CC BY
5УДК 81'2/'44
СТРАТЭГ1ЧНЫ АРСЕНАЛ ПАФАСУ: Ф1ГУРЫ I АКТЫ МАУЛЕННЯ
Т.М. 1ГНАЦЮК (Брэсцт дзяржауны тэхтчны утвератэт) tignatyuk@mail.ru
У артыкуле даследуюцца сродт ebipa3Ha^i i дзейснага праяулення асобы як сацыяльнай адзшт, яюя ствараюць стрaтэгiчны арсенал катэгорып пафасу. Асaблiвaя увага надаецца прагматычна мартра-ваным ф^рам маулення, мауленчым актам i фразеалогй, што уваходзяць у склад стрaтэгiчнaгa арсенала катэгорыи пафасу. Размяжоуваюцца i анал1зуюцца ф^уры дыялаггзму i фiгуры выдзялення. Да лжу пер-шых адносяцца заклМ, лозунг^ звароты, праклёны. Да ф^ур азначэння належаць iдэнтыфiкaцыйныя азначэнт, мiёзiс, пафасна марюраваная афарыстыка i фрaзеaлогiя. Прыводзяцца прыклады ф^ур маулення - мауленчых абаротау выражэння зместу, пры пасрэднщтве яюх рытар дэманструе прагматыч-ную значымасць свайго маулення. Сцвяржаецца, што пафас маулення не адрыуны ад iдэi сацыяльнага пaзiцыянiрaвaння i iдэнтыфiкaцыi асобы.
Ключавыя словы: сацыяльныя супярэчнaсцi, пафас, фiгуры дыялaгiзму, фiгуры выдзялення, iдэнтыфiкaцыя асобы.
Уводзшы. Стратэпчны арсенал катэгорьп пафасу складаюць прагматычна маршраваныя фцуры маулення, мауленчыя акты i фразеалопя. У лшгвютычных даследаваннях ф^ры маулення звычайна супраць-пастауляюцца тропам. Фцуры маюць дыскурауна-рытарычную прыроду, а сутнасць тропау - выяуленча-мастацкая. Троп з'яуляецца «не тольш сродкам мастацкага выяулення, але у значна большай ступеш -сродкам раскрыцця сэнсу» [1, с. 205]. Сутнасць тропа iмпрэсiуная (выяуленчая); грэч. tropos - 'поворот' (параун.: павярнуцца душой (тварам) да кaгосьцi-чaгосьцi) [2, т. 5, с. 520]. Рэфлексшная "паваротнасць" не уласщва ф^рам - абаротам маулення.
Адрозненне памiж "абаротамi" i "паваротамГ фундаментальнае для мовы i мауленчай дзейнасцi. Звернута-нак1раванае мауленне разумеецца як дыскурс, сэнсавыя павароты (рэфлексы) характэрны для ло-гасу (слова). Па гэтай прычыне фiгуры па азначэнш з'яуляюцца фiгурaмi маулення, шакш -рытaрычнымi фiгурaмi. Аднак, як паказвае даследаванне пафасу маулення, строгай дыскурауна-вербальнай дыферэн-цыяцып i замацаванасщ тропау i фiгур маулення не кнуе. Напрыклад, ва умовах вдэалапзаванага дыскурсу метафара набывае акцыянальнае гучанне (палиычная метафара), а перыфраза ужываецца у ролi, уласцiвай палиычнаму ярлыку.
Асноуная частка. Пад рытарычнай ф^рай намi разумеецца узнауляльны прыём выражэння зместу, пры пасрэднщтве якога рытар дэманструе яго прагматычную значымасць i сваё асабютае стауленне. Неабходна адзначыць, што колькасць рытарычных фцур (з улiкам старажытных класiфiкацый) больш за дзвесце. У.1. Анушк1н у гэтай сувязi адзначае, што «клайфшацып рытарычных фiгур уяуляюцца шмат -лЫм^ а сама колькасць ф^ур - неаглядная» [3, с. 194]. Аднак традыцыйна у рыторыцы адрозшваюцца два ix асноуныя тыпы - ф^ры дыялапзму i фiгуры выдзялення. Адрозненне пашж iмi палягае на тым, што ф^уры дыялапзму звязваюцца з дыялапчныЕШ адносiнамi, г.зн. з'яуляюцца мауленчыЕШ структурамi, як1я разлiчаны на узаемадзеянне рытара i аудыторш. Прычым аудыторыя можа быць i вiртуальнай. Напрыклад, тыповыш фiгурамi дыялапзму з'яуляюцца звароты i пытант: Сябры мае! Пад пустак dbwaHaMi Ц не аб-рыдла безназоунасць вам? Дзе дзверы, што замкнулшя за вамi? Як вас знайсщ? Яюх пытацца брам? (А. Куляшоу). Асаблiвая патэтыка уласщва рытарычнаму пытанню: Як яны Беларусь пaкiдaлi, У дарогу з сабою Мяшэчкау з зямлёю Не брaлi. Што м жменька зямлi той? (А. Куляшоу).
Фцуры выдзялення з'яуляюцца канструктыуныш сxемамi прадстаулення зместу; пры ix пасрэднщтве факуаруюцца щ падкрэ^ваюцца пэуныя семантычныя кампаненты. Прыкладам фiгуры выдзя-лення можа служыць ф^ра азначэння. Азначэнне адносщца да фiгур выдзялення, таму што iснуе кан-структыуная схема яго пабудовы [1, с. 209]. З пункту гледжання рыторыш азначэнне разумеецца не столько у лапчным, кольк1 у iдэнтыфiкацыйна-установачным плане. У сацыяльнай рэальнасщ асоба павiнна пэу-ным чынам вызначыцца, напрыклад, паводле перакананняу. Таму да фiгур выдзялення належаць iменныя "щэнтыфшатары" на "нст ", тыпу фaтaлiст, авантурыст, шaвiнiст i да т.п. Уласна азначэннямi з'яуляюцца прыметнЫ, як1я вызначаюць прадметы i асоб паводле ix iдэнтыфiкацыi з пэуным грамадск1м шсты-тутам, напрыклад, фiрмай (мотальск кажушок, кракауская сантэхтка), партыяй (камунктычны, дэмак-ратычны), дзяржавай (растсю, амерыканск) i г.д.
Перфарматыуным мауленчым актам, яш належыць да пафаснага арсенала, з'яуляецца заклш. Будучы мауленчым дзеяннем, заклж можа быць рэгламентаваны законам, г.зн. мець юрыдычныя наступствы,
напр.: заклж да тэрарызму, заклж да байкоту выбарау, заклж да экстрэмiсцкай dsema^i i г.д. Як адзшш прагматыш маулення, заклЫ адрозшваюцца ад рэфлекауных зовау. У водзыве выяуляюцца пачуццi: адазвацца "аднесщся спачувальна да чаго-н.; адказаць яюм-н. пачуццём на што-н." Адазвацца на заклж Адазвацца на просьбу. Сэрца яго /Мжалая/ адазвалася радасным стукам (У. Дамашэвiч) [2, т. 1, с. 113]. Так, народныя песш з ix спрадвечным рэфлексшным "ой" - мастацк1я водзывы на шматшя выявы жыцця ("Ой, ляцелi гуа з броду... "; "Ой, у лузе калта стаяла..."; "Ой, у зялёненьюм садочку..." i да т.п.).
У пстарычнай перспектыве пафасны зарад заклшау (мчау) праяуляецца як прадтсанне да актыу -най дзейнасцi - барацьбы цi яднання: У горадзе крычаць: пралетаръйусш крат, яднайцеся! Выходзщь, miчуць яднацца. А ты кажаш, пралетарыи згуртаваныя (А. Асшенка). Адкрыты пафас барацьбы гучыць у паэзп, прысвечанай абуджэнню свядомасцi беларускага народа: Вызваль дух свой, рабск люд! (А. Га-рун); На сход, на усенародны, Грозны, бурны сход 1дзц аграблены, закованы народ! <...> Аддай на суд свае усе Крыуды, слёзы, кроу (Я. Купала). Над зямлею паплыу новы, радасны miч: "Бедам усяго свету, злучайцеся! Распаляйцеу душы слова вольнага зтч; Ад смяротнага сну абуджайцеся! (А. Дудар); Гары ж, агонь Кастрычтка, гары! Свой промень зырк раздувай. Няхай ён ззяе з краю у край! Хто стць да гэтае пары - Уставай! (Ц. Гартны,). ЗаклЫ абуджаюць грамадства да змагання i нацыянальнага бу-даунщтва: Хай званы зазвоняць з жарам, Хай музыка у струны удара! Гэй, паустань, народ! (Я. Купала).
Заклт як ф^уры маулення найбольш яскрава выражаюць iмкненне абудзщь народыя масы, згур-таваць ix, зрабщь сацыяльна актыуныЕШ. 1мператыу Паустань! з'яуляецца найбольш частотным у бела-рускай пафасна-грамадзянскай лiрыцы: Паустань, народ!.. З крывг i слёз кл1ч гэты... Цябе чакае мацi-Беларусь! (Я. Купала); Паустань, народ! Прачтся, беларусе! Зiрнi на Бацькаушчыну, на сябе! Зiрнi, як вораг хату i зямлю раструау, Як твой навала злыдняу скарб грабе! Паустань i глянь, як ззяюць скрозь вагнiшчы, Як носяцца усясветных змен вiхры, Як на старога быту nаnялiшчы Цвет зацвiтае новае зары! Паустань, народ! (Я. Купала); Паустань жа дружна за нiвы, хаты, За злiты кроую i потам шкур <... > Арлымозгтуць, але арляты Збудуюцьмоцны краiнемур (К. Чорны). Узбуджаны натоуп даволi лёгка успрымае максiмалiсцкiя лозунгi меншасцi: "Зямлю - сялянам, заводы рабочым, мiр - сал-датам!" (А. Асшенка). Сталiн толью падтрымау спрадвечныя спадзяваннi народа, даушы лозунг: лiквiдуем кулацтва як клас! (А. Асшенка). Марк залпам выпiу бакал i з усяе сшы кшуу яго на падлогу. Бакал разбiуся на зiхатлiвыя кавалачю", "Смерць адступткам i адшчапенцам!" <... > Ягоныя словы патанулi у громе духавога аркестра (А. Асшенка).
Пафасна валентным з'яуляецца мауленчы акт праклёну - "крайняе i беспаваротнае асуджэнне са злавесным прадраканнем, пажаданнем" [2, т. 4, с. 394]. "Адзшш гэтага жанру, - сцвярджае З. Бадзевiч, -на жаль, не сталi аб'ектам даследавання сучасных даследчыкау-лшгвютау, фалькларыстау i збiральнiкау, пакольш не увайшлi нават у шматтомнае выданне "Беларуская народная творчасць". М1ж тым яны прад-стауляюць выдатныя узоры мастацкага валодання словам, прыклады дасканалай аргашзацьп тэксту у поу-най адпаведнасцi з прагматыкай выказвання" [4, с. 126]. Праклёны з'яуляюцца важным элементам нематэ-рыяльнай культурнай спадчыны беларусау, раскрываюць ix маральныя i культурныя каштоУнасцi i iдэалы. "Звычайна кожны учынак аднаго чалавека, што робщь шкоду другому, - зауважыу у свой час Кандрат Крашва, - выклiкае кленiчы: Каб табе у грудзях рабша, Каб табе зарвала ды залажыла, Каб цябе узяло ды не адпусцша" [5, с. 67]. Праклёны належаць дыялектнаму прастамоую. Вясковы побыт, вщаць, цяжка сёння уявiць без дадзенага ввду выслоуяу: жонка кляне п'янага або гультаяватага мужа, гаспадыня - гаспа-дарку, суседка - суседку i г.д.: Каб ты сонца бачыла тольт, як тая свтня асмаленая (в. Сваятычы, 2016 г., 19 лш); "А каб у цябе пчолы не раШся, куры не нясл^я, збожжа не расло i усё у яму пайшло" (в. Яцкаушчына, 2016 г., 22 лшеня) [6, с. 30].
З пункту гледжання фармальнай аргашзацш клешчау, выяуляецца асоба, якой нак1раваны праклён, дзеянне, як1м чынам павiнна адбыцца пажаданне, суб'ект (утваральнiк) дзеяння, а таксама часцiца як ак-туалiзатар эмацыянальна-экспрэаунага адцення выказвання, напр.: Вочы яе Лгуменм/, поуныя агiды, глядзелi у вочы камюару, твар стау проста шэрым - сталёвага колеру, а голас задрыжау ад напругi i нянавiсцi. -Табе ж, вырадак д'ябальст, - праклён на стагоддзе стагоддзяу! Табе iроду твайму! Будзь пракляты ты мною, як пракляты Госпадам, хай святло Божае... Камюар не дау дагавырыць (В. Гапееу). -А нашто ён табе? Падсвтка не далi, дык па грошы прыпёрся? Каб твой дзщёнак ля вады хадзщ а на-тцца не мог. Каб праз твае рэбры козы сена цягалi... - О, пуд гразi прывалок! Не мог боты зняць. Каб табе ногi паадсыхалИ Самагонт шукаць? Каб ты ужо нашуся, ды i заал^ся... Каб ты пайшоу i не вярнууся... (Л. Галубовiч).
Мауленчыя акты, як правша, не адбываюцца без звароту - несумненна пафасна валентнай ф^ры маулення i, адначасова, прагматычнага аператара, напр.: А чаго, беларус, тымаучыш?!Iтабегодзе, братку, драмаць: Калi можна гукаць - ты маучыш, Каб пасля не прыйшлось шкадаваць...(М. Чарот). - Ша-ноуныя грамадзяне, члены саугаснай гаспадарк "Пгант", якая створана па указаны партып на прадмет хутчэйшагауступленняу светлае будучае - камун1зм (А. Асшенка).; Пралетарыиусх крат,яднайцеся! (надтс на гербе СССР).
Зваротак выступае рэгулюючым аператарам сацыяльнай iерархii. 1м вызначаецца сацыяльны статус асобы у афiцыйных абставiнах i дыстанцыя зносiн, напр.: Таварышы, давайце прысmупiм да справы, дзеля якой, уласна кажучы, мы i сабралкя тут (Я. Колас); КалегН Усе мы ведаем магчымасцi нашай "слаунай " айчыннай медыцыны (У. Лшсш); Грамадзяне калгастт! П'янства - ткчэмная рэч! (Л. Прокша); Грама-дзяне, калi ласка, падрыхтуйце бшеты для кантролю (Л. Прокша). - Таварышы! Да вас nрыйшлi шэфы! -нягучна, але бадзёрым голасам абвясцша сястра, не дадаушы да першага слова "раненыя", i мне гэта спадабалася, бо усюды у шпталях тольк i чулi "таварышы раненыя" ды "таварышы раненыя"... Сястра не хацела лiшнi раз напамтаць салдатам пра iх калецтва (К. Калша).
Агентыунае iмя у звароце выражае дынамшу памкнення да рэалiзацыi пэунага акта: -Дай мне! - устау з падаконнка Дубадзел. Яшчэ да таго, як Барыс дау згоду, Дубадзел рушыу да стала nрэзiдыума. Момант стаяу моучт, сярод нацятай цшыт. Выцягнуу шыю, усюнуу галаву, рашучы, адважны. - Граждане, а так-сама гражданкг сяла Глт1шча! I асобенно - калхозткц якш учораразабралг сваю маемасць / тым самым выйшт з калхоза "Рассвет"! - Голас яго быу поуны настойлiвасцi i заклжу (I. Мележ). У кастрычшку 1986 г. быу надрукаваны зварот ЦК КПСС "Вошам-штэрнацыяналютам, яшя вяртаюцца з Дэмакратычнай Рэспублш Афгашстан": Штодзённа рызыкуючы жыццём, вы, байцы-ттэрнацыяналгсты, выратавалi тысячы афгансюх дзяцей, старых i жанчын ад крывавай расправы наёмных забойцау i тэрарыстау, далi магчымасць дзецям хадзщь у школу, сялянам збiрацьураджай, рабочым працаваць ля станка ("Звязда").
Зваротш па прычыне сваёй камушкатыунай нашраванасш ужываюцца разам з фiгурамi заклшу i з'яуляюцца шстытуцыянальныш носьбггаш пафасу маулення. 1м супрацьпастауляюцца апелятывы, у яшх увасабляецца этас, прадстаулены йстэмай устойлiвых формул i выразау, а таксама мноствам сггуатыуных мауленчых паказчыкау, што ствараюць этыкетную рамку (норму) зносiн. Аднак неабходна адрозшваць феномен апелятыунасцi (адрасатнасцi) ад нашраванасш (рус. обращённость).
Апеляцыя - не зварот, а этычны "падыход" да адрасата. Рэфлекйуныя вербальныя апелятывы вы-ступаюць iнструментам рэгулявання асабютых адносiн i выяулення пачуццяу чалавека у размове. - Насця! Настачка! Настуля!.. Сюды-тка бяжы!.. Ды хутчэй! (В. Зуёнак). Што мнерабщь? Вяруська, родная мая, што мне рабщь? (М. Зарэцш); Дзякуй на добрым слове, Лявонка (А. Петрашкевiч); Пойдзем яшчэ у ваду, Павёлка? (У. Караткевiч); - Што, золатца маё ненагляднае, прачакалася мяне, ненавкнка? (Я. Купала); -Яухгмко, зяцёк мой даражэньт, - завiхалася каля маладога мачыха (I. Мележ).
Апелятыу - прадукт мастацкай творчасш, напрыклад: I дауно ужо трэ было гэтак сказаць, мая ты кветачка майская (I. Купала); Мая ты птушачка без крылау, пайшла б на вулщу, у сад (Г. Марчук). Ну, ну, петушок! Не гарачыся, паспееш з козамi на торг (I. Купала). Апеляцыя - крынща эмпатьп да адрасата: "А як жа ты жывеш, Арсенька? ", - спыталаГаля, iуяе голасе, iу гэтым змяншальна-ласкальным "Арсенька" мне пачулкя дабрыня i спагаднасць да людзей, адвеку уласцiвыя працавтай беларускай ся-лянцы (В. Марцiновiч); "Праходзь, 1гарочак, праходзь, гаротненьш, - шкадуеяго нейкая спагадлiвая цёт-ка, - хiба ж мы не людзi, не разумеем" (Г. Юсялёу). Апеляцыя у адрозненне ад зваротку арыентавана на iмперсанальнага Другога ^ па сутнасщ, не мае шстытуцыянальнага статусу.
Да ф^р азначэння належаць вдэнтыфшацыйныя азначэнш. У пстарычным плане значны уплыу на фармiраванне вдэалапзаванага слоушка беларускай мовы зрабiу падзел свету на дзве антагашстычныя йстэмы - сацыялютычную i кашталютычную. Прынцып "сваё - чужое" выразна выяуляецца у дыхатамii паняццяу сацыялiстычнае - несацыялктычнае, пралетарскае - непралетарскае, савецкае - несавецкае i г.д. Азначэнне пралетарскае укараняецца як асноуны крытэрый пры стауленнi да уйх прадметау i з'яу рэчаюнасш, напр.: - Цвёрдасцi у цябе мало! - сказау з папрокам Мканор. - Шякай пралетарскай стой-касцг (I. Мележ); - У мяне, Маруся, жылгстая пралетарская нянавгсць крывавай стрэмкай сядзщь...; -Я цябе у першыя шарэнгi пастаулю, i павядзеш ты маладыя парастк па пралетарскай дарозе...; - Краiне патрэбны пралетарсшя кадры. Кадры, Сеня, рашаюць усё (А. Асшенка). "Не магу маучаць!" Ад болю за нашу светлую справу, якой бацьк нашы аддалi маладосць / пралетарскую кроу (А. Асшенка); -А контррэвалюцыя - я табе з усёй пралетарскай праматой заяуляю - была грознай сшай на уах гкта-рычных этапах сацыялктычнай рэвалюцьп (А. Асшенка). Глеб Кротау выniу штрафную зухавата, па-маладзецку крэкнуу i па-пралетарску панюхау скрынку хлеба (А. Асшенка).
Тэрмшам новай сацыялютычнай рэчаюнасш стау прыметшк савецю. У яго пафасна-вдэалапзаваным змесце знаходзщь адгалосак мiф аб перавазе, "лепшасш" усяго савецкага, напр.: савецкаякультура, савецкая мараль, савецк патрыятызм, савецк быт, савецкая навука, савецкая моладзь, савецюя жанчыны, савецк лад жыцця, савецкая сям'я (народау) i шш. Калi сцiсне дачасна iмглой, ты скажы: хоць пага^ зарнщы, ды над нашай савецкай зямлёй будзе вечна зiхцець Мшавща... (Ул. Дубоука).
Выключную прагматычную значнасць у сацыялютычнай рэчаюнасш меу прыметшк ленiнскi. Устойлiвы характар набыл выразы летнсю стыль работы, лентская нацыянальная nалiтыка, лентсюя нормы партыйнага жыцця i шш. Сублiмацыйны змест мае прыметшк летнсю у тагачасных прыказках i прымауках, напр.: Ад летнскай навук мацнеюць розум i руш. Ленгнскг запавет перарабляе увесь свет. Лентская прауда святлей за сонца. Ленгнскг запавет ведае i малы i дзед i шш. (БНПП).
Класава-прагматычную канатацыю мелi прыметшш бальшавщю, камсамольсю, стал1нск1, марк-асцю, калгасны; напр.: - 3 камсамольскм прывгтаннем i з пажаданнем хутчэй прыехаць у Мтск (П. Трус); - Бальшавщкае втанне савецкай уладзе I яе доблеснаму прадстаутку таварышу Удоеву... (А. Асшенка); Мы збяром у гэтым годзе небывалы ураджай. Для уборк маем жнейт, маем сталтст камбайн (У. Лшсш); - Я кулю у лоб пушчу, але ад нашай маркысцкай мэты не адступлюся (А. Асшенка); Мы калгасным ураджаем уах ворагау пужаем (Прымаука).
Узвышэнне сацыялютычнага адбывалася шляхам нагнятання класавай варожасц да усяго шшага, у першую чаргу да таго, што непасрэдна звязана з кашталютычным укладам жыцця. Са знакам "мшус" праходзша, як правша, усё, што не мела дачынення да сацыялютычнага ладу, напр.: буржуазная ¡дэалоггя, буржуазная мараль, буржуазны нацыяналгзм, буржуазная прэса, буржуазная дэмакратыя, буржуазная культура i шш. Пагардлiвы змест меу прыметшк кулацю, напр.: - Але ж у яго ¡дэалоггя кулацкая, - усё яшчэ абурауся Алесь (У. Шахавец). Але адзш i той жа прыметшк можа атрымаць цалкам супрацьлеглую канатацыю у залежнасцi ад таго, хто яго асэнсоувае, параун.: -Дак от, кажу: добры чалавек! Добры, абы-ходлгвы!.. Словам, парцейны!.. От I усё!; "Еты бацьку роднага утотць, кал1 трэба, за савецкую уласць! К етаму I не падыходзь бл1зко, не праася на лгтасць! Парцейны увесь, да нтачт! Зразу в1дно!" - падумау Сцяпан, кал1 вайсковец [Зубрыч] пайшоу позгркам па друг1х (I. Мележ).
Фпурай азначэння з'яуляцца мiёзiс - "фпура маулення, якая заключаецца у заведамым прымяншэнш ступеш щ уласшвасш чаго-небудзь" [7, с. 226]. Гэтая ф^ура экспрэаунага маулення адрозшваецца ад льготы - тропа, звязанага з вербальнай суб'ектыуна-рэфлексшнай iмпрэсiяй, што выяуляецца у дэшну-тыуных дэрыватах. Для выражэння памяншальнасцi у беларускай мове iснуе разгорнутая сютэма суфiксау, як1я пераходзяць ад значэння аб'ектыунай памяншальнасцi да выражэння шматлЫх гшакарыстычных ад-ценняу, як1я фактычна не паддаюцца класiфiкацыi. Суб'ектыуная рэфлекая "маленьк - мiленькi" - звы-чайная моуная з'ява, напр.: Бязмежная жаласць да яе пратзала сэрца. - Няпрауда, няпрауда. Ты ж тая маленькая Волечка (У. Дубоука).
У вышку щэалапзацьи жыццёвай рэальнасщ феномен ласкавасщ набывае iдэалагiчна -класавы змест: - Ласкавасць, Маруся, катэгорыя класавая, - павучальна сказау тата (А. Асшенка). Мелiяра-тыуная рэфлекая дэмiнутыунасцi змяняецца на пеяратыуную эмоцыю, калi памяншальнасць становiцца падставай мiёзiсу. У шстытуцыянальнай рэальнасцi сэнс "малы" набывае цалкам супрацьлеглае саты-рычна-пагардлiвае ацэначнае значэнне. Маласць у ташх выпадках асэнсоуваецца як дробнасць, якае аса-цыпруецца з сацыяльнай нязначнасцю - нясталасцю, няспеласцю i г.д.- Думаеш, клоп малы, ужо у цябе ёсць нейкая недатыкальнасць асобы! (А. Федарэнка); - Ты яшчэ, кузака малая, слабы надто (Н. Карпюк); параун.: Ён [Апейка] успомту палеск1 жарцгк, не раз чуты дома: "А за Гомелем людз1 е?" - "Е. Тольт дробненькя" (I. Мележ).
Пагардлiвы змест набываюць у маулент дэскрыптывы, яюя сведчаць аб сацыяльнай нясталасщ асобы: 3 тыдзень абгвау парогг розных майстэрняу, фабрык I заводау, гатовы пайсц на любую работу, але па-глядзяць на мяне - I адмауляюць. Жаутароты (I. Гурсш); Хлопцы, дзяучаты, што згрудзШся ля вазоу -жаутаротая, зялёная моладзь (I. Навуменка); - Прэч! Наз-зад, галапузыя чэрщ, - зашыпеу на хлапчукоу спраунгк I пагразгу шабляй (В. Хомчанка); Ханск1 сын, шчанюк жаутавухь Прыязджау; <... > Убачыу... Адняу... (У. Караткевiч); - Малако матчына на губах не абсохла. Ай, блазнота! (I. Гурсш); - Давай, давай! Малакасос!.. Не згуб1ся. Цягнецца, што цяля. (I. Пташткау); - Смаркачы яшчэ з носа цякуць, а збграюцца свет перайначыць... (Я. Колас); Мала ты ведаеш, зелень ты, - па-бацькоуску прамовгу Гардзей (I. Мележ); -Разганю я вашу кампатю, жанх смаркатыя (А. Асшенка); Рабтка <...> холадна, амаль варожа згрнуу на Мшу. - Малы ты яшчэ, сысунок ты яшчэ, каб гаварыць мне таюя гаворк (М. Паслядовiч) [2, т. 5, с. 435].
На працягу стагоддзяу людз^ што належалi да шжэйшых класау, называлi сябе здрабнёнывш iмё-нам^ Гэтая традыцыя назiраецца у справаводстве Старажытнай Руа: ушжальна iменавалi сябе прасiцелi у чалабггных, паны - халопау: Холопъ твой Заимятница Субуровъ <... > Иванец, Богданко Сабуровъ, Да-нилецъ и Данилко Сабуровъ; далъ есми ему паробка Титца <... > дивочьку Ульяницу Зеленовкову <... > Матренку Ивашькову жену да съ ее Васильцомъ <...> да третью сиротину Исайца Зеновъкова и сына... «Правша ужываць iмёны людзей, яюя стаялi на шжэйшай ступеш сацыяльнай лесвщы, з ушжальным суфшсам, - адзначае А.М. Палякова, - было да такой ступеш абавязковым, што нават антрапошмы нярусшх, шшамоуных народау - татар, башкр, калмыкау i шш. - зашсвалюя у русшх дакументах таксама з суфшсам -к(а): Татарин Исекайка Батырев тамгу свою приложил; Башкирец Досайка Иткиняев допра-шиван; Черемисин Токпайка Актыбаев лисиц гонял» [8, с. 56].
Фпура мiёзiсу выражаецца не тольш лекачна, але i з дапамогай марфалапчных сродкау, якiмi прыуно-сiцца у мауленне сат^1р^гчны пафас, "замешаны" на эмоцып пагарды i здзеклiвасцi - злога высмейвання, кшну. Пры дапамозе дэмiнутыуных суфiксау рэферэнты пераводзяцца з плана мноствау у аспект велiчынь. Напрыклад, слова штука з'яуляецца падлшовым назоУнiкам, суфiкс -к-а надае гэтаму назоУнiку памян-шальнае значэнне, якое суправаджаецца эмоцыяй пагарды, напр.: - Глушак еты, Яухгм, - штучка: - пра-мовгу унураны у свае думк1 Дубадзел. "Штучка" прыказау так, што Башлыкоу згрнуу пшьна. - Выкте
яшчэ. Пабачыце (I. Мележ). На таю ж узор атрыЕ^ваюць пагардлiвую канатацыю словы тып i суб'ект, напр.: Перада мною стаяу не страшна запушчаны 1ван Дулька, а зусш мала на яго падобны чысценью, прыл1заны, як бы намазаны алеем, прыгладжаны тыпчык (К. Юрэенка).
Пагардлiвае значэнне уласщва дэмшутывам, якш выражаюць маральную ацэнку, напр.: Напэуна, i арату з дзетдома гэтая лярвачка не прыняла б, каб усынавщь - нашто ёй клопат лiшнi (А. Карпюк); Усмiхаецца нармальнай жаночай усмешкаю - ладная фгфачка, далiбог (Г. Далiдовiч); - Я ж сапрауды побач з ёю -звычайная мяшчаначка (М. Герчык). - Ах, праведтк. ПадсцЫачку сабе знайшоу... (У. Шхно); Сцяпан Мiкалаевiч пахтау галавой: мауляу, слабачок ты, Ома (А. Асшенка); Як i кожныраз, калiуniхалi новага чалавека, падскочыу нахабна тзкарослгк... (Г. Далiдовiч).
Пафас сацыяльнай пагарды уласщвы вытворным, яшя маюць дачыненне да сферы палпыш, г.зн. звя-заны з шстытуцыянальнай рэальнасцю. Паказальным у гэтых адносшах з'яуляецца ужыванне дэмшу-тыунай формы ад слова дух - душок, напр.: Душок нядобры! - nрамовiу ён /Башлыкоу/значна. Позiрк, ятм павёу да Глушака, да Дубадзела, казау, як гэта важна: "душок" (Мележ). Нейкг гнюсны душок распаусюджваецца па крате, nранiкае ва усе шчылiны (ЛлМ). - А прадукт тваёй галавы гонщь брак з буржуазным душком (А. Асшенка); - Сялоу вас заможнае, контррэвалюцыйнага душку хапае. I, вядома, контррэвалюцыйнай прапаганды (I. Мележ). Прыведзеныя намшацып выражаюць эмацыянальна-вдэала-пчную ацэнку з уласщвым ёй сатырычным пафасам.
Ужыванне пеяратыуных дэм^тывау у пстарычным кантэксце звязваецца з выражэннем пафасу класавай нянавющ да прадстаушкоу пэуных сацыяльных груп i класау: - Дражнщь будуць... Там адны буржуйчык вучацца (А. Асшенка). - Каровы нядоеныя i някормленыя равуць, верашчаць свтт, а на-ваяуленыя калгастчкг нашы чацвёрты дзень гуляюць (А. Асшенка). Адных "контрыкау"- налева, другiх, бытавкоу, - направа (Г. Далiдовiч); - Слабец афщэрык, - сказау Каварсю, - але перакуем i загартуем... (А. Асшенка); - А ты не больна страшчай, камгсарык, - вызверыуся афщэр (С. Грахоусш); Умiнскiх iнсты-тутах энайшлкя аслепленыя, стращушыя класавае чуццё ттэл1генщки.. (Асшенка). "Змылачак ты фюр-эрск", - усмiхнууся у думках (Я. Брыль). Сказала: "Тольт не з гэтым фрыцыкам " (К. Калша); — Сярод немчыкау е таюя хлопцы, што хоць ты iху зводныя бяры, - азвауся Макам Ус. - Самi гэтага каменданщка на растанцовым крыжы разапнуць (С. Грахоусш). Дэм^тыуны суфшс прышжае прафеайную годнасць, напр.: - А гэты шафярок... Ён тыдзень назад атрымау правы, як у яго вопыт... (М. Герчык).
Сярод дэмiнутыуных суфшсау, яшя ужываюцца у вытворных з адчужальным значэннем, найболь-шай экспрэйяй валодае суфшс -еньк. Будучы прадуктыуным у сферы выражэння суб'ектыуна-аб'ектнай эмпатш, гэты суфшс выяуляе не меншую прадуктыунасць у адчужальна-пафаснай функцып, прыуносячы у выказванне здзеклiва-пагардлiвую канатац^1ю, напр.: - Далёка твайму Барысу да яго [1вана]. Гэты ша-наваць не будзе, сам любщь, каб яго шанавалi. А як жа! Рос у мамачкг адзтенькг ды любтеньш (Л. Гаурыл-шн) (параун.: мамчын сынок 'збалаваны, распешчаны хлапчук, малады чалавек' - [2, т. 5, с. 432]; - Ну i дурны ты, - выnалiу Сцепка i пайшоу, ктуушы напаследак: Свяценькая душа (А. Асшенка); Апейка глядзеу на здаровы, загарэлы твар, на гладюя чырвоныя шчок i тоустыя губы, яюя, мабыць, любл смачненькае, i думау: "Хтры, разумны. Лк..." (I. Мележ) i нейкг немчык, дохленьт, дробненьт, паутара метра з шапкай (М. Герчык).
Спецы^чнае прагматычнае адценне прыуносщца у выказванне формаш множнага лшу назоушкау, утворанымi ад дэмiнутывау, напр.: - Без разгаворчыкау таксама нельга, - сказау ён [Дубадзел] паву-чальна, значна. "Разгаворчыкг", - вымавiу з насмешкай (I. Мележ); - Не ведаю вашых настройчыкау, а я настроены працаваць як трэба; - А не нашы настройчыкг паюньце пры сабе (С. Грахоусш); - Нельга iсцi на паваду! Нельга патакаць усяюм настройчыкам! Весцi за сабой - вось што трэба! (I. Мележ); -Ведай, як мы жывем, як ваюем. Гэта табе не па тратуарчыках хадзщь (I. Шамяшн); - Гэты, пэуна, дэкрэцжау бальшавщюх навёз (С. Грахоусш).
Пры ужыванш эмацыянальных дэм^тыуных форм нярэдка сустракаюцца выпадю эмацыянальнага дапасавання - прыметшк, як i назоушк, ужываецца у памяншальнай форме; напр.: Завязалася гамонка. Iраптам адзт немчык, гэтк дробненьт, пусценькг / рудзеньт, як абмалочаны жытнёвы каласок, зiрнуу на мае баявыя медалi ды пытае: "Дзе, пан, пух-пух i бах-бах? " (М. Капыловiч); - Смерць не люблю таюх, што беленьтяручт баяцца запэцкаць у чорнай варожай крывi (А. Асшенка); Побач з ёю сынок - даволi тоусценьт, мардасценькг (М. Герчык).
Аб'ектыунай падставай ф^уры мiёзiсу з'яуляецца семантыка недастатковасщ. Ёй супрацьпас-тауляецца рэфлексшны сэнс штэнйянальных кантэкстау "недахопу", параун.: не дастаткова i не хапае. Значэнне недастатковасщ перадаецца у беларускай мове таксама прыставачным спосабам. Утвораная са злучэння адмоунай часцщы не i прыстауш да, прыстаука неда- надае дзеясловам i в^1творн^1м ад iх словам значэнне незавершанасцi; напр.: недарабщь, недакончыць, недаразвты, недаспелы i шш. У прагмат^гчных кантэкстах гэтае значэнне штэрпрэтуецца адмоуна. Сама па сабе мэта, як i iншыя суб'ектыуныя iнтэнцыi, арыентавана на закончанасць i вынiк.
Экспрэауныя вытворныя з прыстаукай неда- выкарыстоуваюцца з мэтай абразщь асобу, прынiзiць яе вартасць; напр.: - Ну I недатумак ты, С1мка (А. Асшенка); Маладзща х1х1кнулауслед I да Лабановгча даляцелI словы: - Гэта мужчына: ад бабы уцёк... Неданосак! Стоптаны лапаць! (Я. Колас). Адмоунае значэнне маюць словы недавучка (недавук) 'чалавек, як не завяршыу адукацып, вучобы, абучэння'. [Таня]: -У тваёй Веры залатыя рук1. На ёй зараз уся майстэрня трымаецца. А я толью недавучка. Шчога толкам не умею (М. Машара) [2, т. 3, с. 358]; недавярак 'бязлгтасны, жорстш чалавек, лiхадзей'. [Ласянё] яшчэ з тыдзень хадзша. А потым I яго не стала. Таксама забШ, недавярк (М. Ермаловiч) [2, т. 3, с. 358], неда-луга 'няспрытны, няумелы чалавек; недарэка, няуклюда'. - Чаго поркаешся? От, недалуга, - гукнула Марфа зтзу. -Хутчэй. (М. Савщш) [2, т. 3, с. 358]; недаростак 'той, хто не дасягнуу штэлектуальнай сталасцГ. Лггаратурныя недаростш. [2, т. 3, с. 362]; недарэка, неданосак, недатопак i шш. Рэзка адмоуны прагматычны змест уласшвы вытворным з прыстаукай неда-, як1я абазначаюць рэштш чаго-небудзь; напр.: Недабтк фашысцкай аховы адыходзяць пад напорам алы (Я. Брыль); Слухайце вы, недабШк пыхлiвыя. Вось мойрахунак, Бязмерная крыуды цана... (К. Юрэенка).
У пстарычным кантэксце вытворныя з прыстаукай неда- ужываюцца для выражэння пафасна-вдэалапзаваных ацэнак, напр.: - Зразумей мяне хоць I палгтычна няспелым розумам, што я у лютай нянавгсцг скрыгачу зубамг, кал1 бачу сытых, укормленых, недарэзаных класавых тыпау на фоне бескультурнасцг дзяцей I юнакоу (А. Асшенка); - Можа дварангн? - Дварант без можа. Ты яшчэ скажы, што я буржуй недарэзаны (В. Хомчанка); Пахалоггю спаузання нацыянальных недапекау да злачыннасцг добра апгсау А. Адамовгч у аповесцг "Карнт"; Карау нашых супляменткау Бог у час акупацьп не так нацыянальным нггтзмам, як нацыянальнай недапечанасцю (У. Калесшк); параун.: // недапечаны 'прыдуркаваты' Недапечаны хлопец [2, т. 3, с. 361].
Тагам чынам, ф^ра мiёзiсу як заведамае прымяншэнне выкарыстоуваецца у прагматычных кантэк-стах у актах эмацыянальна-ацэначнай iдэнтыфiкацыi i у сувязi з прэпаз^шнальнай функцыяй. Сатырычна-пафасная канатацыя дэмiнутыуных вытворных тлумачыцца iх сувяззю з прэпазщыянальнай функцыяй. Такая сувязь адсутшчае у выпадках суб'ектыунай рэфлексп, у якой ставiцца акцэнт на падабенства, i па-мяншальныя формы маюць выключна мелiяратыуную канатацыю.
Як фпура азначэння трактуецца афарызм. Пафасна маркраваныя прамовы звычайна афарыстычныя. Уласшвасць афарыстычнасц прадугледжвае дакладнасць, сцiсласць, лакашчнасць i лашдарнасць маулення. У сучаснай беларускай мове сталi гiстарызмамi шматлшя афарызмы сацыялютычнай рэальнасцi: Са-цыял1зм - не задача, а светлае будучае працоунага народа i пралетарская фармацыя, да твайго ведама. I будаваць яго будзе рабочы клас у змычцы з бяднейшым сялянствам па свагх законах, яюя будуць тсацца у ходзе самога будаунщтва. Гэта буржуазгя выдумвала розныя законы, каб трымаць народ у цемры I невуцтве. Мы свае задачы будзем рашаць проста: хто не з намц той наш вораг, I мы вымецем нязгод-ных з нам! пралетарскай мятлой (А. Асшенка). - Запомт раз I назаусёды, каб я больш школ1 не напамтау табе: бога няма, - сярдзта сказау настаунж. - Яго выдумалI папы I эксплуататарстя класы. Рэлтя -отум народа. Запомнг I паутары: рэлiгiя - отум народа (А. Асшенка). - Вуй, вуй, в1 пачувайце, пра што ён птаецца! Нада! Хто птае нада? Камсамол - верны сын партьи! (А. Асшенка). I Лент патрабавау ад свагх эмгсарау жорсткасцг, I каму як не яму належыць афарызм, што рэвалюцыю не робяць у белых пальчатках (А. Асшенка). - У класавай барацьбе лтасщ няма, - хмурна сказау Сцяпан М1калаев1ч. -А калi лес сякуць - трэск ляцяць. - Яюя трэсю? ЛюдзИ - крыкнуу Сераф1м 1ванав1ч (А. Асшенка). -А прыгадай юдк лозунг: кадры рашаюць усё! А лепшыя кадры метадычна зн1шчал1ся (А. Асшенка). Кадры - асноваусяму. Башлыкоу заусёды надавау асаблгвае значэнне кадрам (I. Мележ).
Шстытуцыянальныя дыскурсы цяжка уявщь без уласщвай iм фразеалогп: Потым глянуу на Апейку, паведамгу аптымктычна: - Сказау: голавы здымуць! (I. Мележ). Перш за усё - вывады пра сябе, пра нашу дзейнасць. Трэба адкрыта паглядзець, назвацьрэчы свам iмёнамi (I. Мележ). - Цяпер шмат хто з твагх прыстойных зняу маску, каб раскачваць савецкую лодку. Ды не выйдзе у ¡х. Не выйдзе! У нас была I будзе адна партыя, i нiякiх гваздзёу! А хто супраць, хай састутць з дарог1. Нас шмат... (А. Асшенка).
Пэуная колькасць фразеалапчных адзшак перайшла у грамадска-палiтычнае мауленне з мовы ваен-ных: узяць на прыцэл, браць агонь на сябе, разведка боем, цяжкая артылерыя, вяртаццау строй, бщь адбой, адзтым фронтам, падстауляць пад удар, трапщь у цэль, браць (узяць) на узбраенне, бщь трывогу, перай-сц1 у наступленне, мта запаволенага дзеяння I пад. Пры фразеалапзацып ваенных тэрмшаадзшак назiра-ецца двайная актуалiзацыя - выкарыстанне словазлучэння як у прамым, так i у пераносным значэнш. Таюм чынам, у кантэксце рэалiзуюцца абодва значэнш фраземы. Напрыклад, фразеалапзм браць (узяць) на узбраенне выкарыстоуваецца i з лтаральна ваенным тэрмшалапчным значэннем як 'забеспячэнне арми зброяй', так i з браць на узбраенне 'дамауляцца аб аснашчэнш войска зброяй' i браць на узбраенне 'дзейсна выка-рыстоуваць, прымяняць у сваёй практыцы, дзейнасш' [2, т.1, с. 404-405].
Заключэнне. Саслоуе як сацыяльная група не з'яуляецца грамадсшм шстытутам - не мае шстыту-цыянальных прыкмет i уласшвасцей класа. Адносшы пам1ж рознывш саслоУямi выяуляюцца у этычным
феномене чужасщ ("сваё-чужое"). М1ж тым, щэалапзацыя жыццёвых стасункау прыводзiць да нехарактерных для этычна-рэфлексшных элементау мовы семантычных зрухау. Яны набываюць неуласщвы iM дыс-курауны змест i становяцца выразшкаш пафасу. Назвы людзей паводле саслоунай прыналежнасцi часцей становяцца выразнiкамi сатырычнага пафасу. Палтгызацыя жыцця прыуносщь у этычныя назвы рэвалю-цыйны пафас, як1м суправаджаецца стан сацыяльнага напружання, м1жнацыянальныя канфлiкты i крызю-ныя з'явы. Як вышк, неантагашстычныя па сутнасцi супярэчнасцi становяцца антаганiстычнымi i маюць адкрыты выхад у практыку вуснага i тсьмовага маулення.
Л1ТАРАТУРА
1. Волков, А.А. Курс русской риторики / А.А. Волков. - М. : Издательство храма св. муч. Татианы, 2001. - 480 с.
2. Тлумачальны слоунж беларускай мовы : у 5 т. - Мшск : "БелСЭ" iMH П. Броую, 1977-1984. - Т. 1. - 1977. -608 с. ; Т. 2. - 1978. - 768 с. ; Т. 3. - 1979. - 672 с.; Т. 4. - 1980. - 768 с. ; Т. 5, кн. 1. - 1983. - 663 с. ; Т. 5, кн.°2.°-1984. - 608 с.
3. Аннушкин, В.И. Риторика. Вводный курс : учеб. пособие / В.И. Аннушкин. - М. : Флинта, 2006. - 292 с.
4. Бадзевiч, З.1. Каб ты доуга жыу... Праклёны у творах Якуба Коласа / З.1. Бадзевiч // Мова - лггаратура - культура : VII Мгжнар. навук. канф., прысвечаная 130-годдзю з дня нараджэння Я. Купалы i Я. Коласа, 27-28 верасня 2012 г., Мшск, БДУ : зб. навук. арт. / [пад агульн. рэд. Т.1. Шамякнай]. - Мшск : Бел. дзярж. ун-т, 2012. - С. 126-130.
5. Крашва, К. Збор творау : у 5 т. / К. Кратва. - Мшск : Маст. тт., 1974-1976. - Т. 5 : Нарысы, артыкулы, перак-лады. - 1976. - 447 с.
6. Солахау, А.В. Рытмчна-гукавая i вобразна-выяуленчая аргатзацыя беларусюх праклёнау / А.В. Солахау, В.А. Жда-новiч // Текст. Язык. Человек : сб. науч. тр. : в 2 ч. ; редкол.: С.Б. Кураш (отв. ред.) [и др.]. - Мозырь : МГПУ им. И.П. Шамякина, 2017. - Ч. 2. - С. 28-32.
7. Ахманова, О.С. Словарь лингвистических терминов / О.С. Ахманова. - М. : Сов. энцикл., 1966. - 608 с.
8. Полякова, Е.Н. Из истории русских имен и фамилий. Книга для учашдхся / Е.Н. Полякова. - М. : Просвещение, 1975. - 160 с.
Пастушу 22.04.2020
PAPHOS STRATEGIC ARSENAL: FIGURES AND ACTS OF SPEECH
T. IGNATYUK
The article explores the means of expression and the effective manifestation of the individual as a social unit that create the strategic arsenal of the pathos category. Particular attention is given to the pragmatically markedfigures ofspeech, speech acts and phraseology that are part of the strategic arsenal of the pathos category. Dialogues and isolation figures are delineated and analyzed. The first include appeals, slogans, appeals, curses. Definition figures include identity definitions, myosis, pathetically labeled aphoristics and phraseology. Examples of speech figures are given in order to demonstrate their pragmatic significance of his speech and to argue that the pathos of speech is tightly connected to the social status and the identity identification of the speaker.
Keywords: social contradictions, pathos, figures of dialogism, figures of isolation, identity.
