Научная статья на тему 'ЛЕКСИК ТИПОЛОГИЯ ВА УНГА ЁНДОШ АТАМАЛАР ХУСУСИДА'

ЛЕКСИК ТИПОЛОГИЯ ВА УНГА ЁНДОШ АТАМАЛАР ХУСУСИДА Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
316
51
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
лексик типология / киесий типология / семантик майдон / фрейм / тана аъзолари / ҳаракат / ухшашлик / таржима назарияси. / lexical typology / kiesi typology / semantic field / frame / body parts / movement / similarity / translation theory.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Nigora Safarovna Avezova

Лексик типология бу дуне тилларидаги лексик бирликларнинг семантикасининг хилма-хиллигини урганади ва унинг асосий вазифаси тиллардаги лексик константаларнинг ифодаланиш усулларини ва типологик умумийлигини урганади. Тиллар ҳаракатнинг феъли лексик-семантик майдонларини турли йўллар билан ифодалайди. Уни тадкик килиш учун унинг асосий ва ендош атамаларини аниклаш мухимдир.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ON LEXICAL TYPOLOGY AND ITS RELATED TERMS

Lexical typology studies the diversity of the semantics of lexical units in these world languages, and its main task is to study the methods of expression and typological generality of lexical constants in languages. Languages express the lexical-semantic fields of the verb of action in different ways. In order to study it, it is important to define its basic and endowment terms.

Текст научной работы на тему «ЛЕКСИК ТИПОЛОГИЯ ВА УНГА ЁНДОШ АТАМАЛАР ХУСУСИДА»

ЛЕКСИК ТИПОЛОГИЯ ВА УНГА ЁНДОШ АТАМАЛАР ХУСУСИДА

Nigora Safarovna Avezova

O'DJTU o'qituvchisi Ni gorasafarovna76@mail .com

АННОТАЦИЯ

Лексик типология бу дуне тилларидаги лексик бирликларнинг семантикасининг хилма-хиллигини урганади ва унинг асосий вазифаси тиллардаги лексик константаларнинг ифодаланиш усулларини ва типологик умумийлигини урганади. Тиллар харакатнинг феъли лексик-семантик майдонларини турли йуллар билан ифодалайди. Уни тадкик килиш учун унинг асосий ва ендош атамаларини аниклаш мухимдир.

Калит сузлар: лексик типология, киесий типология, семантик майдон, фрейм, тана аъзолари, хдракат, ухшашлик, таржима назарияси.

ON LEXICAL TYPOLOGY AND ITS RELATED TERMS

ABSTRACT

Lexical typology studies the diversity of the semantics of lexical units in these world languages, and its main task is to study the methods of expression and typological generality of lexical constants in languages. Languages express the lexical-semantic fields of the verb of action in different ways. In order to study it, it is important to define its basic and endowment terms.

Keywords: lexical typology, kiesi typology, semantic field, frame, body parts, movement, similarity, translation theory.

Тил катламларининг узаро алокасига кура типологиянинг (а) фонологик ва фонетик типология; (б) морфологик типология; (в) синтактик типология; (г) лексик типология каби булимлари мавжуд. Юкорида курсатилганлардан ташкари социолингвистик типология, график типология, методик типологиялар хам учрайди1.

Лексик типология ёки лексик-семантик типология - бу дунё тилларидаги лексик бирликлар ва тузилмалар семантикасининг хилма-хиллигини урганадиган лингвистик типология булими2. Бошка манбада куйидагича таърифланади: "Лексик типология ёки лексик-семантик типология - дунё тилларидаги лексик бирликларнинг семантикасининг хилма-хиллигини урганадиган лингвистик

1 Буронов Ж. Б. Инглиз ва узбек тиллари киёсий грамматикаси. - Тошкент: Укитувчи, 1973. - 237 б. - Б. 153.

2 http://lextyp.org/whatis /

типология булими. Лексик бирликлар, одатда, суз ёки тургун конструкцияларни билдиради; бундай бирликларнинг маъноси тилшуносликнинг лексик семантика деб аталадиган булимида урганилади. Лексик типология тилларнинг репрезентатив намунаси асосида семантик майдонлар тузилиши, семантик

"5

майдонлар орасидаги кучишлар, полисемия моделлари ва бошкаларни урганади" .

Ж.Буронов лексик типологияга куйидагича таъриф беради: "Лексик типология лексик бирликлар хусусиятлари, структурасига кура ухшашлиги ва фаркини, турли туркумга тааллукли сузларнинг лексик хусусиятларини ургатади. Сузларнинг канчалик куп ва кам кулланилишини, бошка тиллардан узлаштирилган сузларнинг ишлатилишидаги умумийлик ходисаларини хам лексик типология уз ичига олади. Лексик типологиянинг асосий вазифаси тиллардаги лексик константаларнииг ифодаланиш усулларини ва уларнинг типоло- гик умумийлигини урганишдан иборат"4.

Лексик типология киёсланаётган тилларда алохида семантик майдонларнинг кандай ташкил топганлигини этилишини урганади. Масалан, харакат, космосдаги позиция ёки объектнинг жисмоний хусусиятлари. Турли тилларда бу маъноларни ифодаловчи лексик-семантик гурух/маънолар турлича гурухланади. Типолог киёсланаётган тилларнинг барча семантик майдон кийматларини ифодалаш учун нечта лексик-семантик гурух хамда кайси бирликлардан фойдаланиш мумкинлигини, киёсланаётган (табиий) тилларда кайси маънолар купинча карама-карши булишини (уларнинг турли лексемаларда ифодаланишини), хар бир лексеманинг икки тилдаги эквивалентини топиш/тушуниш мухим. Шу билан бирга, хар кандай тилда семантик майдонларга булиниш маълум конуниятлар асосида амалга оширилади: уларни аниклаш лексика-типологик тадкикотнинг асосий вазифаларидан бири. Лексик типология хал кила оладиган вазифалардан яна бири лексемаларнинг бир семантик майдондан иккинчисига утиш механизмларини урганиш ва алохида семантик майдонданлар орасидаги табиий тил алокалари типологиясини куришдир5.

Фрейм. Инглиз тилидаги сузиш феъллари тизимида туртта лексема бор: swim - жонли мавжудотнинг "фаол" сузиши учун, float - жонсиз нарсанинг сув юзасида статик холати учун, drift - жонсиз нарсанинг сузиб юриши, sail - оким ва кемаларнинг навигациясини тасвирлаш учун ишлатилади. Аникрок айтадиган булсак, инглиз тилидаги феълни танлаш, биринчидан, нима сузаётганига, иккинчидан, нимада сузаётганига боглик булади. Муайян семантик турдаги аник иштирокчилар билан боглик вазиятга фрейм дейилади. Лексик типологиядаги фрейм таккослаш учун минимал объектга айланади: инглиз тилида сузиш

3 Уша манба.

4 Буронов Ж. Б. Инглиз ва узбек тиллари киёсий грамматикаси. - Тошкент: У^итувчи, 1973. - 237 б. - Б. 153.

5 http://lextyp.org/whatis/

семантик майдони туртта фреймни уз ичига олади. Узбек тили бу туртта фреймнинг барчасини сузиш феълида бирлаштиради6.

Инсон тана аъзолари номлари. Турли тилларда инсон тана аъзолари турли хил ажратилади. Инглиз тили (бошка герман тиллари каби), бошка тиллардан фаркли уларок, тана аъзолари турли хил номларга эга: кулдаги бармок finger, оёк бармоги toe деб аталади. Купгина тилларда кул ва кулнинг билаккача булган кисми турли ном билан аталади: масалан, узбек тилидаги цул сузига мос келадиган ягона лексема мавжуд эмас. Куйидаги жадвал рус, япон, италян ва инглиз тиллари уртасидаги баъзи фаркларни умумлаштиради.

узбекча инглизча русча туркча японча

кул hand рука el te

arm ude

оёк foot нога ayak ashi

leg bacak

бармок finger палец parmak yubi

toe

Харакат феъллари. Когнитив лингвист Леонард Талми харакат холатининг семантикасида куйидаги компонентлар мавжуд булиши керак, деб хисоблади: фигура - харакатланувчи нарса; йул - маълум бир нуктага нисбатан хдракат траекторияси; усул - харакатнинг узига хос тури, конкрет куриниши (югуриш, учиш, думалаш ва хоказо). Тиллар харакатнинг феъли лексик-семантик майдонларини турли йуллар билан ифодалайди7.

The lamp stood/ lay/ leaned on the table. Чирок столга турди / ётди / суянди. Лампа стояла/ лежала/ опиралась на стол.

The rock slid/ rolled/ bounced down the road. Тош йул буйлаб сирпаниб / думалаб / сакраб тушди. Камень скользил/ катился/ прыгал по дороге.

Бу уринда киёсий грамматика (Comparative grammar) атамасига хам аниклик киритиш керак булади. ^иёсий грамматиканинг вазифаси икки тилнинг грамматик системасини бир-бирига таккослаш, танлаб олинган конкрет мазмун плани асосидаги ифода плани бирликларининг хар хил тилларда маълум сатхлардаги уйгунлиги ёки сатхлараро адекватлиги/адекват эмаслиги

6 Кенгрок маълумот олиш учун каранг:

7 Рахилина Е. В., Резникова Т. И. Фреймовый подход к лексической типологии // Вопросы языкознания. - 2013. № 2. - С. 3-31.; Anderson, Lloyd B. Evidentials, paths of change, and mental maps: typologically regular asymmetries. In Chafe, Wallace & Mithun, Marianne (eds.) Evidentiality: The Linguistic Coding of Epistemology. Norwood: Ablex Publishing, 1986. - Р. 273-312.; Berlin, Brent and Kay, Paul. Basic Color Terms: their Universality and Evolution. Berkeley and Los Angeles: University of California Press, 1969.

конуниятини очишдан иборат. Киёсий грамматика хам уз навбатида: тарихий киёсий грамматика (Historical comparative grammar) ва типологик киёсий грамматика (Typological comparative grammar)ra булинади8.

Грамматика системадаги ухшашликни аниклашнинг тарихий-киёсий грамматика учун мухим ахамияти бор. Грамматик ухшашлик суз туркумларининг умумийлигида, грамматик шаклларнинг умумийлигида уз аксини топади. Масалан, бу ходисани сузларнинг ухшашлиги мисолида кузатамиз: кадимги инглиз тилида modor; кадимги исланд тилида mother; кадимги фриз тилида moder; кадимги юкори немис тилида muotar (хозир Mütter). Она маъносини ифодаловчи бу сузларнинг умумгерман негизи moder булиб, у бошка хинд-европа тилларидаги сузларга айнан ухшаш. Масалан: рус тилида мать (матери); литва тилида mote; латин тилида mater; француз тилида mère; ирланд тилида matheir; грек тилида meter; форс тилида mоdar; санскрит тилида mata, matr.

Умумий типологиянинг предметини куйидагича белгилашади9:

а) умумий тил конунларини яратади, уларнинг системалари уртасидаги алокаларини аниклайди;

б) тил универсалиясини аниклайди;

в) типологик сунъий эталон тил яратади;

г) тиллар уртасидаги улчов бирлиги хизматини утайдиган бирликларни аниклайди;

д) тилларнингморфологик классификациясини тузади.

1. Типология фани тиллар системаларининг турли иерархик бирликларини киёсан умумлаштириб урганади ва мазмун планига мувофик формал типология, семантик типологияга булинади. Формал типология асосан тилнинг морфологик, синтактик ярусларининг формал томонларига купрок ахамият бериб, уларнинг маълум формал белгиларини турли тиллар системасида урганади. Семантик типология мазмун плани бирликларини типологик тадкик килади. Мазмун плани дегапда тилнинг семантик структураси тушунилади. Типологик киёслаш семантик киёслашни хам уз ичига олади. Семантик киёслаш семантик типология асосида юзага келади. Семантик типология семантик категорияларнинг ифодаланишидаги муштаракликни абстрактлаштиради; маълум тушунчанинг турли тиллар системаси ифода плани бирликлари воситасида талкин этилишини урганади. Турли тиллар лугатларини тузишда, бир тилдан иккинчи тилга таржима килишда семантик типология конунларинииг амалий ахамияти катта. Тиллар хар хил булса хам уларнинг системасидаги маълум семантик категорияларни ифодаловчи сузлар муайян гурухларни ташкил килади. Семантик типологияда баъзи категориялар умумий, баъзилари эса факат айрим тилларгагина хос булади. Семантик

8 Буронов Ж. Б. Инглиз ва узбек тиллари киёсий грамматикаси. - Тошкент: Укитувчи, 1973. - 237 б.

9 Буронов Ж. Б. Инглиз ва узбек тиллари киёсий грамматикаси. - Тошкент: Укитувчи, 1973. - 237 б. - Б. 132.

типология семантик майдон (Semantic йеШ)ни аниклашда катта роль уйнайди. Кардошлик муносабатининг ифодаланиш усулларини бир неча тиллар мисолида куриб чикамиз. Келтирилган жадвалда ака-укалик ва опа-сингиллик маъносининг ифодаланиши уч гурухга ажратилган:

биринчидан, узбек ва венгер тилларида тушунча аник ифодаланган, яьни кардошлик жинс ва ёш тушунчасини акс эттиради;

иккинчидан, рус, инглиз ва француз тилларида кардошлик тушунчаси ёш тушунчасини акс эттирмайди. Аммо жинс тушунчаси акс эттирилган;

учинчидан, индонез тилида кардошлик тушунчаси жуда умумлашган булиб, у жинс тушунчасини алохида фарк килмайди. Индонез тилидагидек малайя тилида ука, сингил тушунчалари биргина ade сузи билан ифодаланади. Шуниси кизикки, амма, хола тушунчаларининг ифода этилиши узбек ва лотин тилларида бир-бирига ухшайди:

узбекча латинча

хола matertera

амма amita

Х,ар бир тушунча турли кушма сузлар, суз бирикмалари воситасида ёки айрим тушунтириш билан таржима килинади. Масалан, узбек тилидаги ака рус тилига старший брат, ука младший брат деб таржима килинади. Аммо катта акам, кичик акам, катта укам, кичик укам терминлари факат тушунтириш билан ифодаланиши мумкин.

К^иёсий типология ва таржима (Comparative Typology and Translation). Икки ёки ундан ортик тил системасининг узига хос хусусиятини хамда чогиштирилаётган тиллар системалари орасидаги мувофиклик конуниятларини аниклаш, киёсий типология ва таржима назариясининг умумий вазифасидир. Таржима назарияси уз мохияти билан икки тил системасини илмий асосда чогиштиришдан булак нарса эмас, деб ёзади проф. Л.С.Бархударов. Демак, киёсий типология ва таржима назариясининг изланиш усуллари ва предметлари бир -бирига жуда якин. Бу умумийлик баъзи лингвистлар Ж.Кетфорд, М.А.Халлидей, Ж.Эллис, Ю.Найда ва бошкаларни киёсий типология ва таржима назарияси бир бутун назария деб хисоблашга ёки кейингиси киёсий лингвистиканинг таркибий кисми деган фикрга олиб келади. Масалан, Ж.Кетфорд таржима назарияси тиллар уртасидаги маълум муносабатни урганганлиги сабабли, у киёсий лингвистиканинг бир шохобчаси деса, М.А.Халлидей автоматик ёки машина таржимасининг хакикий вазифаларидан бири тиллар системасини тасвирлаш ва чогиштиришдан иборат, шу сабабли хам таржима назарияси амалий лингвистика (applied linguistics) дискриптив ва киёсий лингвистика билан чамбарчас боглангандир, дейди. Тил системалари уртасидаги мувофикликларни топиш тула маънода таржима, деган гап эмас, албатта. Бу факат муайян мазмунни бир тилдан

иккинчи тилга агдаришда таржимон фойдаланадиган формал томон. Киёсий типология ва таржима назариясининг бир-бирига ухшаш ва фарк килиш мезонларига кискача тухталиб утамиз. Киёсий типология ва таржима назариясини узаро якинлаштирадиган асосий ухшашликлар куйидагилардир:

1) киёсий типология ва таржима назарияси умумий мазмун планининг таркибий кисмига асосланади;

2) киёсий типология ва таржима назарияси бажарадиган иш жараёни ухшаш: мавхумлашдан корреспонденциялаш (мувофиклашув)га ёки анализдан синтезга утади;

3) умуман киёсий типология ва таржима назарияси икки ёки ундан ортик тил тизимлари сатхлараро бирликларининг натижаларига асосланиб иш куради;

4) таржима назарияси ва киёсий типология кардош ва кардош булмаган тиллар системаларини универсал равишда тадкик килади.

Хулоса сифатида айтиш жоизки, типологик тадкикотга киришишдан олдин унинг асосий ва ёндош атамаларини аниклаб олиш тадкикотнинг объектига тугри ёндашишга ёрдам беради.

REFERENCES

1 Буронов Ж. Б. Инглиз ва узбек тиллари киёсий грамматикаси. - Тошкент: Укитувчи, 1973. - 237 б. - Б. 153. 1 http://lextyp.org/whatis/ 1 Уша манба.

1 Кенгрок маълумот олиш учун каранг:

1 Рахилина Е. В., Резникова Т. И. Фреймовый подход к лексической типологии // Вопросы языкознания. - 2013. № 2. - С. 3-31.; Anderson, Lloyd B. Evidentials, paths of change, and mental maps: typologically regular asymmetries. In Chafe, Wallace & Mithun, Marianne (eds.) Evidentiality: The Linguistic Coding of Epistemology. Norwood: Ablex Publishing, 1986. - Р. 273-312.; Berlin, Brent and Kay, Paul. Basic Color Terms: their Universality and Evolution. Berkeley and Los Angeles: University of California Press, 1969

1 Буронов Ж. Б. Инглиз ва узбек тиллари киёсий грамматикаси. - Тошкент: Укитувчи, 1973. - 237 б.

1 Буронов Ж. Б. Инглиз ва узбек тиллари киёсий грамматикаси. - Тошкент: Укитувчи, 1973. - 237 б. - Б. 132.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.