CC BY
19
УДК 811.161.3'367
С. А. Важшк
Беларуси дзяржауны ушверсгот
С1НКРЭТЫЗМ БЕЛАРУСКАГА С1НТАКС1СУ: НА ПРЫКЛАДЗЕ ПАСЕС1УНЫХ КАНСТРУКЦЫЙ З ПРЭДЫКАТАМ1 БЫЦЬ I МЕЦЬ
У публ1кацып гаворыцца аб сшкрэтычным характары беларускага сштакасу пры выражэнш пасеауных адносш. Беларусшя быць- i ,мець-канструкцы1 цалкам раунапрауныя пры выражэнш «аддзял1май прыналежнасщ», аднак наз1раюцца пэуныя селекцыйныя абмежаванш спалучаль-насщ дзеяслоунага прэдыката мець з абстрактным! неадчужальньеш («неаддзял1мым1») 1мёнам1. Спецыяльнае даследаванне селекцыйнай катэгорып «адчужальнасць - неадчужальнасць» пра-ведзена А. Я. М1хнев1чам у манаграфи «Праблемы семантыка-сштаксчнага даследавання бела-рускай мовы» (1976). Спалучальнасць беларусшх дзеясловау быць i мець з 1мёнам1 у пазщып па-сесума (аб'екта валодання) мэтазгодна атсваць таксама праз селекцыйныя катэгорып [+Concr] // [+Abstr], [+Anim] // [-Anim], [+Pers] // [-Pers].
Усе мовы свету падзяляюцца на дзве групы - esse-мовы (быть-мовы) vs. habere-мовы (мець-мовы) - у залежнасщ ад с1нтакс1чнай канструкцып, пры дапамозе якой у ix выражаюцца ад-носшы прыналежнасщ. Беларуская мова з'яуляецца i esse-мовай, i habere-мовай адначасова. У гэтым спецыфша беларускай лгтаратурнай мовы на агульнаславянск1м фоне.
Ключавыя словы: пасесуныя адносшы, esse-мовы (быть-мовы) vs. habere-мовы (мець-мовы), пасеауная мадэль, адчужальная - неадчужальная прыналежнасць.
Для цытавання: Важшк С. А. Сшкрэтызм беларускага сштакасу: на прыкладзе пасеауных канструкцый з прэдыкаташ мець i быць // Труды БГТУ. Сер. 4, Принт и медиатехнологии. 2022. № 1 (255). С. 102-110.
S. A. Vazhnik
Belarusian State University
SYNCRETISM OF THE BELARUSIAN SYNTAX: ON THE EXAMPLE OF POSESSIVE CONSTRUCTIONS WITH TO BE AND TO HAVE PREDICATES
The article describes the syncretic nature of the Belarusian syntax. The Belarusian be- and have-constructions are completely equal when expressing "rejected belonging", but there is no complete synonymy between the marked constructions. There are certain selective restrictions on the compatibility of the verb predicate мець with abstract and possesive names. A special study of the selective category "possessiveness" was conducted by A. Mikhnevich in study "Problems of semantic and syntactic research of the Belarusian language" (1976). The compatibility of the Belarusian verbs быць and мець with the names in the posessum position should also be described by means of selective categories [+Concr] // [+Abstr], [+Anim] // [-Anim], [+Pers] // [-Pers].
All languages of the world are divided into two groups - esse-languages (to be-languages) vs. habere-languages (to have-languages) - depending on the syntactic construction by which they express the relationship of affiliation. The Belarusian language is both an esse-language and a habere-language at the same time. This is the specificity of the Belarusian literary language on the All-Slavic background.
Key words: possessive relationships, esse-languages (to be-languages) vs. habere-languages (to have-languages), possessive model, rejecting - non-rejecting belonging.
For citation: Vazhnik S. A. Syncretism of the Belarusian syntax: on the example of posessive constructions with to be and to have predicates. Proceedings of BSTU, issue 4, Print- and Mediatech-nologies, 2022, no. 1 (255), pp. 102-110 (In Belarusian).
Уводзшы. Пасес1уны патэнцыял дзясловау мець i быць рэал1зуецца у зваротах я маю i у мя-не ёсць. Прычым кал1 для дзеяслова мець значэн-не валодання з'яуляецца асноуным, першасным, то для дзяслова быць, a priori экзютэнцыяльнага, быцшнага, яно другаснае i нават маргшальнае.
Настолью далёкае ад першаснага, што аутары ТСБМ i ТСБЛМ яго увогуле не адзначаюць у акадэм1чных слоушках [1, 2].
Праз адзначаныя вышэй канструкцый не зау-сёды, аднак, выражаецца уласна пасеаунае зна-чэнне. На прыкладзе зварота у мяне ёсць гэта
прадэманстравау А. Я. М1хнев1ч. Так, гештыу з прыназоушкам у (у N gen), акрамя пасеаунага значэння (Вочы у старога заусёды суровыя), можа выражаць таксама наступныя значэнш: аблятыунае (Трэба узяць аловак у хлопчыка); эргатыунае (У яго дачка будуецца); аб'ектнае (Адкрыу вечка у куфра i дастау кашулю); абме-жавальнае (Ва уых быу добры настрой); экс-прэаунае (Ты глядзi у мяне!) [3, с. 123]. Да усяго, як паказваюць вынЫ нашага даследавання, пасе-аунасць пасеаунасщ - рознща: варта вылучаць уласна пасеауныя (адчужальная прыналеж-насць), квазшасеауныя (неадчужальная пры-належнасць), апасеауныя структуры. Паводле А. К. К1клев1ча, колькасць пасеавау, што выра-жаюць уласна пасешуную семантыку, нязнач-ная: яна складае прыкладна 5%. Часцей за усё гэта тычыцца актантау акцыянальнай, рэляцый-най i квалтатыунай прапазщый [4, с. 208; 5, с. 125-131].
Кожная мова мае сваю «уласнщкую» канцэп-цыю, што пацвярджаецца розн^1м1 даследавання-м1 [6, 7, 8]. Беларуская «сютэма прыналежнасщ» мае на агульнаславянсюм фоне некалькi прын-цыповых граматычных адрозненняу, высвятлен-ню яюх i будзе прысвечаны дадзены артыкул.
Асноуная частка. Катэгорыя пасеаунасщ -адна з ушверсальных паняцШных катэгорый мовы, асноунае значэнне якой выяуляецца праз выражэнне адно^н валодання, уладання, улас-нас^, прыналежнасц [9]. У розных мовах пасе-аунасць мае свой адмысловы набор сродкау выражэння - словаутваральных, лекачных, мар-фалаячных, антакачных. Больш за тое, у асобных мовах (напрыклад, у турэцкай, фiнскай, вен-герскай) пасешунасць мае статус граматычнай катэгорып: яна рэгулярна выражаецца асобнай марфемай, чаго нельга канстатаваць у адносiнах да беларускай мовы.
1дэя уладання (валодання) шырока прадстау-лена у беларускай мове. Перадуам у лексiцы. Гаспадар, уладар, уладальтк, прываттк, улас-насць, спадчына, гаспадарыць, уладарыць, вало-даць, ствараць, купляць, красщ, перадаваць i шш. Ва ушх гэтых словах так щ iнакш мае месца пасешуны кампанент. Усе яны ужываюцца, калi гаворка iдзе пра сггуацыю валодання чым-небудзь. Гл., напрыклад, тлумачэнне ядзернага слова зга-данай тэматычнай групы: Гаспадар - чалавек, як нечыгм валодае, нечыгм распараджаецца, пра нешта рупщца, вядзе гаспадарку, i любая гас-падарка - галоуны клопат гаспадара (Р. Ба-радулш). Гаспадарлiвасць беларусау знайшла адлюстраванне у парэмiях i фразеалагiзмах: Як хто дбае, так i мае; у каго у шкатуле, той i у тытуле; у добрай гаспадыт ёсць сала i масла у скрыт; хто мае грошы, той добры i харошы; хто жонку добру мае, той гора не знае; маеш
дачку - май i гарэлачку у глачку; май сваё насенне, рабi дзецям вяселле; у каго грошай ка-шэль, на таго не апрануць шынель i шш.
Асноунымi фармальнымi сродкамi рэалiзацыi КП на марфалапчным узроуш з'яуляюцца раз-настайныя пасесiвы:
1) прыналежныя прыметнiкi з адпаведнымi суфiксамi (дзедау, братау, Янукоу, баброва, воу-чы, Кастусёу, Сяргееу; Зост, бабулт, мамiн, ластаучына, пчалiны);
2) прыметшю з прыналежна-адносным значэннем (купалаусю, коласаусю, бацькоусю, мацярынсю, сястрынсю);
3) прыналежныя займеншю (мой, твой, наш, ваш, яго, ягоны, яе, ейны, iх, iхнi, насю);
4) прыналежна-зваротны займеншк свой (Кахай сваё);
5) пытальна-адносны займеншк чый? (Чые гэта дзещ?);
6) родны пасеауны (хата брата, ктга ма-щ, хвост вавёрю).
Вядомы сучаснай беларускай мове i даваль-ны пасеауны, дзе N dat абазначае асобу, на карысць або шкоду якой адбываецца пэунае дзеян-не. Я. Ф. Карсю да dat. pos. адноау наступныя выпадкi: Яго сыну жонка памерла; Яму галава бал1ць [10].
У мауленш пасешвы набываюць пэуную су-купнасць «дадатковых» пераносных значэнняу, абумоуленых камунiкатыунымi фактарамi, якiя Б. Ю. Норман называе культурна-прагматыч-най «аурай» [11]. Дзякуючы такiм культурна-прагматычным канатацыям, куды уваходзщь ацэначная, маральна-этычная, эмацыянальна-экспрэауная iнфармацыя, напрыклад, прыналежныя займеннiкi набываюць «незайментка-выя» рысы, якiя дазваляюць iм вылучацца з лiку займеннiкавых слоу сваiм «напоуненым» лекшч-ным значэннем. Пры гэтым функцыянаванне прыналежных займеншкау звязана з выражэн-нем апасешунай семантыкi. Нагадаем, што самi па сабе займеннЫ не называюць прадметы, пры-меты прадметау i г. д., а указваюць на iх. Такiм чынам, iх «пустое» лекшчнае значэнне канк-рэтызуецца толькi у пэуным кантэксце. Аднак «напауненне» канкрэтным зместам прыналежных займеннiкау тыпу мой, наш адбываецца не за кошт вяртання да папярэдняга кантэксту (як, напрыклад, у выпадку з асабовымi займеншкам^, а за кошт «падключэння» да нацыянальна-культурнага коду (вертыкальны кантэкст). Параун.: I тая [Ванда], патрытауты кшгу у руках, напрарочыла вяртаньне нам нашага Крыжа (НН), дзе словаспалучэнне наш Крыж павiнна разумецца як 'Крыж Еуфрастт Полацкай, яю з 'яуляецца галоунай нацыянальнай рэлiквiяй беларусау '. Найчасцей такую пазатэкставую «нацыя-нальна-культурную» iнтэрпрэтацыю прыналежныя
займеннiкi атрымлiваюць у загалоуках, у якiх, як вядома, у згорнутым выглядзе прадстаулены увесь тэкст. Параун.: Наша Станюта (Звязда); Кахай сваё (НН; ЛИНЕ); Пабужжа наша 7 ня наша (НН); Выстава нашага мастацтва (НН). Займеннш актуалiзуюць тут не якую-небудзь адну (апасесiуную) прапазiцыю, а увесь тэкст цалкам, падмацоуваючы нацыянальна-куль-турнае «гучанне» т. зв. пасешвау канкрэтным зместам усяго тэксту. Так, у загалоуку Наша Станюта займентк наша разумеецца як 'славу-тая прадстаунща, вобраз Беларуа', што можна пацвердзiць наступным словамi з самога тэксту: Вылучыушы асобную намгнацыю «жанчына ста-годдзя», мы найперш хацел1 даведацца, яюм уяуляюцъ нашы чытачы вобраз Беларуа у жано-чай сутнасц за апошшя сто гадоу. Карана атрымалася наступная. Наша крата у двацца-тым стагоддз1 - гэта найперш Стэфашя Станюта, народная артыстка СССР, нязменная на працягу дзесящгоддзяу «прыма» Купалаускага тэатра (Звязда).
Сштакачныя сродК выражэння КП зай-маюць цэнтральнае становшча у функцыянальным полi КП беларускай лiтаратурнай мовы. Яны ты-чацца перадусiм пасеауных дзеясловау мець (+К асс), валодаць (+К т^), уладаць (+К т^), належаць (+К dat), быць (у + ^еп), што утва-раюць т. зв. пасеауную мадэль. Пакажам гэта на прыкладзе дзеяслоунай дыстрыбуцыйнай мадэлi (ДДМ) прэдыката мець (табл. 1).
Таблща 1
1.1 Пасесар (Subj-Pr) Прэдыкат валодання (Pred) Пасесум (Obj-Pm)
1.2 \+Pers\ Poss \±Адчужальны: +Concr // +Abstr ±Anim: ±Pers\
2.1 N nom V f N acc
2.2 Арсень мае машину (кватэру, ката, каня, жон-ку, сябра, дзяучыну, дзяцей, блактныя вочы, мужны характар, гонар, мажлiвасць, добры настрой, вытанчаны густ i г. д.).
На глыбшным (прапазщыйным) узроуш (1.1) усе пасеауныя прэдыкаты маюць аднолькавую прэды-катна-актантную структуру: Пасесар (уладальнж) -Прэдыкат - Пасесум (аб 'ект валодання).
На катэгарыяльна-сематычным узроуш (1.2) пасесар часцей характарызуецца селекцыйнай прыметай \+Pers\ - персанальны актант. Для па-сесума ютотным будзе цэлы комплекс селекцый-ных катэгорый, яюя дазваляюць больш дакладна ап1саць спалучальнасць пасешуных дзеяслоуных прэдыкатау.
Рознща у дыстрыбуцш дзеяслова мець i ¡ншых пасеауных дзеясловау выяуляецца толькi на мар-фолага-граматычным узроуш ДДМ (2.1) - у формах выражэння пасесара i пасесума.
Узровень (2.2) - узровень лекачнай рэаль зацьи кожнай актантнай паз^и ДДМ у маулент, згодна з патрабаваннямi на узроунях (1.2) i (2.1).
Як паказвае аналiз фактычнага матэрыялу, праз пасеауную мадэль могуць выражацца не толью уласна пасеауныя адноаны. Параун.: Хацелася б верыць, што яно \захапленне ма-стацтвам\ мае нябачныя духоуныя сувязi i пе-радаецца у спадчыну. Мой дзед Шшфар быу вядомым кавалём, лщейных спрау майстрам, ка-пау студт, меу сталярную майстэрню i быу уладальткам раскошных вусоу. А увогуле - майстрам ва уах справах. Меу вялiкi хутар. Мая мама Нта валодала вытанчаным густам, добра вышывала i вязала кручком. У дзящнстве займа-лася ростсам на сценах. I хочацца думаць, што iх iмкненне да прыгожага перадалося i мне \12\. Разгляд падобных прыкладау гл. шжэй.
У залежнасщ ад таго, якая антакачная кан-струкцыя ужываецца у той щ шшай мове для выражэння пасеауных адностау (або адностау прыналежнасц), усе мовы свету падзяляюцца на дзве вялшя групы:
а) esse-мовы (быць-мовы) - мовы, у яюх для выражэння адпаведных адносшау выкарыстоу-ваецца зварот у Х-а ЁСЦЬ Y. Валоданне пры гэтым разглядаецца як пасуны стан або нават як месцазнаходжанне;
б) habere-мовы (мець-мовы) - мовы з па-сеауным зваротам X МАЕ Y. Валоданне у таюх мовах прырауноуваецца да актыунага дзеяння.
Да esse-моу аднясём большасць цюрсюх, фта-угорсюх, дагестансшх моу, а таксама японскую. Сюды ж трапiлi руская i латышская, што атрымалi пасешуную «прышчэпку» пад уплы-вам фша-угорскага субстрату. Адзначым пры гэтым наяунасць у рускай мове рэдюх, але прэцэ-дэнтных выказванняу з дзеясловам иметь: Честь имею!; Не имей сто рублей, а имей сто друзей; Думайте сами, решайте сами: иметь или не иметь?; Что имеем - не храним, потерявши -плачем. Гаворка у пэуных прыкладах щзе аб ва-лоданш увогуле, валоданш уяуным, пажада-ным i г. д. \8\. Пры гэтым таюя канструкцыi часам маюць архаiчна-кнiжнае адценне \13\.
Да мець-моу адносвда большасць заход-нееурапейсюх (напрыклад, англтская, нямецкая, французская) i амаль усе славянсюя, прычым не толью мовы моунага арэала Slavia Latina (польская, чэшская, славацкая, харвацкая), але i тыпо-выя мовы арэала Slavia Orthodoxa (балгарская, славенская, сербская, македонская). У. А. Плунгян аднёс да мець-моу i беларускую. Верагодна, праз тыпалапчную розшцу з рускай мовай пры
выражэнш пасеаунасщ. Напрошваецца аналопя з даследаваннем Г. Вяжбщкай русюх безасабовых сказау i ix англшсюх адпаведшкау. Перад нам1 па сутнасцi два розныя спосабы бачання свету: носьбiты англiйскай мовы глядзяць на свет праз прызму канструкцыi «Што Яраблю у свеце?». Носьбiты рускай мовы успрымаюць свет праз «фаталютычную» канструкцыю «Што СВЕТ робщь са мной?».
Узткае лапчнае пытанне адносна пасеаунай квал1ф1кацы1 беларускай мовы: гэта быць-щ мець-мова?
У беларускай лiтаратурнай мове маюць мес-ца i быць-, i мець-звароты. А таму беларускую мову лапчна лiчыць i esse-, i habere-мовай ад-начасова [14], што гаворыць аб спецыфiцы беларускай мовы на агульнаславянсюм фоне i пацвярджае щэю аб сiнкрэтычным характары беларускага сiнтаксiсу. Параун.: Кожны народ мае хаця б адз1н гетяльны твор, i гэты твор -мова (А. Разанау) - Раз у цябе ёсць ста, ты заусёды знойдзеш спосаб жыць на свеце, праб 'еш сабе дарогу - што жывое, жывым i застанец-ца (Я. Колас).
Цшава, што i клашчная лащнская мова была сшкрэтычнай па сваёй сутнасщ: прайшла шлях ад быць-мовы да быць- i мець-мовы. Параун.: Est mihi liber - Habeo librum; Mihi sunt libri -Habeo libro; Domus mihi est - Habeo domum; Mihi est pecunia - Habeo pecuniam. Першая форма больш арxаiчная. Як зазначыу вядомы фран-цузсю iндаеурапеiст Бенвешст Э.: «I як бы мала нам ш было вядома аб псторьи той щ шшай мовы, мы часта назiраем, што развiццё iдзе ад тыпа mihi est да habeo, але не наадварот, а г. зн., што нават там, дзе юнуе habeo, яно магло узшкнуць з папярэдняга mihi est» [15]. Лiчыцца, што дзеяслоу мець з'явiуся у iндаеурапейскix мо-вах значна пазней за дзеяслоу быць. Пасля узшкнення паняцця уласнасць дзеяслоу мець стау ужывацца больш шырока i выцесшу дзеяслоу быць са сфер валоданне i уласнасць. Гэтая барацьба быць i мець скончылася перамогай мець ва ушх мовах-нашчадках, уключаючы за-ходнееурапейсюя i большасць славянскix.
У апошшя дзесяцiгоддзi зварот у мяне ёсць пачау пераважаць у беларускай мове, у прыват-насщ, у тэкстах мастацкай лгаратуры. Да такой высновы прышла I. В. Глiннiк [16]. Даследчыца, праанашзаваушы 121 сказ з пасесiунымi зва-ротамi у мяне ёсць i я маю у аповесщ В. Быкава «Яго батальён», адзначае 55% выпадкау структур з дзеясловам быць i адпаведна 45% - з дзея-словам мець [16]. На нашу думку, тэзiс Глтнж, як нам падаецца дастаткова верагодным i слу-шным, патрабуе, аднак, праверкi на больш рэле-ватным матэрыяле - з большым ахопам аутарау i прыкладау. Узнiкае пытанне аб колькаснай i
якаснай суадноснасщ быць- i мець-канструкцый у сучаснай беларускай мове.
Крэн у бок тыпа mihi est назiраецца i у тэкстах большасцi беларускiх СМ1, якiя дагэтуль зведваюць уплыу рускай мовы i рускай культур-най прасторы.
Па нашых назiраннях i папярэднiх падшках, у беларускай фразеалогл i парэмiях, архачных па сваёй сутнасцi, зауважаецца паралельнае ужыванне зваротау, з нязначнай перавагай я маю, што такса-ма патрабуе асобнага спецыяльнага даследавання.
Цi цалкам «дублетныя» у семантыка-сштак-сiчным плане быць- i мець-канструкцын у беларускай мове? Ц заусёды мажлiвая замена зва-ротау мяне ёсць зваротам я маю (i наадварот)?
Звароты у мяне ёсць i я маю - суадносныя па значэннi [17, с. 213-216]. Аднак поунай сшашмл памiж адзначанымi вышэй зваротамi няма [3, с. 123]. Поуная узаемазамяняльнасць гэтых зваротау мажлiвая толькi у выпадку выражэння адчужальнай прыналежнасц. Гэта i не выпад-кова, бо самi прэдыкаты быць i мець «абслугоу-ваюць» розныя семантыка-сштакшчныя сферы. Пры гэтым трэба прымаць у разлiк той факт, што у беларускай мове ёсць зварот з мадальным мець: Маю яшчэ шмат зрабщь сёння. Гэты зварот не мае сшошма з быць [3, с. 126].
А. Я. Мiхневiч адзначае, што не заусёды маж-лiва замена зварота у мяне ёсць зваротам я маю нават пры выражэнш пасешуных адносшау, яюя у традыцыйнай граматыцы разумеюцца дастаткова шырока. Да усяго дастаткова часта адбываецца пропуск дзеяслова ёсць у цяперашшм часе. Гэта залежыць ад наступных семантыка-сштакшч-ных асаблiвасцей слоу у пазiцыi пасесума:
1) адчужальнасць - неадчужальнасць прад-мета: У яго ёсць кшга - *У яго ёсць твар (сказ не мае сэнсу, бо кожны чалавек мае твар; сказ набы-вае сэнс, каш пры назоушку у намiнатыве узшкае абавязковае азначэнне: У яе прыгожы твар);
2) канкрэтнасць - абстрактнасць прад-мета: У мяне ёсць ктга - У мяне ёсць надзея;
3) для адчужальных абстрактных назоу-шкау важнай асаблiвасцю з'яуляецца iх прына-лежнасць або непрыналежнасць да iмёнау з мадальна-камушкацыйным значэннем: жа-данне, надзея, думка, просьба i г. д.;
4) для адчужальных канкрэтных iмёнау ютотнай прыкметай з'яуляецца актуалiзава-насць - неакту^заванасць валодання прадме-там: У мяне новы парасон (актуалiзаванае валоданне: 'вось тут, зараз, у момант гутарю') -У мяне ёсць новы парасон (неактуатзаванае валоданне: 'ёсць наогул, дома'). Пры гэтым звяр-тае на сябе увагу адсутнасць ёсць у выпадках з актуалiзаваным валоданнем.
Суадносшы гэтых асаблiвасцей знайшлi ад-люстраванне у наступнай таблiцы (табл. 2).
У жывой мове могуць сустракацца адступ-леннi ад атсаных заканамернасцей, абумоу-леныя кантэкстам i рознымi стылiтычнымi фактарамi.
Таюм чынам, як даказау А. Я. Мiхневiч, селекцыйныя катэгорыi «адчужалънасцъ - неадчу-жалънасцъ» 7 «канкрэтнасцъ - абстрактнасцъ» з'яуляюцца ключавымi у семантыка-антакачнай iнтэрпрэтацыi сiнанiмiчных зваротау у мяне ёсцъ i я маю. Аднак фактычны матэрыял паказвае, што для больш дакладнага аналiзу пасеаунага патэн-цыялу i узаемазамяняльнасцi гэтых канструк-цый варта улiчваць таксама i такiя селекцый-ныя прыметы, як адушаулёнасцъ - неадушау-лёнасцъ, персаналънасцъ - неперсаналънасцъ.
Таблща 3
Пасесум (селекцыйныя прыметы) Лексжа-тэматычная група Наяунасць прэдыката ёсцъ Наяунасць абавязковага азначэння Наяунасць сшашм1чнай канструкцып з маю Прыклады
I. +Адчужалъны +Abstr Мадальна-ка-мушкацыйнае значэнне + (можа апус-кацца у жы-вым маулент / пры наяунасщ азначэння) + У мяне ёсцъ намер пайсШ сёння у тэатр. Ц1 ёсцъ у цябе жа-данне дапамагчы? Ёсцъ яшчэ у старога надзея пабачыцъ сына. У мяне ёсцъ просъба да яго. Ёсцъ у мацг слова да нас. У цябе на усё ёсцъ адказ!
II. +Адчужалъны +Abstr Немадальна-ка- мушкацыйнае значэнне (Маю шчасце бачыцъ вас -мадальн. зна-чэнне) У нас вялжая радасцъ: дачка нарадзтася!! Не чапай яго, у яго бяда.
III. +Адчужалъны +Сопсг +Акшуал1заванае валоданне 'зараз, у мо-мант гутарк' + (кал пасесум не мае значэн-ня асобы*) А у нас новая настаунща*. Ну, Толж, восъ 1 у цябе ве-лаапед. У мяне цудоуная ква-тэра. У мяне лекцыя сёння ва утвератэце. Мама, паглядз1, у Кол1 жывы шпак! У Мжты брат на поуначы*. У мяне у вёсцы мат з сястрой *.
IV. +Адчужалъны +Сопсг -Актуал1заванае валоданне 'увогуле' + + (кал пасесум не мае значэн-ня асобы*) У нас у школе ёсцъ новая настаунща*. Толж, у цябе ёсцъ веластед? У мяне ёсцъ ква-тэрау Брэсце. У яго ёсцъ машина. У гэтым годзе у мяне ёсцъ лекцьи ва утвератэце.
V. -Адчужалъны +Abstr + + (маюць аба-вязковае азна-чэнне, кал ня-ма ёсцъ) (кал ёсць дзея-слоу) + + У дзядулг мякш характар. Душа у яе сапрауды чулая. Ёсцъ у нас характар! (значэнне станоучай якасцг); Няма у яго душы! (значэнне адмоунай якасцг).
VI. -Адчужалъны +Сопсг Частка - цэ-лае; частю цела; тэрмты роднасц1 - сва-яцтва { шш. + + У хаты страха старая. У дрэва пажоуклае лгсце. УАпанаса чырвоны твар. У генерала авыя скрот У мяне бацъка стары ужо.
Таблща 2
Абстрактнасць Канкрэтнасць
Адчужаль-насць I Мадальна-камушка-цыйнае значэнне II Немадаль-на-камут-кацыйнае значэнне III Акгуал1за-ванае ва-лоданне IV Неактуа-л1заванае валоданне
Неадчу-жальнасць V VI
А. Я. Мiхневiч вылучае i падрабязна апiсвае 6 тыпау фраз, пабудаваных паводле канструк-цыi у мяне ёсцъ [3, с. 123-126; 17, с. 214-216]. Звядзём разважанш вучонага у таблiцу для зруч-насщ далейшага аналiзу (табл. 3).
У традыцыйнай граматыцы пасеаунасць разу-меецца досыць шырока. У склад пасеавау уклю-чаюцца элементы, што абазначаюць не толью уласна прыналежнасць або валоданне, але i нейкiя шшыя адношны, звязаныя пераважна з выражэн-нем «неадчужальнай прыналежнасщ»: напрык-лад, 'быць часткай цэлага', 'быць у пэуных сваяц-Кх (службовых / г. д.) адностах да каго-небудзь'. Таю шырою падыход да пасеаунасщ не можа задаволщь сучасную сштакшчную навуку, та-му што не усе фармальныя сродю, прызнаныя традыцыйнай граматыкай за пасеавы, з'яуляюцца такiмi [18; 4, с. 190-212; 5, с. 121-133]. Патрэбная больш дакладная квалiфiкацыя такiх канструк-цый. У сувязi з гэтым прапануем адрознiваць:
а) уласна пасеауныя структуры, звязаныя з выражэннем адчужальнай прыналежнасщ: Зямля у цябе ёсць? (П. Пестрак); А дауней тры пары ботау у нас было на усё сяло (Я. Колас); Умяне ёсць стары, яшчэ бацькаусш, каптал... (К. Чорны); Уяуляеш, у яго ёсць чорнае палто (А. Глёбус); Збегаю у камок - грошы у мяне ёсць (А. Бароусю); Ён меу нават свой уласны домш (М. Лынькоу); Ён меу цэлыя тры гектары (Я. Маур); Ён меу на гэтай пасадзе перса-нальную машыну (В. Шыдлоусю); На той вайне ён меу каштоунасцей на цэлы маёнтак (К. Чорны) i шш. Найбольш ютотным пры выражэнш уласна пасеауных адносшау будзе наступны набор селекцыйных абмежаванняу: адчужаль-ны аб'ект - канкрэтны - неадушаулёны // ад-чужальны аб'ект - канкрэтны - адушаулёны -неперсанальны. I перш за усё гэта тычыцца катэгарыяльна-семантычных прымет [+Сопсг], [-Ап7т], бо сема 'прадмет валодання, маёмасць' месцщца у прэсупазщьи значнай колькасщ кан-крэтных неадушаулёных iмёнау [4, с. 209];
б) квазшасес1уныя структуры, што выра-жаюць ¡манентную, уяуную, не аддзял1мую ад «шбы яе уладальшка» неадчужальную прыналежнасць: Цяпер у мяне ёсць жонка, трое дзяцей (А. Крэцдач); У мяне ужо 29-ы спектакль / упершыню па беларускай л1таратуры (Л1М); Так, Уладак, я меу дзяучыну, хацеу ажанщца сё-лета (Я. Брыль); Рую ён меу залатыя (Дзеяс-лоу) i шш. Прыклады квазiпасесiуных структур тычацца перш за усё разнастайных варыянтау сувязi памiж цэлым 7 часткай i суадносяцца з такiмi неадчужальнымг паняццям^ як: частка -цэлае [+Сопсг], часткi цела [+Ап7т], адно-сшы роднасцi - сваяцтва [+Pers], сяброусюя аднос1ны [+Ре^], службовыя аднос1ны [+Рега], жывая iстота - хвароба [+Ап7т], творца -твор [+Pers] i некаторыя шш. Сюды ж трап-ляюць i такiя «духоуныя арыенщры Асобы», як Радз1ма, мова, Бог, вера i г. д.;
в) апасеауныя структуры, увогуле не звязаныя з выражэннем прыналежнасщ: Лес любгу
спакой, у яго ёсць важныя думк1, мары (Я. Колас); У нас ёсць свой лад жыцця (В. Быкау); У нас ёсць невял1чюя сумненш (С. Бязлепкша); У яе ёсць нейю свой клопат (Я. Сшакоу); Ты на1уная, добрая, у цябе ёсць будучыня (Л. Ада-мовiч); А чаму не? Час у мяне ёсць (У. Карат-кевiч); Поспехi ён меу слабыя (К. Чорны); Яны маюць шанц дабщца цалкам адмоунай рэакцъи (Звязда); Яны маюць шшы погляд на гэтае пы-танне (Звязда); Я меу смагу, 7 вы напат мяне (В. Быкау) i шш. Перш за усё абмежаванш тут тычацца катэгарыяльна-семантычнай прыметы [+Адчужальны; +Abstr].
Як бачым, спалучальнасць прэдыкатау вало-дання быць i мець выходзщь за межы уласна пасешуных адносшау. Памiж iмi няма фарма-льнай розшцы: яны характарызуюцца аднолька-вымi сродкамi выражэння, аднак маюць ютот-ныя адрозненнi у плане зместу. Адрозненш у семантыцы уласна пасеаунай структуры ад квазiпасесiунай структуры можна выявiць праз прыём трансфармацьн. Так, уласна пасеау-ныя структуры можна замянщь сiнанiмiчнымi канструкцыямi з дзеясловам належаць: Мгхась мае дом Дом належыць Мгхасю. Таюя транс-фармацыi не з'яуляюцца магчымымi у аднос> нах да квазшасешуных структур: Алесь мае ка-шаль - *Кашаль належыць Алесю. Прыём транс-фармацыи дзей-сны i у дачыненнi да вызначэння апасесiуных структур.
Кат ж дзеясловы быць, мець спалучаюцца з актантамi, пазначанымi селекцыйнай катэгорыяй [+АЬ^г], то яны не могуць лiчыцца прэдыка-тамi адносшау (рэлятыунымi прэдыкатамi). Яны павiнны квашфшавацца як прэдыкаты ква-лггатыуных прапазщый, што абазначаюць 'мець яюя-небудзь якасщ, уласщвасщ '. Параун.: Л1чы-лася, што ён мае незвычайную сЫу: 'ён - моцны'; У старэйшай дачм было такое хараство воб-л1ку, кал1 шчога не дадас 7 мчога не паправ1ш: 'дачка - прыгожая'.
Тое ж у пэунай ступеш тычыцца i спалучаль-насщ пасешуных дзеясловау з неадчужальнымi актантамi, што абазначаюць частк цела чала-века. Параун.: *Вольга мае валасы, ног1, рую, нос, вусны... i г. д. У прэсупазщып таюх iмёнау ёсць указанне на тое, што гэта уласщва любому чалавеку. Таму актанты патрабуюць абавязко-вага удакладнення праз указанне на iх якасцi / уласщвасщ: Вольга мае до^я валасы, вялкя вочы, прыгожыя вусны... Iншымi словам^ вяр-шынны прэдыкат валодання утрымлiвае у сабе квалгатыуную прапазiцыю - i таму сам павшен лiчыцца пасеауна-кваштатыуным.
З улшам селекцыйных катэгорый +Адчужальны; +Сопсг // +Abstr; ±Ап7т; ±Pers схема А. Я. Мiхневiча будзе выглядаць наступным чынам (табл. 4).
Taблiцa 4
Пacecyм I телек^йныи ^вшеты Лeкciкa-тэмaтычнaя груш I ceлeкцыйнaя пpымeтa Пpыклaды
I. Улacнa ^cedy^ra cтpyктypы Пpэдыкaт aднociн I mcedy^!
1.1. +Aднyжальны +Concr -Anim 1.2. +Aднyжальны +Concr +Anim -Pers Аб'екты неж^й ^ы-poды Я ж cамomны, я ктгу маю... (M. Бaгдaнoвiч)
Жывëлa Hаваm тнь у ягo ëcць! (Л. Дaйнeкa)
II. Kвaзiпaceciyныя cтpyктypы Пaceciyны-квaлiтaтыyны пpэдыкaт
11.1. -Aдчужальны +Concr 11.2. -Aдчужальны +Concr +Anim ИЗ. -Aдчужальны +Concr +Anim +Pers 11.4. -Aдчужальны +Abstr 11.5. -Aдчужальны +Abstr Чacткa - цэлae У xаmы тарая cmраxа (А. Mixнeвiч)
Чacткi цeлa Жывaя icтoтa - xвapoбa ... Пазайздрocцiла гэmай nmyшцы, шmo у яe ëcць крылы i яна мoжа ляmаць (C. rpaxoycxi)
Tisp^mbi poднacщ - cвaяцгвa Cябpoycкiя aATOcmM Cлyжбoвыя aднociны Tвopцa - твop У ця6e ëcць знаëмыя ма^аю? (В. Cyпpyнчyк)
У нашъш людзeй cëння дoбры наcmрoй (А. Mixнeвiч)
Paдзiмa, мoвa Бoг, вepa Cвemлая, раманmынная, кранальная, mрапяmкая, пя-шнomная, алe i нязлoмная, няглeдзяны на fce накана-ваныя mрагeдыi, Pадзiма у Караmкeвiна (i, значыць, ва pcix нас) mакая, шmo ж любщь яe жльга - да самазабыцця, жльга ж ганарыцца ëй, яна m адпус-rne... (ЛШ)
III. А^^ауныи cтpyктypы Kвaлiтaтыyны пpэдыкaт
111.1. +Aднyжальны +Abstr 111.2. +Aднyжальны +Abstr Maдaльнa-кaмyнiкaцый-нae знaчэннe Дык цяжр у цябe ëcць магчымасць абыcцicя 6eз параунанняу (А. Kpэйдзiч)
Heмaдaльнa-кaмyнiкaцbIЙ-me зшчэнне Да гэmага часу ëн мeу да^г^нт жраважна з адмiнicmрацыяй калгаса (Я. Koлac)
Заключэнне. Cпeцыфiкa бeлapycкaгa crn-тaкcicy m aгyльнacлaвянcкiм фoнe - y шн^э-тызме: y cyicнaвaннi yлacнa бeлapycкaгa i aгyль-нacлaвянcкaгa. Taк, y пyблiкaцыi ciнкpэтычны xapaктap выяyлeны нaмi пpы выpaжэннi aднo-ciнay пpынaлeжнacцi - пpaз кaнcтpyкцыi з ^э-дыкaтaмi быць i мeць. У cyвязi з чым кaнcтaтy-ем, што бeлapycкaя мoвa - i быць-, i мeць-мoва aднaчacoвa. У гэтым cпeцыфiкa бeлapycкaй мoвы.
Taкiм чынaм, пapaлeльнae фyнкцыянaвaннe y бeлapycкaй мoвe дзвюx пaceciyныx кaнcт-py^bffl - гэтa яшчэ aднa aдpoзнiвaльнaя тыт-лaгiчнaя pыca бeлapycкaгa tim^dcy y pyc-кaмoyным i пoльcкaмoУным дaчынeннi. Pycкaя мoвa як тыпoвaя быць-мoва i пoльcкaя мoвa як тыговоя мeць-мoва вaлoдaюць тoлькi гдным вapыянтaм выpaжэння mceciyRac^ нa cimaR-ачным yзpoyнi («мoнaпaceciyныя» мoвы). Ha гэтую тыпaлaгiчнyю pыcy бeлapycкaгa ^ma^icy, як пpaвiлa, не звяpтaeццa yвaгa y шмaтлiкix дaвeд-нiкax i дaпaмoжнiкax. Пpыeмным выключэннем з пpaвiлa з'яуляецвд «Pycка-бeларycкi размoу-тк» А. Я. Mixнeвiчa [1З, c. 211\.
Toлькi пaдключэннe cyпacтayляльнaгa ac-пекга i нeпacpэднae пapayнaннe з блiзкapoднac-нымi мoвaмi дaзвaляe выявiць y бeлapycкaй мo-ве cпeцыфiчныя pbicbi, якiя paнeй не aпicвaлicя y cпeцыяльнaй лiтapaтypы. Гэтa вapтa pa6i^ не тoлькi нaвyкoyцaм, aлe i ш^дня шкoльным нacтayнiкaм: пapayнoyвaючы, вapтa выяуляць cпeцыфiкy бeлapycкaй мoвы y pycкaмoyным дaчынeннi, кaб не 6brno пpыкpыx ciнтaкciчныx бeлapyciзмay (pyciзмay) y pycкaмoyным (бeлa-pycкaмoyным) мayлeннi бeлapycay тыпу «Они cмeялucь с нас».
Адз^е, тaкoe пapayнaннe мyciць быць не выпaдкoвым, a cicтэмным i кoмплecным: тычыц-цa ycix мoУныx yзpoУняy i кaтэгopый (як гpaмa-тычныx, тaк i пaняцiйныx).
А. Я. Cyпpyн aдзнaчay, штo бeлapycкaя лгга-paтypнaя мoвa знaxoдзiццa пaмiж двyмa мoyнымi apэaлaмi - Slavia Orthodoxa i Slavia Latina [19\. ^яутаодь y cyчacнaй бeлapycкaй лiтapaтypнaй мoвe дзвюx «пaceciyныx» кaнcтpyкцый - яшчэ aдзiн пpыклaд нa raphic^ канцэпцы1 «пaмiж» cлaвyтaгa вyчoнaгa-cлaвicтa.
Cnic л^аратуры
1. Тлумачальны слоушк беларускай мовы. Мшск: БелСЭ, 1977. Т. 1. С. 431-432.
2. Тлумачальны слоушк беларускай лггаратурнай мовы. Мшск: Бел. энц., 1996. С. 99, 344.
3. М1хнев1ч А. Я. Сшашм1я зваротау у мяне ёсць - я маю у беларускай мове // Беларуская мова i лггара-тура у ВНУ: тэзiсы рэспублшанскай навукова-метадычнай канферэнцьи. Брэст: БрДУ, 1971. 226 с.
4. Киклевич А. К. Об индексальных выражениях с семантикой посессивности (на материале русского и немецкого языков) // Славяно-германские языковые параллели. 1996. 221 с.
5. Kiklewicz A. Czy w j^zyku polskim istniej^ zaimki dzierzawcze. Prace Filologiczne. 1997. XLII. S.121-130.
6. Вячорка В. Каралёвая Бона, ейны муж i Пiтагорава тэарэма. Беларуская мова - за прыватную уласнасьць на усё // Па-беларуску зь Вiнцуком Вячоркам. РС, 2016. С. 190-202.
7. Вячорка В. «Я маю» щ «у мяне ёсьць»? Пра беларусю iндывiдуалiзм i калектывiзацыю у мове // Не сьмяшыце мае прыназоунш. РС, 2017. С. 221-229.
8. Плунгян В. А. Сравниваем предложения // Почему языки такие разные. Популярная лингвистика. М.: АСТ-Пресс, 2020. 274 с.
9. Журинская М. А. Посессивность // Лингвистический энциклопедический словарь. М.: Сов. энц., 1990. С. 388-389.
10. Карский Е. Ф. Белорусы. М.: Изд-во АН СССР, 1956. Вып. 3. С. 413-414.
11. Норман Б. Ю. О притяжательных местоимениях в славянских языках // Slavia Orientalis. 1999. XLVIII. 4. С. 605.
12. Мшалай Кузьмiч, мастак-ювелiр, аутар адноуленага крыжа Еуфрасшш Полацкай // Л1М. 2020. 4 снежня. С. 16.
13. Михневич А. Е. Русско-белорусский разговорник. Минск: Выш. шк., 1991. 211 с.
14. Важшк С. А. Кантрастыуны сiнтаксiс польскай i беларускай моу: семантыка i дыстрыбуцыя дзеяслоунага прэдыката. Мiнск: Права i эканомiка, 2008. C. 376.
15. Бенвенист Э. Глаголы «быть» и «иметь» и их функции в языке // Общая лингвистика. 1974. С. 212.
16. Глштк I. В. Дзеясловы мець i быць у сютэме сродкау выражэння пасесiунасцi у беларускай i польскай мовах // Карповские научные чтения: сб. науч. ст. 2011. Вып. 5. Ч. 2. 188 с.
17. Мiхневiч А. Я. Селекцыйная катэгорыя «адчужальнасць - неадчужальнасць» // Праблемы се-мантыка-сiнтаксiчнага даследавання беларускай мовы. 1976. 263 с.
18. Важшк С. А. Катэгорыя пасешунасщ у кантрастыуным аспекце (польска-беларускiя пара-лелi) // Паланiстыка. 1999. С. 105-121.
19. Супрун А. Я. Беларуская лгаратурная мова: памiж Slavia Orthodoxa i Slavia Latina // Мова -Лггаратура - Культура. 1999. Ч. 1. С. 21-24.
References
1. Tlumachal 'ny slounik belaruskay movy [Explanatory dictionary of the Belarusian language]. Minsk, BelSE Publ., 1977, vol. 1, pp. 431-432 (In Belarusian).
2. Tlumachal'ny slounik belaruskay litaraturnay movy [Explanatory dictionary of the Belarusian literary language]. Minsk, Belaruskaya entsyklapedyya Publ., 1996. P. 99; p. 344 (In Belarusian).
3. Mikhnievich A. Ja. Synonymy of appeals u mjanie jos'c' - ja maju in the Belarusian language. Belaruskaya mova i litaratura u VNU: tezisy respublikanskay navukova-metadychnay kanferentsyi [Belarusian language and literature in Universities: theses of the Republican Scientific and Methodological Conference]. Brest, BRDU Publ., 1971. 226 p. (In Belarusian).
4. Kiklievich A. K. On index expressions with the semantics of possessiveness (based on the material of the Russian and German languages). Slavyano-germanskiye yazykovyye paralleli [Slavic-Germanic linguistic parallels], 1996. 221 p. (In Russian).
5. Kiklewicz A. Are there possessive pronouns in Polish? Prace Filologiczne. 1997, vol. XLII, pp. 121-130 (In Polish).
6. Vyachorka V. Queen Bono, her husband and Pitogorov's theorem. Belarusian language - for private ownership of everything. Pa-belarusku z' Vintsukom Vyachorkam [Vjachorka V. In Belarusian with Vintsuk Vyachorka]. RS, 2016, pp. 190-202 (In Belarusian).
7. Vyachorka V. "Ja maju" ci "u mjanje jos'c' "? About Belarusian individualism and collectivization in the language. Ne s'myashytse maye prynazouniki [Vjachorka V. Don't make my prepositions laugh]. RS, 2017, pp. 221-229 (In Belarusian).
8. Plungian V. A. Comparing sentences. Pochemu yazyki takiye raznyye. Populyarnaya lingvistika [Why languages are so different. Popular linguistics], 2020. 274 p. (In Russian).
9. Zhurinskaya M. A. Possessiveness. Lingvisticheskiy entsiklopedicheskiy slavar' [Linguistic Encyclopedic Dictionary]. Moscow, Sovetskaya entsiklopediya Publ., 1990, pp. 388-389 (In Russian).
10. Karskiy Je. F. Belarusy [Belarusians]. Мoscow, Izdatel'stvo AN SSSR Publ., 1956, vol. 3, pp. 413-414 (In Belarusian).
11. Norman B. Ju. About possessive pronouns in Slavic languages. Slavia Orientalis. 1999, vol. XLVIII, 4. P. 605 (In Russian).
12. Mikalai Kuz'mich, jeweler, author of the restored cross of Euphrosyn'nya of Polotsk. LIM [Literature and art], 2020, 4 December. P. 16. (In Belarusian).
13. Mikhnievich A. Ja. Russko-belaruskiy razgovornik [Russian-Belarusian phrasebook]. Minsk, Vysheysaya shkola Publ., 1991. 211 p. (In Russian and Belarusian).
14. Vazhnik S. A. Kantrastyuny sintaksis pol'skay i belaruskay mou: semantyka i dystrybutsyya dzeyaslounagapredykata [Contrastive syntax of the Polish and Belarusian languages: semantics and distribution of the verb predicate]. Minsk, Prava i ekanomika Publ., 2008. 376 p. (In Belarusian).
15. Benveniste E. The verbs "to be" and "to have" and their functions in language. Obshchaya lingvistika [General Linguistics], 1974. P. 212 (In Russian).
16. Glinnik I. V. Verbs to have and to be in the system of means of expression of possessiveness in the Russian and Polish languages. Karpovskiye nauchnyye chteniya: sbornik nauchnykh trudov [Karpov scientific readings: a collection of scientific articles], 2011, issue 5, vol. 2. 188 p. (In Belarusian).
17. Mihnievich A. Ja. Selection category alienability - inalienability. Prablemy semantyka-sintaksichnaga dasledavannya belaruskay movy [Problemnavy of semantic and syntactic research of the Belarusian language], 1976. 263 p. (In Belarusian).
18. Vazhnik S. A. The category of possessiveness in a contrasting aspect (Polish-Belarusian parallels). Palanistyka [Polonistics], 1999, pp. 105-121 (In Belarusian).
19. Suprun A. Ja. Belarusian literary Language: between Slavia Orthodoxa and Slavia Latina. Mova -Litaratura - Kul'tura [Language - Literature - Culture], 1999, vol. 1, pp. 21-24 (In Belarusian).
1нфармацыя пра аутара
Важшк Сяргей Аляксандравiч - кандыдат фшалапчных наук, дацэнт, дэкан фшалапчнага фа-культэта БДУ, прафесар кафедры камп'ютарнай лшгвютыю i лшгвадыдактыю. Беларуси дзяржауны ушверсгот (220030, г. Мшск, пр. Незалежнасщ, 4, Рэспублша Беларусь). E-mail: waznik@yandex.ru
Information about the author
Vazhnik Syarhei Alyaksandravich - PhD (Philology), Associate Professor, Dean of the Faculty of Philology of Belarusian State University, Professor, the Department of Computational Linguistics and Lin-guodidactics. Belarusian State University (4, Nezavisimosti Ave., 220030, Minsk Republic of Belarus). E-mail: waznik@yandex.ru
Паступгу 11.01.2022
