CC BY
6УДК 811.161.3
ФУНКЦЫ1 АБЗАЦА У Л1ТАРАТУРНА-МАСТАЦК1М ТЭКСЦЕ
канд. фтал. навук, дац. В.М. СА УЧАНКА (Магтёуск дзяржауны утверстэт мя А.А. Куляшова)
Тлумачыцца магчымасць розных азначэнняу абзаца i на падставе гэтых азначэнняу прапануецца называць наступныя функцый абзаца: структурна-семантычную, выдзяляльную, стылiстычную i тэкста-утваральную. Для пацвярджэння разнастайнасцi функцый абзаца падбiраецца шюстрацыйны матэры-ял, канцэнтруецца увага на асаблiвасцях функцый абзаца у творах беларусюх тсьменнтау. Не адмау-ляецца магчымасць уключэння абзаца у астэму знакау прыпынку. Рэалгзацыя кожнай функцый абзаца у лтаратурна-мастацтм тэксце непасрэдна звязана са спецыфiчнымi прынцыпамi абзацавання.
Уводзшы. Аналiз лшгвютычнай лтгаратуры i спецыяльных слоушкау указвае на разнастайнасць падыходау пры тлумачэнш тэрмша "абзац". Так, напрыклад, Т.1. Ольман разглядае абзац, з аднаго боку, як нейк адрэзак тэксту, як уяуляецца як пэунае адзшства зместу, а з другога боку, як сштакачную структуру, што змяшчае адзш або некальш сказау, у сувяз! з чым абзац атаясамл!ваецца са звышфраза-вым адзшствам (ЗФА): "Абзац у клаачнай "нармальнай" форме ёсць нейкае сштакака-штанацыйнае адзшства, якое складаецца з аднаго щ некальшх сказау, злучаных пам!ж сабой антакичньЕШ (злучшкава-прыслоуным!) сувязям!, прашзаных лекака-займеншкавым! паутораш i аб'яднаных адзшай агульнай тэ-май (прадметам выкладу)" [1, с. 112]. У "Слоушку лшгвютычных тэрмшау" В.С. Ахманавай абзац тлумачыцца як "адрэзак маулення ад аднаго чырвонага радка да другога, яш функцыянуе як звышфразавае адзшства щ складанае сштаксчнае цэлае" [2, с. 27], а у "Слоушку-даведшку лшгвютычных тэрмшау" Д.Э. Разенталя ! М.А. Целянковай падаецца наступнае азначэнне гэтага тэрмша: "1) водступ управа у пачатку радка (чырвоны радок); 2) адрэзак тсьмовага щ друкаванага тэксту ад аднаго чырвонага радка да другога, яш звычайна заключае у сабе звышфразавае адзшства щ яго частку, радзей - адзш просты щ складаны сказ" [3, с. 11]. "Слоушк-даведшк асноуных л^гвастышстычных ! тэксталапчных тэрмшау" М.В. Абабурк сштэзуе адзначаныя вышэй погляды ! прапануе наступныя значэнш тэрмша: "1) водступ управа у пачатку радка; чырвоны (новы) радок; 2) частка друкаванага ц! рукап!снага тэксту ад аднаго чырвонага радка да другога, якая складаецца з аднаго щ некальшх сказау ! характарызуецца адзшствам ! адноснай закончанасцю зместу; 3) састауны кампанент тэксту, адпаведны адной м!кратэме. Як семантыка-стылютычная катэгорыя не мае пэунай граматычнай формы, з'яуляецца разнавщнасцю звышфразавага адзшства" [4, с. 3]. Прапануючы тры адметныя тлумачэнш сутнасщ акрэсленага паняцця, аутар не адмау-ляе магчымасщ уключэння абзаца у астэму знакау прыпынку, звяртаючы увагу на паузу пам!ж абзацам!. Дарэчы, на здольнасць абзаца функцыянаваць у якасщ знака прыпынку указвау ! Г.Н. Клюсау [5, с. 236].
З такой супярэчл!вай камб!нацыяй тлумачэнняу (стыл!стычная катэгорыя ! пунктуацыйны знак) можна пагадзщца, праанал!заваушы ст^1л!ст^1чн^1я функци знакау прыпынку, прапанаваныя А.1. Яф!мавым. Даследчык сцвярджае, што: "1) пры дапамозе !х [знакау прыпынку. - В. С.] перадаюцца эмацыянальна-экспрэс!уныя адценн! слоу ! выразау; 2) спецыф!чнае !х прымяненне адлюстроувае своеасабл!васць п!сь-ментцкага выкладу, спосабы словаужывання ! пабудовы фразы; 3) у паэтычных творах (як ! у праза!чных) яны вылучаюць рытма-меладычныя тыпы маулення ! раздзяляюць тэкст на частш; 4) выступаючы у сваёй асноунай функцы!, знак! прыпынку афармляюць лог!ка-граматычныя аднос!ны пам!ж сказам! ! членам! сказау" [6, с. 424]. Усе адзначаныя уласщвасщ, нават у яшчэ большай ступеш, характэрныя ! для абзаца: абзац не проста перадае, а узмацняе эмацыянальна-экспрэс!уныя значэнн! слоу; падзел тэксту на абзацы абумоулены !ндывщуальным стылем шсьменшка; абзац сэнсава ! в!зуальна падзяляе тэкст на лапчна за-вершаныя пам!ж сабой адрэзк!.
Мэта дадзенага даследавання - ахарактарызаваць функцы! абзаца у л!таратурна-мастацк!м тэксце, не адмауляючы слушнасц! зауваг наконт магчымага уключэння абзаца у с!стэму знакау прыпынку.
Матэрыялам даследавання з'яулялюя беларуск1я лггаратурна-мастацшя творы. У шюстрацыйны матэрыял уключаны прыклады, яшя, на нашу думку, найбольш выразна характарызуюць спецыф!ку фун-кцый абзаца ! адметнасць абзацавання у тэкстах розных !дыястыляу.
У працы у якасщ метадау даследавання выкарыстаны у асноуным параунальны ! супастауляльны анал!з: спачатку падб!раецца !люстрацыйны матэрыял для пацвярджэння разнастайнасщ функцый абза -ца, потым засяроджваецца увага на адметнасц! функцый абзаца у творах беларуск!х п!сьменн!кау.
Магчымыя тлумачэнн! абзаца даюць падставы адзначаць наступныя яго функцы!: 1) структурна-семантычную; 2) выдзяляльную; 3) стышстычную; 4) тэкстаутваральную.
Структурна-семантычная функцыя абзаца прадугледжвае вылучэнне у абзац сказа або комплексу сказау, як1я нясуць значную сэнсавую нагрузку щ маюць большую важкасць у параунанш з папярэд-няй шфармацыяй. Такая функцыя арыентуе на пераважнае выкарыстанне кампазщыйна-сэнсавага прын-цыпу абзацавання, кал чырвоны радок агнал1зуе аб параунальна новай шфармацып. Напрыклад:
Дабранега любта дажджы, а у гэтае лета яны 1шл1 вельмг часта. Пад густы шум дажджу ад-чыняла Дабранега акно церама, глядзела, як танцуюць светлыя струмет, як пластом кладзецца трава пад 1хн1М1 ударам!, як рознакаляровыя пырск рассыпаюцца ва усе бак ад гладтх дошак ганка.
Вячка амаль увесь час быу у раз 'ездах - Iмчауся з дружынаю да эстау у Сакалу, ездзгу да лтоу-цау, да курау I земгалау, гасцявау у Пскове I Ноугарадзе. I усюды падбухторвау мясцовых князёу I ста-рэйшын супраць тэутонау. Адна была у яго запаветная мара - сктуць тэутонау у Варажскае мора (Л. Дайнека. Меч князя Вячш).
Кожны абзац працытаванага урыука характарызуе думш, пачуцщ 1 учынк розных герояу, Дабранеп 1 Вячш. Там падзел на абзацы можа не тольш супастауляць дзеянш герояу у нейшм часавым плане (як гэ-та уласщва для прыведзенага урыука), але 1 супрацьпастауляць або паслядоуна называць характарыстыш асоб щ прадметау - шакш кажучы, узмацняць значнасць вылучанай шфармацып, засяроджваць на ёй ува-гу афармленнем з новага радка.
Рэал1зацы1 структурна-семантычнай функцш спрыяе таксама прынцып суадноснасщ абзаца 1 скла-данага сштакачнага цэлага (ССЦ): у абзац часта вылучаюцца зачын 1 канцоуш ССЦ, а таксама "свабод-ныя сказы", яюя нельга аднесщ т да аднаго з сумежных ССЦ. Часта вылучэнне у новы абзац звязана са сказам, яш адначасова з'яуляецца канцоукай папярэдняга 1 зачынам наступнага ССЦ:
Здаецца, люты трыццаць чацвёртага.
Глухая, белая, марозная з1ма. Вёска защснута у цшыню, адарвана ад свету, Iзалявана, як вострау, як сярод белага непарушнага аюяна.
Iраптам - такая падзея! У Шжнгя Байдуны уехалI поуныя сат-развалы музыкау. Гармотк, скрыпка, бубен I кларнет. УехалI у вёску як немаведама адкуль, разбудзШ яе сярод белага, соннага адвячорка, грьм-нулг, рэзнулг, жарнулI - як хочаш, гавары, а да таго ж яшчэ - закукурыкал1 (Я. Брыль. Н1жшя Байдуны).
Падкрэсленыя сказы, па сутнасщ, выступаюць зачынам1 сумежных ССЦ. Першы зачын вылучаны у асобны абзац, бо спыняе увагу на сканцэнтраванасщ далейшых ашсанняу вакол адзначанага часу. Друп зачын акцэнтуе увагу на самой падзе1, якая разбудзша вёску. Марфалапчныя (злучн1к I, прыслоуе раптам) { сштакачныя (няпоуны сказ) сшсемантычныя сродш м1жфразавай сувяз1 нашроуваюць да папярэдняга паведамлення, адначасова сцвярджаючы яго адносную завершанасць. Выкарыстанне назоушка з абстрактным значэннем (падзея) мае, наадварот, значэнне праспекцып, с1гнал1зуючы так1м чынам аб пачатку новай шфармацьп.
Выдзяляльная функцыя абзаца заключаецца у размежаванш маналалчнага 1 дыялапчнага тсьмо-вага маулення. З аднаго боку, абзац з'яуляецца фармальным сродкам размежавання рэпл1к дзейных асоб, аднак абзацаваныя рэплЫ шбы узнауляюць размову, ствараюць уражанне жывой гаворш, у той час як неабзацаваныя маюць эфект уяунасщ 1 звычайна выкарыстоуваюцца пры перадачы размовы персанажа з выдуманым героем, з сашм сабой, урэшце пры перадачы размовы, што магла мець месца у м1нулым. Абзацаванае афармленне рэплж можа быць традыцыйным (кал1 перад кожным асобным выказваннем ставщца працяжшк) 1 нетрадыцыйным (пры як1м кожнае выказванне бярэцца у двукоссе). Напрыклад:
Ц1ха, незвычайна щха было у лесе.
I неяк быццам нават трохг вусцшна, трывожна. Трэснуу, муаць, не вытрымаушы цяжару снегу, сучок, тскнуу недзе у стволлг дрэу берасцятк. I зноу цшыня, як у магше. Нават адвечнага ляснога гуду -пошуму I то не чуваць.
"Што жрабщь? Шукаць Багавгка ц1..." - думау, мучыусяу здагадках Вааль Кулага.
"Трэбаусё ж шукаць... "
"Дзе?"
"Перш за усё у лестчоуках. У адну зазгрнуць, а кал1 там няма - у другую. Дзесьц ж Багав1к ёсць, не Iголка ж ён, каб згубщца..."
Скранууся з месца, пачау зноу мясщь на цал1ку гурбы, юруючыся убок, у заглуш лесу (Б. Сачанка. ВялЫ лес).
Пытальна-адказавая форма рэпл1к стварае уражанне звычайнага дыялога. Абзацаванне кожнага вы-казвання у спалучэнш з двукоссем не проста прыцягвае увагу сваёй нечаканасцю, але 1 нашроувае да 1м -плщытнага успрымання пададзенай шфармацып (чалавек у адча1, ён зуам адз1н 1 нават паращца х1ба тольк1 сам з сабой). Спецыф1чнае спалучэнне няуласна-простай мовы, з аднаго боку, мае экспрэауную афарбаванасць, а з другога - з'яуляецца адным са сродкау фарм1равання шсьменнщкага 1дыястылю: у пераважнай большасц1 выпадкау для л1таратурна-мастацк1х творау характэрна размежаванне спосабау перадачы чужой мовы, спалучальнасць жа некаторых спосабау заусёды арыпнальная 1 мае дадатковы, скрыты, няяуны сэнс.
Стылктычная функцыя абзацавання забяспечваецца выкарыстаннем у межах аднаго абзаца пэунай стылютычнай ф^ры (або некалькiх узаемна абумоуленых стышстычных фiгур): сiнтаксiчнага пара-лелiзму, рытарычнага пытання, эпiфары, анафары, градацыi. Часам з мэтай найбольш моцнага уздзеяння на рэцыпiента можа выкарыстоувацца некальк1 стылютычных фiгур:
Дзе яшчэ у свеце можна пачуць такое: "Роднай мовы не ведаю "?!
Хто яшчэ, акрамя нас, беларусау, можа пахвалгцца такою дурнотаю: "Роднай мовай не валодаю"?!
Як1 яшчэ дзяржауны функцыянер можа прызнацца у свагм невуцтве: "Роднай мовы не ведаю"?!
I, урэшце, хто у свеце можа зразумець такI абсурд: "Роднай мовы не вывучау"?!
Хгба можа чалавек лгчыць сябе пгсьменным, кал1 роднай мовы ён не вывучау (Я. Сшакоу. Узятак з маучання).
У працытаваным ССЦ усе абзацы аргашзаваны з аднаго пытальна-рытарычнага сказа, яш мае лек-ачна i семантычна блiзкае напауненне (роднаймовы^неведаю^роднаймоти^
не^выеучау); кожны наступны сказ дае больш выразную i катэгарычную ацэнку у адносiнах да тых, хто ад-мауляецца ад роднай мовы (дурнота—.жцуцшш—абсурд—метсьменжсуь). Цдкавае спалучэнне розных фь гур узмазняе эмацыянальнае уздзеянне на рэцытента, пераконвае у бясспрэчнасцi аутарскага меркавання.
Тэкстаутваральная функцыя абзацавання вышкае не тольк1 з адпаведнасцi абзаца пэунаму ССЦ. Варта зауважыць, што у творах мастацкай лiтаратуры абзац, адпаведны ССЦ, не такая ужо частая з'ява, часцей сустракаюцца абзацы, яшя аб'ядноуваюць не тольш ССЦ (В. Быкау, В. Казько, Л. Дайнека), а так-сама абзацы, што выступаюць будаунiчым матэрыялам для ССЦ (У. Караткевiч, Я. Брыль, Я. Маур). Тэкстаутваральныя магчымасцi абзаца звязаны з рэалiзацыяй прынцыпу кантактнай неспалучальнасцi: у адзiн абзац не могуць быць аформлены сказы, у яшх апошняе слова папярэдняга абзаца не звязваецца з першьЕШ словамi наступнага абзаца (найчасцей займеннiк адносщца не да апошняга назоунiка таго ж роду i тку, як таго патрабуюць праилы словаужывання). Пацвярджэннем зробленых зауваг можа паслу-жыць наступны прыклад:
...Незразумелым болем замшавання душылг яго [Фшара. - В. С.] слёзы перад босымI нагамг "Блуднага сына", немы крык гневу I жаху заужды рвауся з горла перад катастрофай Пампег, хлопцу хацелася малщца на "Джаконду", бясконца разглядваць незвычайныя твары, позы, адзенне славутай 1ванаускай "Меси", буйная сарамяжнаярадасць жыцця ахоплгвалаяго ля палотнау Рубенса.
I ён, не стаушы мастаком, усё ж звязау сваё жыццё з мастацтвам (Жураулшы крык);
Кал1 яны яшчэ 1шл1 цераз гарод, Рыбак свагм спрактыкаваным вокам убачыу, што у хаце гарыць святло - з верхнгх шыб замёрзлых акенцау цьмяна выбгвауся агеньчык газтчю. Тым лепш, падумау Рыбак I цгхенька ступгу на рыпучы ганак.
Ён не стукау, дзверы былI не запёртыя, управщца з ¡мг яму, колшняму вясковаму жыхару, было звыкла I проста: павярнуу закрутку, I дзверы, трошк рыпнуушы, расчынШся (Сотшкау).
Як бачым, граматычна-стылютычная уласщвасць асабовых займеншкау - суадносщца з апошнiмi ужытымi перад iмi назоУнiкамi таго ж роду i лжу. Аб'яднанне працытаваных сказау у адзш абзац у абодвух выпадках прывяло б да лекачнай несумяшчальнасщ (Рубенс - ён, не стаушы мастаком; ганак -ён не стукау).
Вылучэнне сказау з падкрэсленыгш займеннiкамi у асобныя абзацы аддаляе займеншк ад блiзкага яму назоушка таго ж роду i лжу, адбываецца паслабленне сштакачнай сувязi з папярэдняй часткай лггаратурна-мастацкага тэксту. Абзацаванне у ташм выпадку становiцца сэнсава неабходным.
Выяуленне у новы абзац часта адбываецца з мэтай размежавання розных тыпау маулення:
Чалавек Iдзе I памграе у дарозе, паюдаючы пасля сябе мауклгвы курган. А народ спяшаецца далей. Куды ж Iдзе народ? Што гонщь яго да напятай цецгвы небасхшу? Сакавтая густая трава для авечак I коней? Глыбоюя, поуныя сцюдзёнай вады калодзежы? А можа, цен1 продкау? Яны падобныя на хмары, таюя ж зменлгвыя, загадкавыя, у вечным руху, школ1 не ведаеш - гнеу ц1 ласка вырвецца з таемных глы-бть. Куды ж Iдзе народ куманау?
Так думау хан Пргень. Ягоная вежа была над вузкай стэпавай рачулкай. Чынгул. Спёкай поуншася шэрае неба. Людзям I жывёле не хапала вады. Траву кот I авечк аб 'ел1 да самай зямл1. Худыя вярблюды, заплюшчыушы вочы, стаялг, як здат, каля сцёртых дзгравых шатроу (Л. Дайнека. След ваукалака).
Выдзяленне працытаваных абзацау адбываецца у непасрэднай сувязi са змяненнем тыпу маулення: у першым абзацы - разважанне, у друпм - апавяданне. Таю прынцып абзацавання уласщвы для тых аутарау, як1я схтны да адпаведнасщ абзаца i ССЦ (Л. Дайнека, Б. Сачанка, I. Навуменка).
Вывады. Аналiз прынцыпау абзацавання лггаратурна-мастацшх творау розных аутарау прыво-дзщь да наступных высноу:
- мастацкае абзацаванне зуам не вылучаецца строгай адпаведнасцю з падзелам на ССЦ, больш за тое, супадзенне абзаца i ССЦ у мастацшм стыл бывае не так ужо часта, больш распаусюджана уклю-чэнне у адно ССЦ некальшх абзацау або аргашзацыя у адзш абзац некальшх ССЦ;
- разнастайнасць функцый абзаца непасрэдна звязана з магчымьЕШ яго тлумачэннямi як чырвонага радка, як часта тэксту ад аднаго чырвонага радка да другога, як звышфразавага адзiнства i, урэшце, як пунктуацыйнага знака.
Пералiчаныя азначэннi нашроуваюць да наступных функцый абзаца:
- структурна-семантычнай (з чырвонага радка афармляецца сэнсава адметная або больш важкая у параунанш з папярэдняй шфармацыя);
- выдзяляльнай (абзац раздзяляе маналагiчнае i дыялапчнае мауленне, часта размяжоувае асобныя рэплiкi, у гэтым плане yлiчваюцца яго магчымасцi як спецыфiчнага знаку прыпынку);
- стылютычнай (прынцыпы суадносш абзаца i ССЦ ляжаць у аснове фармiравання пiсьменнiцкага вдыястылю - абзац у ташм выпадку цесна звязаны з паняццем ЗФА) i тэкстаутваральнай (абзац успрыма-ецца як неаб'емная частка тэксту);
Усе адзначаныя функцып абзаца раскрываюцца у любым тэксце, аднак лiтаратурна-мастацкiя творы дазваляюць адзначыць своеасаблiвасць праяулення у ix кожнай функцыi: iндывiдуальны падыход назiраецца не тольк1 пры спалучальнасцi у абзацах экспрэауных стылютычных фiгур, але i у рэалiзацыi прынцыпау кантактнай неспалучальнасщ, змены функцыянальна-сэнсавага тыпу маулення.
Рэалiзацыi кожнай функцыi абзаца у лiтаратурна-мастацкiм тэксце спрыяюць спецы^чныя прынцыпы абзацавання: так, структурна-семантычная функцыя праяуляецца пры дапамозе прынцыпу струк-турнай суадноснасцi абзаца i ССЦ (улiчваецца таксама сxiльнасць да вылучэння у абзац зачынау i кан-цовак ССЦ, а таксама "свабодных сказау", як1я нельга уключыць у сумежныя ССЦ; выдзяляльная функ-цыя арыентуецца на прынцып змены маналалчнага i дыялапчнага маулення; стылютычная функцыя праду-гледжвае выкарыстанне экспрэауных сродкау выразнасцц тэкстаутваральная функцыя забяспечвае цэлас-насць шфармацып, змешчанай у мастацюм творы, i звязваецца з усiмi магчымыш прынцыпамi абзацавання).
Л1ТАРАТУРА
1. Сильман, Т.И. Проблемы синтаксической стилистики (на материале немецкой прозы) / Т.И. Сильман, // Ученые записки ЛГПИ им. А.И. Герцена. - Л.: Просвещение, 1967. - Т. 315. - 152 с.
2. Ахманова, О.С. Словарь лингвистических терминов / О.С. Ахманова. - М.: Сов. энцикл., 1969. - 608 с.
3. Розенталь, Д.Э. Словарь-справочник лингвистических терминов / Д.Э. Розенталь, М.А. Теленкова. -М.: Просвещение, 1985. - 399 с.
4. Абабурка, М.В. Слоушк-даведшк асноуных лжвастылютычных i тэксталапчных тэрмшау / М.В. Аба-бурка. - Магшёу: МДУ iмя А.А. Куляшова, 1998. - 24 с.
5. Клюсау, Г.Н. Асновы i нормы сучаснай беларускай пунктуацыи / Г.Н. Клюсау. - Гродна: ГрДУ iмя Я. Купалы, 1993. - 268 с.
6. Ефимов, А.И. Стилистика художественной речи / А.И. Ефимов. - М.: Изд-во Моск. ун-та, 1961. - 520 с.
nacmyniy 16.02.2012
THE FUNCTIONS OF A PARAGRAPH IN IMAGINATIVE AND LITERARY TEXTS
V. SAUCHANKA
The opportunity of different definitions of a paragraph is explained in the article 'The Functions of a Paragraph in Imaginative and Literary Texts'. On the basis of these definitions it is suggested to mention the following functions of a paragraph: structural and semantic, emphatic, stylistic and text-building function. To verify different functions of a paragraph the visual material is collected and the attention is attracted to peculiarities of a paragraph in the works of Belarusian writers. There isn't a rejection of including a paragraph in the system of punctuation marks. The functions of a paragraph are characterized together with other punctuation marks. There is a confirmation of the realization of each function of a paragraph in imaginative and literary texts that is directly connected with the principle of paragraph's division.
