогендi емес эсер жэне (Н1) ;ауштШк индекй бойынша канцерогендi емес эсерлер анык;талынды.

Атмосфералы; ауаныц басым ластаушыларыныц ;ауштшш к0рсеткiшiн есептеу нэтижелерi к0рсеткенiндей ВД (HQ<1,0) 2009-2013 жылдар аралыгында 1,5 - 3,53 дешнп аралыщтагы м0лшердь ягни шектi децгейден асатындыгын к0рсетп. Тыныс алу жолдарына басым эсер к0рсететш химиялы; к;осылыстардыц YЙлескен эсерлершщ ;аушттк индексi шектi децгейден асып отыр. (Ягни, 7,08 - 9,01аралыгында), Осыган байланысты, Алматы ;аласыныц тургындар денсаулыгыныц канцерогендi емес ;ауштштшц даму MYMкiндiгi жогары екендiгi анык;талынды [7-9]. Алматы ;аласыныц бiрiншiлiк аурушацдылыгы 2009-2013 жылдар аралыгында оныц децгешнщ 14,1%, екендшн, ягни 84461,3 %% - 72527,8 %о дейiнгiнi K0рсетiп отыр. Дэл осындай к0рсеткiш Казахстан Республикасы бойынша да бай;алуда. Кала тургындарыныц бiрiншiлiк ауру децгейi Республикага к;араганда 15-16% жогары екендiгi бай;алады. Каладагы балалар аурушацдылыгы бYкiл Республика бойынша аурушацдылы; децгейiмен салыстырганда 1,7 есе жогары екендМ анык;талды.

2013 жылы тургындар аурушацдылыгыныц негiзгi себебi барлы; аурулардан алып ;араганда (29412,1%), тыныс жолдарыныц аурулары басымыра; болды - 40,6%, бас;а аурулармен салыстырганда(4320,2 %) ;ан айналым ЖYЙелерiнiц аурулары - 6,0%, бас;а аурулармен салыстырганда (2932,4 %) к0з жэне ;осал;ы MYшелерiнiц аурулары - 4,0%, бас;а аурулармен салыстырганда (2773,0%) терi жэне терi асты жасушаларыныц аурулары -3,8%, бас;а аурулармен салыстырганда (2622,9%) ;ан мен ;ан жасаушы MYшелерiнiц аурулары, иммунды; ЖYЙелерiнiц бузылыстары - 3,6%. 5 сыныпты; мэлiметтерге барлы; аурулардыц 58,0% алды (сурет 1).

42

40,6

Тыныс алу агзаларыныц аурулары

Кан айналым жYЙeсшщ аурулары

Кез жэне оныц ^осал^ы аппаратыныц аурулары

Tepi набаты мен терi шелмайыныц аурулары

Кан жэне ^ан тYзiлу агзаларыныц аурулары

Баск;а аурулар

Сурет 1 - Алматы ;;аласыныц тургындар

Автоколштердщ журу ;ар;ынд^1лыгы бойынша 6Í3 2 ауданды алды; ягни олар ба;ылау жэне тэжiрибелiк аудандар болды. Ба;ылау ауданында тыныс жолдарыныц, зэр шыгару жуйелершщ ас;орыту MYшелерiнiц, суйек булшы; ет ЖYЙелерiнiц аурулары, сондай а; эртYрлi жара;аттар мен уланулар ец басым тускен аурулар болып табылды.

Тэжiрибелiк ауданда жетекшi болып, тыныс алу, ;ан, ас;орыту, ;ан айналым жэне жуйке ЖYЙлеренiц аурулары болды.

Балалар арасында аурушацдылы; децгейi тэжiрибелiк ауданда 2013 жылы (1000 балага шавданда 1434,8 жагдай) ба;ылау мэнiнен алып ;араганда жогары болып табылды.(1375,8%о). Балаларда тыныс алу жолдарыныц, ;ан, ас;орыту MYшелерiнiц, терi жэне терi асты жасушаларыныц, жуйке ЖYЙесiнiц аурулары кeбiрек кездеседi.

Жуйке жуйе жэне ;ан айналым ЖYЙесiнiц аурулары эдебиеттердегi мэлиметтерi бойынша к0бiнесе ;аладагы автотранспортты; шу ЖYKтемесiмен байланысты [10-12]. Бiздiц тарапымыздан Алматы ;аласыныц ауасында тiкелей жуп коррелляциялы; байланыстыц жогары к0рсеткiшi аны;талынды. Н^л^ган заттар мен тыныс алу жолдарыныц аурулары арасында (г=0,944-0,945, p=0,049), терi мен терi асты жасушаларыныц аурулары (г=0,840, p=0,23); SO2

eмiрiнде алгаш тiркелген аурулардыц саны

концентрациялары мен ;ан айналым ЖYЙелерiнiц аурулары арасында (г=0,841, p=0,132), ;ан мен ;ан жасаушы MYшелердiц аурулары (г=0,972, p=0,025); NO2 концентрациялары мен ;ан жасаушы MYшелердiц аурулары арасында (г=0,721, p=0,215) екендiгi аны;талды. Алыжан мэлiметтеpдщ талдау нэтижелерi келесi Корытындыларды mbiFapyFa мумк1нд1к берд1:

1. Алматы ;аласыныц тургындарына аэрогендi ЖYKтеменi аны;тайтын жуктеме азоттыц ;ос тотыгыныц РМ10 и РМ2,5, ;алк;^1ган заттары болып табылады.

2. Кдланыц эуа бассейнi ластаушылармен ^р^нды ластануда, осыган байланысты ;ала тургындары Yшiн улкен ;аушттк тудыруда, буны HQ = 3,53, керсеткМ мен HI = 9,01 индекс дэлелдеп отыр.

3. Кдланыц аурушацдылы; децгейi КР салыстырганда жогары, эйресе балалар арасында ( 1,7 есе). Оныц курылымында басым тускен аурулар тыныс жолдарыныц, зэр шыгару жуйелершщ, ас;орыту MYшелерiнiц, суйек булшы; ет жуйелершщ, жуйке жуйесшщ аурулары болды.

4. Ауа бассешншдеп ^л^ган заттар мен тыныс алу аурулары, терi жэне терi асты жасушаларыныц ауруларыныц арасында между концентрациями SO2 концентрациясы мен ;ан айналым ЖYЙелерiнiц аурулары арасында, SO2 жэне NO2 жэне ;ан аурулары арасында тiкелей жогары коррелляциялы; байланыс жогары екендiгi аны;талды.

ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1

1 Акоев Ю.С., Балаболкин И.И., Бржезовский М.М. и др. Экология и здоровье детей. - М.: Медицина, 1998. - 384 с.

2 Неменко Б.А., Уважанова А.С. Накопление тяжелых металлов в волосах дошкольников в условиях крупного города // «Современные проблемы экологии человека в Республике Казахстан». /Матер. междун. конф. - Алматы: 1995. - С.138-140.

3 Бейсембаева У.Т., Сайлауова К.С., Есенгараева З.Б. Динамика распространенности атопического дерматита. Здоровье семьи - XXI век. Материалы XVI Международной научной конференции, 27 апреля - 4 мая 2012, Венгрия: в 2 частях / под ред. А.Я. Перевалова; Перм. гос. мед. академия; Урал. регион. центр питания. - Ч. 1. - Пермь: ИПК «От и ДО», 2012. - С.39-42.

4 Лучанинова В.Н. Комплексная оценка состояния здоровья детей на фоне техногенной нагрузки / / Российский педиатрический журнал, 2004. - №1. - С.29-33.

5 Brown, K. Effect of zinc supplementation on childrens growth: a meta-analysis of intervention trials /K. Brown, J. Peerson, L. Allen //Bibl. Nutr. Diet. - 1998. - 54. - Р. 76-83.

6 Онищенко Г.Г., Новиков С.М., Рахманин Ю.А., Авалиани С.Л., Буштуева К.А. Основы оценки риска для здоровья при воздействии химических веществ, загрязняющих окружающую среду. - М.: Медицина, 2002. - 408 с.

7 «Руководство по оценке риска для здоровья населения при воздействии химических веществ, загрязняющих окружающую среду», Р2.1.10.1920-04. - М.: Медиа-Пресс, 2004. - 116 с.

8 Кенесариев У.И., Бекшин Ж.М., Досмухаметов А.Т., Амрин М.К., Ержанова А.Е. Риск развития неканцерогенных эффектов в зависимости от уровня загрязнения воздушного бассейна городов Республики Казахстан пылевыми частицами РМ10 и РМ2,5. Материалы XI Всероссийского съезда гигиенистов и санитарных врачей: Том 1. - Под редакцией академика РАМН профессора Г.Г.Онищенко. М. - Ярославль: Изд-во «Канцлер», 2012. - С. 326-328.

9 Кенесариев У.И., Досмухаметов А.Т., Амрин М.К., Ержанова А.Е. Оценка риска развития смертности в городах Казахстана от загрязнения атмосферного воздуха взвешенными частицами РМ2,5. Здоровье семьи - XXI век. /Материалы XVI Международной

10

11

12

научной конференции. 27 апреля - 04 мая 2012 года. Венгрия: в 2 частях / под ред. А.Я. Перевалова; Перм. гос. мед. академия; Урал. регион. центр питания. - Ч. 1. - Пермь: ИПК «ОТ и ДО», 2012. - С.146-148.

Самодурова Н.Ю. Гигиеническая оценка риска здоровью населения при воздействии приоритетных физических факторов окружающей среды. Автореферат дисс..., к.м.н.: 14.02.01 - Гигиена. - М., 2012. - 189 с.

Самодурова Н.Ю. Фактор риска развития болезней детского населения г.Воронежа в условиях акустического дискомфорта. // Вестник ВГУ. Серия. Химия. Фармация. Биология, 2012. - №1. - С. 140-142.

Рахманин Ю.А. Физические факторы в экологии человека и гигиене окружающей среды. / / Гигиена и санитария. - 2009. - №5. - С. 4-5.

М.К. АМРИН, Г.А. БЕГИМБЕТОВА, М.Т. АДИЛОВА, А.Н. НУРЛАН, М.Т. ШЕГЕБАЕВА, М.Р. КАСЫМЖАНОВА, М.С. ХУДАЙБЕРДИЕВА, Г.А. КАМБАРОВА, А.Л. КИМ, А.А. ЛИ, К.С. ^АЛИЕВА, Н.А. ТИКЕМБАЕВА

ГИГИЕНИЧЕСКАЯ ОЦЕНКА АВТОТРАНСПОРТНОГО ЗАГРЯЗНЕНИЯ ВОЗДУШНОЙ СРЕДЫ И ЗДОРОВЬЯ НАСЕЛЕНИЯ

ГОРОДА АЛМАТЫ

Резюме: В статье приведены результаты гигиенической оценки автотранспортного загрязнения воздушной среды и состояния здоровья населения в условиях г.Алматы. Выявлены высокие показатели коэффициентов и индексов их неканцерогенной опасности. Первичная заболеваемость населения по данным обращаемости в медицинские учреждения выше, чем в целом по Республике Казахстан, особенно среди детей населения (в 1,7 раза). Ведущими являются болезни органов дыхания, болезни системы кровообращения, болезни крови и кроветворных органов, нервные болезни. Ключевые слова: загрязнение, воздушная среда, риски, заболеваемость

M. AMRIN, G. BEGIMBETOVA, M. ADILOVA, A.NURLAN, M. SHEGEBAYEVA, M.KASYMZHANOVA, M. HUDAYBERDIYEV, G.KAMBAROV, A.KIM, A.LI, K.KALIYEVA, N. TIKEMBAYEVA

HYGIENIC ASSESSMENT OF MOTOR TRANSPORTATION POLLUTION OF THE AIR ENVIRONMENT AND HEALTH OF THE

POPULATION OF THE ALMATY CITY

Resume: Results of a hygienic assessment of motor transportation pollution of the air environment and a state of health of the population in the conditions of Almaty are given in article. High rates of coefficients and indexes of their not cancerogenic danger are revealed. Primary incidence of the population according to negotiability to medical institutions is higher, than in general across the Republic of Kazakhstan, especially among the population children (by 1,7 times). Diseases of respiratory organs, diseases of the blood circulatory system, an illness of blood and the haematogenic bodies, nervous diseases are leading. Keywords: pollution, air environment, risks, incidence

УДК 616-056.22-056. (075.8)

А.Т.ДОСМУХАМЕТОВ, А.М. ОРАЗЫМБЕТОВА, Ж.Б. БЕЙСЕНБИНОВА

С.Ж. Асфендияров атындагы К,азац улттыц медицина университетi

ХАЛЬЩ ДЕНСАУЛЬИЫНА 0НД1Р1С ТАСТАМАЛАРЫ САЛДАРЫНАН АЛДЫН АЛА СКРИНИНГТ1К КАУ1П-ЦАТЕРД1

БАFАЛАУДЫ ЖУРПЗУДЩ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1

Статьяда мунай терминалы нысанындарыныц тастамалары салдарынан болатын халыц денсаулыгына скринингтiк цауiп-цатердi багалау нэтижелерi усынылады. Талданатын химиялыц ингридиенттер тiзiмiнiц тарылту ретi усынылган, ары царай цауiптiлiктi идентификациялау кезецтде канцерогендi жэне канцерогендi емес эсерлер даму кутлетш цаутшц жылдамдатылган сипаттамасы берыген.

TYÜiHÖi свздер: халыц, денсаулыц, вндiрiс

Kipicne. Ka3ipri тацда кауiп-катердi багалау концепциясы барлы; елдерде жэне халыкаралы; уйымдарда халы; денсаулыгына колайсыз эсерлерд темендетуде максимальд экномикалы; актауга багытталган утымды к-эрекеттердщ саясатын, стратегиясын оцдейтш басты механизм ретшде карастырылып отыр [1]. Халы; денсаулыгына кауш-катерд багалауды журпзгенде коршаган ортадагы химиялы; факторлар эсершен болатын кауiп-катердi талдауда жалпыга танылган эдiстердi пайдалану козделш отыр. Бупнп куш кауiп-катердi багалауды талдау эдктемей ресми турде танылып жэне ДД¥ дамуда [2].

Осы концепцияны практикада жузеге асыру ушш теориялы; оцдеулермен катар кауiп-катердi багалау мшдеттерш аныктау максатында кауш-катерд есептеу базалы; схемасын кейбiр позицияларын бiрiздендiру кажет. Осы жагдайда шектелген мэлiметтердi зерттеу процесшде анылнган немесе колдагы бар мэлiметтер негiзiнде кауiп-катер жылдамдатылган сипаттамасын карастыратын алдын ала скринингтiк багалау журпзу кажет [3].

Kауiп-к;атердi багалау эдктемесше сэйкес скринингтiк багалау ;ауш-к;атер,щ багалаудыц бiрiншi кезецiнде (;ауштткт идентификациялау) журпзедь жэне егер осы кезецде зертелетiн химиялы; заттар адамга ;ауштшш тугызбайтындыгы аньщталса немесе к;ауiп-к;атердi багалау ушш ;аушттк к0рсеткiштерi жеткiлiксiз болса, онда ;ауш-к;атердi багалаудыц келей кезецдерi ЖYргiзiлмейдi. Kауiп-к;атердi багалау бойынша зерттеулерде эрдайым алдын ала скринингтш багалау ЖYргiзiлмецтiнiн айцта кету керек. Мысалга, егер зерттеу нысандарында балы; ластаушы к0здердi инвентаризациялау ЖYргiзгенде, олардыц K0бiнiц эмиссия K0лемi оте темен болады, ягни жалпы к;осындыдан алганда жалпы тастамалар Yлес салмагы (жылына тонна) 1% курайды, ;арастырылып отырган коптеген химиялы; ластаушылардыц алдын ала шашырау концентрациясын моделдеу ЖYргiзгенде есептш тiкYшбурыш TYЙiнiнде ШРЕК немесе референттш концнтрапциядан (RFС) анагурлым томен болады.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.