CC BY
8УДК 811. 161. 3'371:821.161.3-2.09
ЛЕКС1ЧНЫЯ I ФРАЗЕАЛАГ1ЧНЫЯ СРОДК1 ВЫРАЖЭННЯ ПАДТЭКСТУ У ТРАГ1КАМЕДЫ1 А. МАКАЁНКА "ТРЫБУНАЛ"
Т.А. КАЗ1М1РСКАЯ (Магтёуск дзяржауны ушверстэт мя А.А. Куляшова)
У артыкуле 1дзе гаворка пра лекачныя сродк выражэння падтэксту у трагкамедып А. Макаёнка "Трыбунал". Асноунаяувага акцэнтуецца на некаторыхлекачных (пераасэнсаванне мнагазначнасцi слова, выкарыстанне кантэкстуальных антотмау) i фразеалагiчных (уласна фразеалаггзмы, прыказю, праклёны) сродках. Прычым анал1зуюцца не тольк рэnлiкi, але i аутарстя рэмарю. Галоуны персанаж твора фi-зiчна абмежаваны у дзеяннях, таму пра яго характар, пачуццi, адноаны да блiзкiх, пра яго намеры рэ-цыпiент можа даведацца не тольк анал1зуючы моуны матэрыял пераважна на семантычным узроут, але i зазiрнуушы у тое, што схавана за знешнiм слоуным афармленнем. Такая наюраванасць да успры-няцця iмплiцытнай тфармацып спрыяе больш глыбокаму разуменню твора.
Уводзшы. Творчая спадчына народнага шсьменшка Беларус Андрэя Макаёнка - ушкальны, не-пауторны, сапраудны набытак беларускай нацыянальнай культуры i лггаратурнай мовы. Аналiз шсьмен-нiцкага стылю i мовы творау дае магчымасць пераканацца у тым, што драматург меу рэдкi талент са -прауднага мастака слова, як1 праяуляуся непасрэдна у выкарыстанш разнастайных мауленчых сродкау для стварэння эксплiцытнага i iмплiцытнага плана, г. зн. лiтаратурна-мастацкага тэксту i падтэксту.
Асноуная частка. Даследчыш вызначаюць падтэкст як "семантычную катэгорыю тэксту (як пра-вiла, мастацкага i публщыстычнага), комплекс скрытых, няяуна выражаных сэнсау тэксту, як1я узшка-юць на аснове спалучэння i узаемадзеяння яуна выражаных розных моуных адзiнак, што быццам выцякае з асобных дэталяу, рэплiк, намёкау i паказвае адносiны аутара выказвання да натсанага iм" [1, с. 232]. Падтэкст мае спець^чнае значэнне у функцыянаванш маулення герояу мастацкага твора, бо робщь яго больш сщслым, глыбок1м i змястоуным. Падтэкст можа выражацца абрэвiяцыяй, скарачэннем, лексч-ным, пераносным значэннем слова, матэматычнай задачай, прывядзеннем прыкладу, дадзенымi ведамi у спалучэннi з iншымi, ужываннем агульных назоУнiкаУ у адзiнкавым сэнсе, займеншкам, пытаннем, ня -поуныш сказам^ лагiчным нацiскам, энцiмемай, дыпламатычнай мовай, мастацк1м словам.
Падтэкст трагшамедап фармруецца ужо на аснове пераасэнсавання семантыю назоутка "трыбунал", запазычанага з лацшскай мовы са значэннем судовай калегп, надзвычайнага цi спецыялiзаванага суда, надзвычайнага судовага органа. У Тлумачальным слоушку беларускай лiтаратурнай мовы гэта лексема пазначаецца як ваенны тэрмiн [2, с. 664]. Назва п'есы А. Макаёнка "Трыбунал" якраз шюструе змяшчэн-не iмплiцытнасцi. Сэнс загалоука высвятляецца пасля щэйна-тэматычнага разгляду твора.
Тралкамедыя Макаёнка "Трыбунал" раскрывае тэму непрыкметнага чалавека з дапамогай падтэксту, яш выражаны паводле лексiчнай семантыш, у першую чаргу, у аутарскай рэмарцы: "Цярэшка -мужычок за пяцьдзясят год, невялкага расточку, вяртлявы, шустры i крыкун. На галаве - шапка-вушанка з заечай шкурашыню: адно вуха абвкла, а другое тырчком стащь. За поясам - рукавщы. На нагах - ва-лёнк у бахшах. ...Першы раз у жыццi начальнкам стау" [3, с. 345, 347]. На самай справе персанаж з'яуляецца сапраудным грамадзяншам, здольным на гераiчны учынак. Самастойныя словы (назоунш з памяншальна-ласкальным значэннем - мужычок, расточак, шкурынка; прыметшш у ролi дапасаваных азначэнняу - невялiкi, вяртлявы, шустры, заячы, недапасаваныя азначэнш, прыдатш - за пяцьдзесят год, крыкун, шапка-вушанка, адно вуха абвiсла, другое тырчком стащь) - самi па сабе, паводле лекачнага значэння выражаюць дадатковыя думк1, iмплiцытна характарызуюць героя, даюць падставы чытачу (гле-дачу) самому паразважаць над друпм планам выказвання, а значыць падтэкстам. Андрэй Макаёнак не выпадкова звяртае увагу чытача найперш на знешш выгляд Цярэшк1 Калабка. Нельга не зауважыць, што у рэмарцы аутар не выкарыстоувае дзеясловы, а значыць - i актыунае дзеянне персанажа на сцэне. Але за няшдкай, сцшлай знешнасцю селянiна-прастака (у дадзены момант) хаваецца здольная (у будучым) на учынак, нават на подзвщ асоба.
У трагiкамедыi "Трыбунал" разлад памiж мужам i жонкай, пам1ж бацькам i дзецьмi мае пераважна знешш, вонкавы характар. Стышстычная функцыя лексемы 'трыбунал' дае падставы разважаць пра сацыяльны i палпычны сэнс канфлiкту у Цярэшкавай сям'i. Гэта той выпадак, калi ад вырашэння канфлiкту залежыць не только лёс сям'i Цярэшк1, але i лёс дзяржавы у цэлым. Сведчаннем гэтага з'яуля-юцца iмплiцытныя думк1, што выказаны з дапамогай кантэкстуальных антошмау (ваяваць з немцамi -служыць немцам) у наступнай рэплщы:
Н а д з е я. Як жа гэта - не турбуйцеся? Ваш сынок, мой муж, недзе з немцамi ваюе, а вы немцам будзеце служыць? Га? Прощу сына?!
П а л I н а. У цябе тры сыны на фронце, у цябе два зяц недзе на вайне! А ты......Ну што ж, тады
трэба памагаць сынам: на аднаго гада меней будзе... [3, с. 348, 364].
У п'есе самым цесным чынам пераплялося асабютае i гpамацска-палiтычнае: з аднаго боку, сыны, зящ, а з цругога - салдаты, абаронцы. Вось чаму наладжваецца сямейны суд-трыбунал над небаракам Цярэшкам.
Ц я р э ш к а. Буду крычаць! Прыбягуць людз1, дык ведаеце, што вам будзе за такое? Утапщь бацьку? Такога яшчэ не бывала! Старасту утапщь? Уладу утапщь? Роднага бацьку! Падумаць толькИ [3, с. 365].
Рэплт персанажа сведчаць, што нават ён сам не ведае, асабютае (бацька, родны бацька) щ грамадскае (стараста, улада) з'яуляецца галоуным для яго самога, для сямЧ, а значыць, пераможа адно з двух.
З працытаванага вышкае, што у цяжк1 для усёй кра1ны i сям'i Цярэшш момант (калi просты, не-прыкметны, на першы погляд, чалавек згацзiуся стаць нямецк1м старастам, калi ён "свядома" становiцца на шлях здраднщтва) праз ацносiны жонк1, дзяцей да Цярэшш, праз iх гатоунасць сурова пакараць нават самага блiзкага чалавека - мужа, бацьку раскрываецца магутная сiла патрыятызму.
Спецыфiка падтэксту "Трыбунала" заключаецца яшчэ i у тым, што галоуны герой фiзiчна абме-жаваны у дзеяннях (амаль увесь час ён сядзщь у мяшку звязаны), таму пра яго характар, пачуццi, адносшы да блiзкiх, родных, пра яго мэты i намеры чытачы (гледачы) могуць даведацца якраз не только ана-лiзуючы моуны матэрыял пераважна на семантычным узроуш, але i зазiрнуушы у тое, што схавана за знешшм моуным афармленнем. Такая накiраванасць на успрыняцце iмплiцытнай iнфармацыi сведчыць пра высокае майстэрства Макаёнка-драматурга.
Як сродак стварэння падтэксту, i для перадачы асноунай iдэi трагiкамедыi, i для характарыстык асобных вобразау твора надзвычай шырока выкарыстоуваюцца фразеалагiзмы. Яны уводзяцца нават у аутарсшя рэмарк1.
З дапамогай дзеяслоунага фразеалагiзма nалiваць зямлю крывёю [3, с. 342], як мае значэнне 'пнуць, памiраць щ пакутаваць, абараняючы Радзiму' [4, с. 581], а таксама аднатыпнага фразеалапзма палiваць зямлю слязамi [3, с. 342], як мае значэнне 'горка плакаць' [4, с. 581], А. Макаёнак эмацыянальна, да-кладна, вобразна адлюстроувае у п'есе аб'ектыуную рэчакнасць - жорсткую атмасферу ваеннага часу i характары людзей, што апынулюя перад цяжк1м жыццёвым выпрабаваннем.
Шсьменшк таксама выказвае агульнанародную нянавiсць, непрьЕшрымасць да немцау не только з дапамогай фразеалапзмау, але i праз выкарыстанне народных выслоуяу, фальклорных праклёнау разам з прыфраземнывш кампанентамi, напрыклад:
П а л i н а: Каб цябе так пад бак калола! Каб табе на вочы такя бельмы, як у майго мужа на с... лашш. "Вызвалщель"! Пазачынялi усё. Каб табе заутра дамавту зачынЫИ [3, с. 343].
Усе ужытыя у выказванш фразеалапзмы, праклёны: 'каб цябе так пад бак калола', 'каб табе на вочы такт бельмы', 'каб табе заутра дамавту зачынШ' маюць адно значэнне - 'пажаданне смерщ'. Гэтыя адзшш у кантэксце твора набываюць наступныя iмплiцытныя значэнш:
1) пажаданне краху нямецк1м захопшкам;
2) пажаданне перамогi савецкай армп;
3) пажаданне хуткага вяртання дадому сыноу i зяця Палiны.
Прастамоуная, нават грубаватая вдыёма 'гад ... паласаты' ужываецца у творы двойчы:
1) у дачыненнi да захопшкау [3, с. 343] са значэннем 'вылюдак, нягоднiк, агiдны, шкодны каварны чалавек' [4, с. 243];
2) у дачыненш да Цярэшкi Калабка - у форме 'гад паласаценью'[3, с. 381], дзе памяншальна-ласкальная канатацыя прыметнiка у спалучэннi з пэунай штанацыяй iстотна памякчае сэнс выказвання, а значыць, i адносшы жонк1 да Калабка.
Як адзначалася, асноуная iдэя трагiкамедыi - паказ непрыкметнага, простага чалавека - Цярэшш Калабка, яш на самай справе здольны на гера1чны у вышэйшай ступенi учынак, на подзвiг. 1дэя раскрываецца таксама i з дапамогай фразеалапчных адзiнак. Напрыклад, у мауленне жонк1 Калабка Палiны А. Макаёнак уводзщь шмат фразеалагiзмау, яшя дапамагаюць стварыць найбольш поуную характарыс-тыку Цярэшк1:
I) П а л i н а (Палта I Надзейка пасмгхаюцца I пераглядваюцца). Такога начальства да Масквы ракам не пераставш [3, с. 345].
Прастамоуны, грубы фразеалапзм 'да Масквы ракам не пераставш' не тольк мае значэнне 'залшне многа каго-небудзь' [5, с. 180], але i iмплiцытна выказвае рэзка адмоуныя адносшы Палшы да учынка мужа, яе рашучасць не пашкадаваць бацьку сваiх дзяцей, калi той сапрауды стау здрацнiкам.
II) П а л i н а. ЗнайшлI старасту - курам на смех [3, с. 549 - 550].
З дапамогай размоунага, неадабральнага фразеалапзма 'курам на смех' у значэнш 'велыш дрэнны', 'вельмi недарэчна, бяссэнсава, смехатворна' [4, с. 549 - 550] Палша iмплiцытна выказвае думш:
1) Цярэшка дрэнны чалавек, i стараста з яго будзе таксама дрэнны;
2) гэта дрэнная, бессэнсоуная справа (прызначэнне Цярэшкi старастам) дабром не закончыцца;
3) не да смеху будзе тым, хто прызначыу Цярэшку старастам, i яму самому.
III) П а л i н а (Сырадоеву). Ды у яго ж Hi выгляду, Hi погляду, Hi фигуры, Hi голасу! Ён жа пастухом быу, i выгляд яго так! Яго ж нават авечк не баялюя [3, с. 351].
Адзначаныя неадабральныя народныя выслоуi знешне дапамагаюць стварыць вобраз непрыкмет-нага, маленькага чалавека, а iмплiцытна выказаць негатыуныя адносшы да паводзш Калабка i надзею на тое, што усё яшчэ можна выправiць - адмовiцца ад пасады i пазбавiць сям'ю ад ганьбавання i помсты.
IV) П а л i н а.... Во як шарахну мiж вачэй, дык ад тых icupay i прыкурыш [3, с. 363].
У названай рэплщы А. Макаёнак творча апрацавау вядомы фразеалапзм Чскры з вачэй пасыпалюя (пасыплюцца, сыплюцца)', яш мае размоуны характар i значэнне 'у каго-небудзь замиусшася у вачах ад моцнага удару' [4, с. 467]. Ьмплщытна ж гэты дзеяслоуны фразеалагiзм дапамагае выказаць рашучы на -мер Палшы павярнуць сиуацыю i выратаваць добрае iмя сям'! дзяцей i унукау.
Так1м чынам, Палiна з дапамогай указаных фразеалапзмау iмплiцытна выказвае сваё абурэнне на рашэнне мужа стаць старастам пры немцах. Яна заклапочана далейшым лёсам сваёй сям'! сыноу, як1я ваююць на фронце, лёсам сваёй крашы. Разам з тым жонка шяк не можа паверыць у здраду мужа.
У рэплiках самога Цярэшш таксама ужываюцца ацэначныя фразеалагiзмы, якя дапамагаюць iмплi-цытна стварыць вобраз "самога сябе". Напрыклад:
I) Ц я р э ш к а. ...Яны тольт што... вывелiмяне... у начальства! [3, с. 347] . Аутар выкарыстоувае у адпаведнасщ з кантэкстам функцыянальна не замацаваны дзеяслоуны фразеалагiзм выйсщ у людзГ са значэннем 'дапамагаць каму-небудзь заняць трывалае або высокае становшча у жыцщ' [4, с. 206]. З дапамогай адзначанага фразеалапзма i адпаведнай iнтанацыi Цярэшка iмплiцытна стараецца не тольк1 выкл> каць у жонк1 пачуццё павагi да немцау, каб яна не ставшася да iх ворожа i тым самым не перашкаджала выконваць заданне партызан, але i (што вельмi немалаважна) не нарабiла бяды.
II) Ц я р э ш к а. Ну а ц думау хто, ц сшу, што я, таю (жэст дзвюма рукамi ун1з - нкчэмны быццам) Цярэшка-пастух i выб'юсяу начальства? [3, с. 357]. Размоуны дзеяслоуны фразеалапзм 'выбвацца (выбщца) у людзГ абазначае 'з вялiкiмi цяжкасцям^ пасля доупх намаганняу дабiвацца высокага стано-вiшча у жыцщ, у грамадстве [4, с. 203] i супрацьпастауляецца сваiм значэннем названаму вышэй фразе-алапзму 'вывесцi у людзi'.
Сам Калабок атрымау пасаду, цi яму дапамага? Так, з дапамогай фразеалагiзмау-антонiмау iмплi-цытна перадаюцца сyмненнi персанажа у яго асабiстых заслугах, заслугах маленькага, непрыкметнага чалавека.
III) Ц я р э ш к а. ... Чалавекам стау! Не, не чалавекам, а богам! Хай сабе дзтм богам, але ж богам! Чула? Надусiмi вамi я - цар, бог i вомск начальнЫ!Хачу - караю, хачу- мшую! А? [3, с. 362].
Размоуны, iранiчны фразеалапзм мае значэнне 'самае галоунае, адзшае начальства' [5, с. 537]. Названая фразеалапчная адзшка iмплiцытна выражае сумненш, сyпярэчлiвыя пачуцщ, выктканыя падзе-ямi у сям'i i у партызанскай барацьбе Цярэшк1 Калабка. Асноуная мэта ужывання названых фразеала-гiзмау - знайсщ хоць што-небудзь станоучае, каб апраудацца герою за свой учынак.
IV) Ц я р э ш к а (падыгрывае). Ну, а як жа - старауся з уах сш, а за старанне - дулю пад нос. Кукш т! [3, с. 357].
К а м е н д а н т . Што есць "дулю"?
Цярэшка ахвотна паказвае немцу кушш.
Ц я р э ш к а. Вось яна!
Сырадоеу б'е Цярэшку па руцэ [3, с. 352 - 353].
Прастамоуны фразеалапзм 'дулю пад нос' мае два значэнш:
1) зуам шчога не (атрымаць, даваць i пад.);
2) выказванне катэгарычнага адмаулення, пярэчання [4, с. 348], а разам з жэстам, яш "ахвотна" дэманструе персанаж, ён набывае яшчэ i iмплiцытнае значэнне: 'на самай справе Цярэшка збiраецца выконваць заданне партызан, а не загады немцау'.
Бачачы рашуча настроеных сямейнiкау, Цярэшка сам так ацэньвае сваё становiшча:
V) Ц я р э ш к а. ...Во папауся у нерат - m у зад m у перад [3, с. 370].
Штрыга трапкамедьи захоуваецца амаль да самага фшалу, таму толькi самому Калабку зразу-мелы падтэкст адзначанай фразеалапчнай адзiнкi: 'як дапамагчы партызанам i не не наклжаць бяды на сваю сям'ю'.
У трапкамедып А. Макаёнка "Трыбунал" фразеалапзмы не тольш iндывiдуалiзуюць мауленне ге-рояу, выступаючы паказчыкамi прыналежнасцi персанажау да пэунага грамадскага асяроддзя, але i слу-жаць для iмплiцытнай перадачы думак. Сэнс фразеалапчнай адзiнкi, яе зафiксаваны унутраны змест ак-тыуна удзельшчае у стварэннi падтэксту мастацкага твора.
У заключэнне даследавання можна зрабiць наступныя вывады: падтэкст у "Трыбунале" Андрэя Макаёнка выконвае вельмi важную функцыю як для раскрыцця асобных характарау, так i разумення сутнасцi усяго трагiзму i камiзму твора. Эксплшацыя падтэксту - неабходная умова разумення галоунай iдэi, сутнасцi сапрауды мастацкага лтгаратурнага твора.
Для стварэння падтэксту аутар не абмяжоуваецца выкарыстаннем аднаго, а выкарыстоувае бага-тыя i разнастайныя лексчныя i фразеалапчныя сродш беларускай мовы:
1) лексiчнае значэнне слова (у назве драматычнага твора);
2) ужыванне кантэкстуальных антонiмаУ;
3) уключэнне i дадатковае асэнсаванне фразеалапзмау, народных выслоуяу, фальклорных праклёнау.
4) пошук схаванага за знешнiм моуным афармленнем, выяуленне мнагазначнасцi не проста асобных слоу, а паунацэнных сiнтаксiчных канструкцый - словазлучэнняу i сказау.
Л1ТАРАТУРА
1. Энциклопедический словарь-справочник: выразительные средства русского языка и речевые ошибки и недочёты / под ред. А.П. Сковородникова. - М., 2005.
2. Тлумачальны слоушк беларускай лггаратурнай мовы. - 4-е выд. - Мшск: Беларус. энцыкл. iмя П. Броуш, 2005. - 784 с.
3. Макаёнак, А. Збор творау: у 2-х т. / А. Макаёнак. - Мшск: Мастац. лт., 1980. - Т. 1. - 384 с.
4. Лепешау, 1.Я. Фразеалапчны слоушк беларускай мовы: у 2-х т. / 1.Я. Лепешау. - Мшск: Беларус. энцыкл. Гмя П. Броуш, 1993. - Т. 1: А - Л. - 590 с.
5. Лепешау, 1.Я. Фразеалапчны слоушк беларускай мовы: у 2-х т. / 1.Я. Лепешау. - Мшск: Беларус. энцыкл. Гмя п. Броуш, 1993. - Т. 2: М - Я. - 607 с.
nacmyniy 16.02.2012
LEXICAL AND PHRASEOLOGICAL MEANS OF RENDERING IMPLICATION IN THE TRAGICOMEDY "TRUBINAL" BY A. MAKAYONAK
T. KAZIMIRSKA UA
The article centres upon the lexical means of rendering implication in the tragicomedy "Trubinal" by A. Makayonak. Special attention is paid to some lexical (transfers of names, contextual antonyms) and phraseological (proper phraseological units, proverbs and curses) means. The cues as well as the stage directions are under analysis. The main character of the play is physically limited in his actions thus a recipient learns about his character, feelings, relations, intentions analyzing the semantic structure of the text and revealing what is hidden behind it. Such an approach to perceive the implicit information contributes to one's better understanding of the text.
