CC BY
7УДК 81'373(=161.3+112.2)
СУПАСТАУЛЯЛЬНЫ АНАЛ1З БЕЛАРУСК1Х I НЯМЕЦК1Х ФРАЗЕАЛАГ1ЗМАУ I ПАРЭМ1Й
З Б1БЛЕЙСК1М1 АНТРАПОН1МАМ1
канд. флал. навук, дац. С.С. МАСЛЕН1КАВА (Гродзенск дзяржауны утвератэт Мя Я. Купалы) e-mail: swetlana-mas@tut.by
У артикуле апгсваюцца у супастауляльным аспекце выяуленыя з фразеалаггчных i парэм1ялаг1чных слоуткау беларусюя i нямецюя ycmorniebrn адзтю з бiблейскiмi кампанентамi, ятя абазначаюць уласныя iмёны i прозвiшчы чалавека (Адам, Ева, Кат, 1сус Хрыстос, Марыя, 1осф, Фама, 1уда, Пётр, Павел (Саул), Абрам, Мафусат, Ной, 1арэд, Лаван, Якаб, Валтасар, Гог, Понцый Птат, Корах, Вельзевул, Давiд, Голiаф, Йонатан, Валаам) i ix дэрываты. Вызначаюцца поуныя эквiваленты у абедзвюх мовах. Асобна падаюцца )>cmomiebm выразы, яюя сустракаюцца тольк у беларускай мове цi маюць месца выключна у нямецкай мове. Упершыню ажыццяуляецца ix колькасны падлж i вызначаецца роля у nаnаyненнi фразеалагiчнага i парэмiялагiчнага фондау абедзвюх моу. Гэта робщь магычымым разгледзець уплыу Бiблii на носьбтау беларускай i нямецкай моу, а таксама вызначыць агульныя i адметныя рысы у моуных карцтах абодвух народау i ix менталiтэтаx.
Ключавыя словы: антрапонiм, беларуская мова, Бiблiя, нямецкая мова, парэмiя, фразеалаг1зм.
Уводзшы. Аб значнай ролi Бiблü у жыцщ людзей, у нашым выпадку беларусау i немцау, сведчыць вялжая колькасць выяуленых у ix мовах фразеалапзмау i парэмш з кампанентам, яш абазначае бiблейскi антрапонiм. Згодна "Слоушку лшгвютычных тэрмшау" П.У. Сцяцко «антрапошм - уласнае iмя чалавека, у тым лiку проз-вiшча, iмя, iмя па бацьку, мянушка, псеудашм» [1, с. 21]. Нашай увазе падпалi беларуская i нямецкая фразеала-пчныя адзiнкi, прыказш i прымаую, у склад яюх уваходзяць 1мёны i прозвшчы бiблейскix персанажау. Параунальна-супастауляльны аналiз так1х устойлгвых адзiнак дазволщь выявщь ix ролю у папауненш фразеалагiчнага i парэ-мiялагiчнага фондау беларускай i нямецкай моу, а таксама вызначыць агульныя i адметныя рысы ix выкарыстання у разгледжаных мовах, што зробiць магчымым убачыць ролю Бiблii у жыцщ беларусау i немцау.
Матэрыял для нашага даследавання (фразеалагiзмы, прыказк1 i прымауш з адзначанымi кампанентамi, у тым лжу i ix дэрыватамi) быу выяулены метадам суцэльнай выбарк1 з актуальных нямецшх i беларуск1х слоушкау фразеалагiзмау, прыказак i прымавак [2-8].
Асноуная частка. Зразумела, што часцей за усё у разгледжаных устойлiвыx адзiнкаx сустракаецца iмя першага чалавека, як паводле Бiблii дау род усяму чалавецтву, Адам. Гэта фразеалалзмы, поуныя эквiваленты у беларускай i нямецкай мовах: сктуць з сябе ветхага Адама = den alten Adam ausziehen 'вызвалщца ад старых прывычак, поглядау i стаць шшым чалавекам'; у касцюме Адама = im Adamskostüm 'без усякага адзення, голы (пра мужчыну)'; а таксама наступныя фразеалагiзмы толью у беларускай мове: ад Адама 'з даушх часоу, здауна; здалёк, не адразу прыступаючы да сутнасщ справы'; Адамау яблык 'другая назва кадыка у мужчын'; i толькi у нямецкай мове: der alte Adam 'лггар. стары Адам; першародны грэх (старыя звычш, погляды, перажытш мшу-лага)'; der alte Adam regte sich 'лтгар. стары Адам заварушыуся; прачнулiся старыя шстынкты'; seit Adams Zeiten (Tagen) 'лггар. з часу (дней) Адама; з тых часоу, як можна памятаць'.
1мя жонк1 Адама Ева мае месца у складзе як беларускага, так i нямецкага фразеалагiзмау, яшя з'яуляюцца поуньЕШ экiвалентамi: у касцюме Евы = im Evaskostüm 'без усякага адзення, голая. Пра жанчыну'; толью нямецкага Устойлiвага выраза: eine Tochter Evas 'лггар. дачка Евы; 1. пыxлiвая дзяучына; 2. жанчына'.
Адразу iмёны абодвух прабацькау чалавечага роду Адам i Ева сустракаюцца у двух нямецк1х фразеалапз-мах: bei Adam und Eva anfangen 'лггар. пачынаць ад Адама i Евы; з самага пачатку'; von Adam und Eva stammen 'лггар. паxодзiць з Адама i Евы; быць дауно вядомым, старажытным'.
1мя старэйшага сына Адама i Евы паводле бiблейскага падання Каш уваходзщь у склад беларускага фразеалапзма катава пячаць 'след злачыннасцi'.
Цэнтральная фiгура xрысцiянства 1сус Хрыстос / Jesus Christus прадстаулена у беларусшх фразеалапз-мах: як у Бога (у Хрыста) за пазухай ' 1. вельмi добра, прывольна i бесклапотна (жыць, расцi, адпачываць i пад.); 2. спакойна i у поунай бяспецы (быць, знаходзщца, сядзець i пад.)'; конь Божы (1сусау) 'тупы, неразумны чалавек'; Хрыстом-Богам 'вельмг шчыра i настойлiва'; Богава (Хрыстова) нявеста '1. манашка; 2. немаладая незамужняя жанчына'; у нямецшх фразеалалзмах: wie das Leiden Christi aussehen 'лггар. выглядаць як пакуты Хрыста; выглядаць дрэнна, жаласна'; nicht alle auf dem Christbaum haben 'лггар. не уах мець на каляднай ёлцы; быць не пры сва1м розуме'; etwas mit dem Mantel der christlichen Nächstenliebe (der Barmherzigkeit) zudecken 'лггар. нешта пакрываць палггом хрысщянскай любовг да блгжняга (мшасэрнасщ); велжадушна не зауважаць якую-небудзь памылку, нешта вартае ганьбы'; у адной беларускай прыказцы: Бог (Хрытос) цярпеу i нам вялеу 'Кажуць часам жартаулгва таму, хто перажывае цяжкасщ або церпщь няудачы'.
1мя Jesus / 1сус разам з гмёнамг яго зямных бацькоу Maria /Марыя i 1оаф / Josef мае месца у нямецшм фразеалапзме Jesus, Maria (und Josef) 'лггар. 1сус, Марыя (i 1оаф); воктч сполаху, здзгулення i т.п.'.
ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ. Филологические науки
№ 9
Сярод Гмёнау 12 апосталау 1суса Хрыста сустракаюцца наступныя iмёны:
Фама / Thomas - у беларусюм i нямецкм фразеалагiзмах, поуных экшвалентах: Фама няверны (няверуючы) = = ein ungläubiger Thomas 'чалавек, якога цяжка прымусiць паверыць чаму-небудзь';
1уда (Юда) - у беларускай фразеалалчнай адзiнцы: 1удау (Юдау) пацалунак (пацалунак Юды) 'здраднщю учынак пад маскай добразычлГвасщ, сяброуства';
Пётр / Peter - у нямецкай прыказке: Wem Gott wohl will, dem will Sankt Peter nicht übel 'лггар. Каму Бог спрыяе, таму не хоча зла святы Пётр; Бог не выдасць, свшня не з'есць'.
1мя апостала, як1 не уваходзщь у лiк 12 апосталау i лiчыцца язычнщшм, - Павел (Саул) /Paulus (Saulus), мае месца у адным нямецк1м фразеалагiзме: aus einem Saulus zu einem Paulus werden 'л1тар. з Саула стаць Паулам; з пращушка як1х-небудзь поглядау ператварыцца у ix заузятага абаронцу, перарадзiцца, стаць iншым чалавекам'.
У выяуленых фразеалагiзмаx ёсць акрамя Адама iмёны i iншыx патрыярхау:
Абрам (Абрагам) /Abraham: адпрауляцца (¡сц1, ехаць) да Абрама (Абрагама) на тва 'памiраць' (адпра-вщца (пайсщ паехаць) да Абрама (Абрагама) на тва 'памерщ'); in Abrahams Schoß sitzen (kommen) 'лггар. сядзець (прыходзщь) у лоне Абрама; жыць як у ра1, у Хрыста за пазухай'; (wie) in Abrahams Schoß 'лггар. (як) у лоне Абрама; абсалютна бяспечна, як знаходзщца у бяспечным месцы'; noch in Abrahams Wurstkessel sein 'лггар. быць яшчэ у каубасным чыгунку; быць яшчэ не народжаным';
Мафусат /Methusalem: Мафусатау век 'вельмГ доугае жыццё, даугалецце'; alt wie Methusalem 'лггар. стары як Мафусаш; вельмi стары чалавек';
Ной /Noah: aus der Arche Noah 'лггар. з каучэга Ноя; з дапатопнага часу, дапатопны'; der Kasten Noahs 'лггар. Ноеу каучэг; нешта устарэлае, дапатопнае';
1арэд (Арэд): Арэдавы вят 'вельмГ доуга (жыць, пражыць)';
Lаbаn /Лаван: ein langer Laban 'лггар. доуп Лаван; высока, вялЫ чалавек'.
1мя унука Абрама Jacob / Якаб уваходзщь у склад нямецкага фразеалапзма: (nicht) der wahre Jacob sein 'лггар. (не) быць сапраудным Якабам; менавгга той, хто (не) патрэбен'.
Сярод шшых бГблейсшх персанажау часцей за усё сустракаюцца у беларуск1х фразеалапзмах Гмёны цароу -Валтасар: Валтасарау баль 'вясёлае, легкадумнае Гснаванне каго-небудзь у бядотную для шшых часшу'; Гог: Гог i Магог 'люты чалавек, як1 выкткае страх'; у нямецк1х щыёмах - разам Гмя i прозвГшча рымскага шраушка 1удзеГ Pontius Pilatus / Понцый Птат: von Pontius zu Pilatus laufen 'лггар. бегаць ад Понщя да Пшата; бегаць ад аднаго месца (установы i таму падобнае) да шшага (каб чаго-небудзь дасягнуць)'; von Pontius zu Pilatus schicken 'лггар. пасылаць ад Понщя да Пшата; адсылаць ад аднаго месца (установы i таму падобнае) да шшага (каб чаго-небудзь дасягнуць)'; только прозвшча Pilatus /Пшат: man gedenkt seiner wie der Pilatus im Credo 'лггар. аб Гм успамшаюць як аб Пшаце у КатэхГзГсе; ён пашнуу аб сабе дрэнную памяць'; Гмя лГдара паустання супраць Ма1сея Korah, Korach /Корах: eine Rotte Korah 'лггар. натоуп Кораха; вял1кая колькасць шумных людзей'; i юраушка дэманау у Новым Завеце Beelzebub / Вельзевул: den Teufel durch Beelzebub austreiben 'лггар. выганяць чорта Вельзевулам; клш клшам выбГваць'.
Адразу па два бГблейсшя кампаненты-антрапошмы уваходзщь у склад двух нямецшх фразеалапчных адзь нак - разам з Гмем цара David /Давгд ужываецца Гмя воша Goliath / Галгаф: David und Goliath 'лггар. Давщ i ГалГаф; маленьк i вялЫ'; i з Гмем пераемшка прастола Jonathan /Йонатан: David und Jonathan 'лггар. Давщ i Йонатан; неразлучныя сябры'.
Яшчэ адно Гмя бГблейскага персанажа, чараушка, Валаам уваходзщь у склад беларускага фразеалапзма: Валаамава аслща 'пакорны, мауктвы чалавек, яш раптам выказау сваю думку або нязгоду, пратэст'.
Заключэнне. Як паказвае наша даследаванне, БГбл1я мае вялжае значэнне як для беларусау, так i для немцау. Аб гэтым сведчыць наяунасць выяуленых 17 беларусюх i 37 нямецк1х фразеалапзмау i па адной парэмй у кожнай мове з бГблейсшм антрапошмам. Гэта Гмёны першага паводле БГблл чалавека (Адам), яго жонк1 (Ева), Гх сына (Кат); прозвшча цэнтральнай фцуры хрысщянства (1сус Хрыстос), яго зямных бацькоу (Марыя i 1ос1ф), яго апосталау (Фама, 1уда, Пётр); язычнщкага апостала (Павел /Саул); шшых патрыярхау (Абрам, Мафусат, Ной, 1арэд, Лаван) i унука Абрама (Якаб); а таксама цароу (Валтасар, Гог, Давгд), рымскага юраушка (Понцый Птат); пераемшка прастола (Йонатан); лвдара паустання супраць Маюея (Корах); юраушка дэманау (Вельзевул); воша (Гал1аф); чараушка (Валаам) - усяго 25 бГблейсюх кампанентау-антрапотмау. Пяць з Гх маюць месца только у беларускай мове (1уда, 1арэд, Валтасар, Гог, Валаам); 14 - только у нямецкай мове (Кат, 1сус, Марыя, 1оаф, Павел (Саул), Ной, Лаван, Якаб, Понцый Птат, Корах, Вельзевул, Давгд, Голгаф, Йонатан) ; шэсць антрапотмау (Адам, Ева, Хрыстос, Фама, Абрам, Мафусат) сустракаюцца ва устойл1вых выразах абедзвюх моу.
Наяунасць сярод выяуленых у нямецкай мове 37 фразеалапзмау i адной прыказк з 15 бГблейсшмГ антра-пошмамГ, як1я маюць месца только у нямецк1х устойл1вых адзшках, а таксама уваход адразу трох бГблейсшх кампанентау-антрапошмау у склад аднаго устойлГвага выраза (Jesus, Maria (und Josef); двух - у склад чатырох фразеалапзмау (bei Adam und Eva anfangen; von Adam und Eva stammen; David und Goliath; David und Jonathan) служыць доказам значнай ролГ БГблп для носьбггау нямецкай мовы. Аб яе значным упл^1ве на ж^1ццё беларусау, што таксама адлюстравана i у Гх мове, дазваляе сцвярджаць наяунасць выяуленых у ходзе даследавання 17 фразеалапзмау i адной парэмй, у складзе як1х маюць месца пяць бГблейсшх кампанентау-антрапонГмау, як1я сустракаюцца выключна у беларуск1х устойлГвых выразах. Выяуленыя у беларускай i нямецкай мовах фразеалапчныя адзГнк1 i адна парэмГя з адрознымГ у абедзвюх мовах бГблейсшмГ кампанентамГ-антрапонГмамГ с^ж^1ць доказам адметнасщ абедзвюх моу, а таксама адрознага уплыву на Гх БГблп.
Нягледзячы на далёкую роднасць беларускай i нямецкай моу i значныя адрозненш у ментал1тэтах беларусау i немцау, у ходзе даследавання выяулены шэсць бГблейсшх антрапошмау, як1я увходзяць у склад 12 беларус-к1х i 19 нямецшх устойл1вых выразау. I у беларускай, i у нямецкай мовах часцей за усё сустракаюцца бГблейсшя антрапошмы Адам (у чатырох i сямГ фразеалапзмах суадносна) i Хрыстос (у чатырох фразеалапчных адзшках i адной парэмй у беларускай мове i у трох нямецк1х фразеалапзмах), што сведчыць аб значнасщ гэтых бГблейсшх персанажау як для беларусау, так i для немцау. Гэты факт, а таксасма наяунасць сярод разгледжаных беларусшх i нямецк1х фразеалапзмау поуных экывалентау (сктуць з сябе ветхага Адама = den alten Adam ausziehen; у кас-цюме Адама = im Adamskostüm; у касцюме Евы = im Evaskostüm; Фама няверны (няверуючы) = ein ungläubiger Thomas) служыць доказам пэунай роднасщ двух моу i некаторых агульных рысау у менталпэце беларусау i немцау.
Л1ТАРАТУРА
1. Сцяцко, П.У. Слоунж лгнгвГстычных тэрмгнау / П.У. Сцяцко, М.Ф. Гулщю, Л.А. Антанюк. - МГнск : Выш. шк., 1990. - 222 с.
2. Лепешау, 1.Я. Фразеалапчны слоунж беларускай мовы. У 2 т. / 1.Я. Лепешау. - МГнск : БелЭн, 1993. - Т. 1.: А - Л. - 590 с.
3. Лепешау, 1.Я. Фразеалапчны слоунж беларускай мовы. У 2 т. / 1.Я. Лепешау. - Мшск : БелЭн, 2008. - Т. 2.: М - Я. - Выд. 2-е, дап. i выпр. - 968 с.
4. Лепешау, 1.Я. Этымалапчны слоунж фразеалапзмау / 1.Я. Лепешау. - Мшск : БелЭн, 2004. - 448 с.
5. Немецко-русский фразеологический словарь / сост. Л.Э. Бинович ; под ред. С.И. Константиновой. - М.: Аквариум, 1995. - 768 с.
6. Лепешау, 1.Я. Тлумачальны слоунж прьжазак / 1.Я. Лепешау, М.А. ЯкалцэвГч. - Гродна : ГрДУ, 2011. - 695 с.
7. Граф, А.Е. Словарь немецких и русских пословиц / А.Е. Граф. - СПб.: Лань, 1997. - 287 с.
8. Der Duden in zwölf Bänden. Redewendungen. Wörterbuch der deutschen Idiomatik. - Band 11 / Herausgegeben von der Dudenredaktion. - Berlin: Dudenverlag, 2013. - 928 S.
Паступiy 09.03.2022
СОПОСТАВИТЕЛЬНЫЙ АНАЛИЗ БЕЛОРУССКИХ И НЕМЕЦКИХ ФРАЗЕАЛОГИЗМОВ И ПАРЕМИЙ С БИБЛЕЙСКИМИ АНТРОПОНИМАМИ
С.С. МАСЛЕННИКОВА
В статье описываются в сопоставительном аспекте выявленные в фразеалогических и паремиологиче-ских словарях белорусские и немецкие устойчивые единицы с библейскими компонентами, обозначающими собственные имена и прозвища человека (Адам, Ева, Каин, Иисус Христос, Мария, Иосиф, Фома, Иуда, Пётр, Павел (Саул), Авраам, Мафусаил, Ной, Иаред, Лаван, Иаков, Валтасар, Гог, Понтий Пилат, Корах, Вельзевул, Давид, Голиаф, Йонатан, Валаам) и их дериваты. Отмечаются полные эквиваленты в обоих языках. Отдельно подаются устойчивые выражения, встречающиеся только в белорусском языке или имеющие место исключительно в немецком языке. Впервые осуществляется их количественный подсчет и определяется роль в пополнении фразеалогического и паремиологического фондов обоих языков. Это дает возможность рассмотреть влияние Библии на носителей беларусского и немецкого языков, а также определить общие и особенные черты в языковых картинах обоих народов и их менталитетах.
Ключевые слова: антропоним, белорусский язык, Библия, немецкий язык, паремия, фразеалогизм.
^MPARATIVE ANALYSIS OF BELARUSIAN AND GERMAN PHRASEOLOGICAL UNITS AND PAREMIAS WITH BIBLE ANTHROPONYMS
& MASLENNIKOVA
The article describes in a comparative aspect Belarusian and German set expressions with the Bible components: personal names and surnames (Adam, Eve, Cain, Jesus Christ, Maria, Joseph, Thomas, Judas, Peter, Paul (Saul), Abram, Methuselah, Noah, Iared, Lavan, Jacob, Belshazzar, Gog, Pontius Pilate, Korach, Beelzebub, David, Goliath, Jonathan, Balaam) and their derivatives, identified on the material of actual phraseological and paremiological dictionaries. The full equivalents are determined in the two languages. Set expressions that are found only in Belarusian and only in German are given separately. For the first time their quantity is counted and their role in the phraseological and paremiological funds replenishing of the two languages is determined. It makes possible to consider the influence of the Bible on Belarusian and German speakers and also determines the similarities and differences in the linguistic pictures of the world and the mentality of the two peoples.
Keywords: anthroponym, Belarusian, Bible, German, paremia, phraseological unit.
