CC BY
36
УДК 811.161.3
А. С. Буцько
Аспiрант кафедры беларускай фшалоги, ГрДУ iмя Янш Купалы, г. Гродна, Рэспублiка Беларусь Навуковы шраушк: Данiловiч Мiкалай Аляксандравiч, прафесар, доктар фiлалагiчных навук
СТРУКТУРА ФРАЗЕАСЕМАНТЫЧНАГА ПОЛЯ "АДНОС1НЫ ПАМ1Ж ЛЮДЗЬМГ У БЕЛАРУСКАЙ Л1ТАРАТУРНАЙ МОВЕ
Артыкул прысвечаны структураванню фразеалагiчнага матэрыялу з пункту гледжання фразеасемантычнага поля. Разгледжаны фразеалагiчныя адзшю з агулънът значэннем "адносшы памiж людзъмi" у беларускай лтаратурнай мове, яюя фармiруюцъ названае поле. Асаблiвая увага надаецца вызначэнню саставу даследаванага поля, яго iерархiчнай аргангзацып, устанауленню субпалёу, мiкрапалёу i семантычных груп.
Ключавыя словы i словазлучэннi: фразеалагiчная адзтка, семантыка адносш, фразеасемантычнае поле, фразеасемантычнае субполе, фразеасемантычнае мiкраполе, фразеасемантычная група, ттэгралъгная сема, дыферынцыйная сема.
Уводзшы
Даследаванне фразеалогп метадам семантычнага поля з'яуляецца актуальным у сучасным мовазнаустве. Яно спрыяе больш глыбокаму раскрыццю астэмных адносш унутры фразеалагiчнага фонду мовы, а таксама больш дэталёвай семантычнай характарыстыцы фразеалагiчных адзiнак.
Чалавек ужо неаднразова выступау аб'ектам даследавання у сiстэме семантычных палёу: чалавек увогуле (Т. Сушко - у старабеларускай мове) [1], яго характарыстыш (Е. С. Праскунова - у рускай мове) [2], характар (I. А. Валошшна - у французскай мове) [3], эмацыянальны стан (I. I. Сшельшкава - у французскай мове) [4], фiзiчны стан (I. К. Щвунчык - у беларускай i французскай мовах) [5]. Што да тэмы адносiн пам1ж людзьмi у фразеалогii, то яна распрацоувалася расшсшм даследчыкам Д. А. Мазiркам тольш у частцы адмоуных адносiн чалавека да шэрагу з'яу на матэрыяле англiйскай мовы [6], а у беларускай мове свет чалавечых узаемаадносш разглядауся тольк1 на матэрыяле фаушстычнай фразеалогii (С. В. Мiлач) [7]. Ташм чынам, фразеасемантычнае поле "адносшы памiж людзьмГ да цяперашняга часу не было аб'ектам астэмнага даследавання т у беларускай, нi у iншых мовах. У дадзеным артыкуле мы ставiм перад сабой мэту вызначыць i падрабязна апiсаць структуру названага поля у беларускай лггаратурнай мове. Фактычны матэрыял даследавання быу назапашаны метадам суцэльнай выбарш са "Слоушка фразеалапзмау " I. Я. Лепешава [8].
Выимк даследавання i 1х абмеркаванне
Згодна з азначаэннямi у слоушках, адносiны - гэта узаемныя сувязi памiж к1м-, чым-небудзь (людзьмi, грамадствамi, краiнамi i г. д.), як1я утвараюцца у працэсе зносiн на якой-небудзь падставе [9]—[11]. Адносшы памiж людзьмi уяуляюць сабой сувязi памiж асобамi у працэсе iх зносiн i (або) сумеснай дзейнасш.
Фразеасемантычнае поле (ФСП) "адносiны памiж людзьмi" з'яуляецца у беларускай мове складанай сiстэмай, якая уключае у сябе некальк1 падсiстэм. Кампанентамi гэтых падсiстэм з'яуляюцца фразеалагiзмы, як1я аб'яднаны агульнай семай 'адносiны памiж людзьм^. Гэта iнтэгральная сема. Яна удакладняецца семамi дыферэнцыйнымi, як1я паказваюць на характар адносш i пэуныя сувязi памгж людзьмi, разнастайныя праяуленш адносш, уздзеянне i узаемауздеянне, якое адбываецца у працэсе чалавечых кантактау. У састау ФСП "адносiны памiж людзьмГ' уваходзщь пяць субпалёу: 1) "характар адносш", 2) "праяуленш адносiн", 3) "уздзеянне у адносiнах", 4) 'Чмкненне да адносiн" i 5) "непажаданасць i адсутнасць адносiн". У сваю чаргу
© Буцько А. С., 2017
кожнае з гэтыx сyбпалëy складаецца з мiкpапалëy, а апошшя распадаюцца на фразеасемантычныя групы (ФСГ).
Сyбполе "характар адносш" налiчвае 325 фразеалапчньк адзiнак (ФА), як1я аб'ядноУваюцца iнтэгpальнай семай 'сyтнасць (форма) адносш памiж людзьмi'. Гэтыя фpазеалагiзмы yказваюць на чалавечыя yзаемадносiны y залежнасщ ад сферы ix iснавання або паказваюць на ix сyтнастны тып. У межаx су6поля "xаpактаp адносш" вылучаюцца наступныя мiкpапалi: "сямейна-шлюбныя адносшы", "любоуныя адносiны", "аднадумства i сябpоУства", "непрыяцельсия адносiны", "адносiны (не)залежнасцi i (не)падпарадкавання", "апекаванне i застyпнiцтва", "адносшы, звязаныя з працай i дзейнасцю".
Miкpаполе "сямейна-шлюбныя адносшы" пpадстаyлена 21 ФА i называе адносiны памiж членамi сям'i i сваякамi: звязваць сябе (звязвацца) вyзaмi Пменея - уступаць у шлюб; свая кроу -блiзкi сваяк.
Miкpаполе "любоуныя адносшы " пpадстаyлена 26 ФА i xаpактаpызyе рамантычныя адносiны пашж людзьмi. Гнтэгральныя семы фpазеалагiзмаy - 'любщь', 'каxаць' удакладняюцца дыферэнцыйныш семамат аддаваць душу - вельмi моцна, бязмежна любiць каго-небудзь; завязваць вочы - выкткаць у каго-небудзь лю6оу, прымушаць пакаxаць каго-небудзь.
Miкpаполе "адзтадумства i сяброуства" пpадстаyлена 32 ФА i закранае чалавечыя адносiны, якя грунтуюцца на дyxоУнай блiзкасцi, агульнасщ iнтаpэсаy i yзаемнай пpыxiльнасцi. Гэта мшраполе yключае дзве ФСГ: "сяброусия адносiны" i "адзiнадyмства i падабенства". Для ФСГ "сябpоУскiя адносiны" шгэгральнай семай з'яyляецца 'сябpоУства': на близкую нагу (быць, сысцкя) - вельмi блiзка. у блiзкix, сябpоУскix адносiнаx (быць з к1м-небудзь); не рaзлi вада - вельмi здружаныя, неразлучныя. ФСГ "адзiнадyмства i падабенства" змяшчае y сва1м складзе адзiнкi, якя xаpактаpызyюць згоду думак людзей, ix блiзкасць, абyмоУленyю падабенствам у чым-небудзь: стаяць на баку - падтpымлiваць каго-небудзь у чым-небудзь, падзяляць чые-небудзь дyмкi, пеpакананнi; адным (тым жа) мiрaм мазаны - вельмi падобныя адзiн да аднаго y я^-небудзь адносiнаx; адзiн не лепшы за другога; з аднолькавымi недаxопамi.
Шкраполе "непрыяцельскя адносшы " змяшчае 85 ФА i паказвае на ташя адносшы пам1ж асобамi, як1я xаpактаpызyюцца непрыязнасцю, недружалюбнасцю i варожасцю. У залежнасщ ад наяyнасцi адпаведныx ды^ерэнцыганык сем у гэтым мiкpаполi вылучаецца тры ФСГ: "непрыязнасць", "сапеpнiцтва" i "варожасць". ФСГ "непрыязнасць" уключае фразеалапзмы, як1я паказваюць на непpыxiльнасць адного чалавека да другога або yзаемнyю непpыxiльнасць: не мець вока - адчуваць непрыязнасць да каго-небудзь, ненавщзець каго-небудзь; не у ладах -1) у дрэннык, нацягнyтыx адносiнаx, у сварцы. Фразеалапзмы семантычнай групы "сапернщтва" паказваюць на iмкненне перамагчы каго-небудзь у чым-небудзь: зуб на зуб зайшоу (пойдзе) -склалюя непрыемныя адносiны, пры якix адзш не састпупае другому; наставщь нос - апяpэдзiyшы y чым-небудзь, зpабiyшы што-небудзь раней за iншыx, тым самым пасаромщь, зганьбiць каго-небудзь. ФСГ "варожасць" аб'ядноУвае фразеалапзмы, яшя yказваюць на адносшы вельмi моцнай непрыязнасщ i нянаваiсцi: халодная вайна - непрыязныя варожыя адносiны памiж к1м-небудзь; (быць) на нажах - у рэзка варожык адносiнаx.
Шкраполе "адноаны (не)залежнасц i (не)падпарадкавання" складаецца з 87 ФА i xаpактаpызyе адносшы, пры hhíx адзiн чалавек падпаpадкоyваецца або, наадварот, не падпаpадкоyваецца волi iншай асобы, а таксама адносiны pаyнапpаyнасцi пам1ж людзьмi. У адпаведнсщ з дыферэнцыйныЕШ семамi мжраполе распадаецца на пяць ФСГ: "падпарадкаванне": выкручваць сырыцу - поунасцю падпаpадкоУваць сваëй волi, свайму жаданню; муштраваць; i^i на павадку (на повадзе) - слепа падпаpадкоУвацца чыëй-небyдзь вол^ дзейнiчаць несамастойна; "непадпарадкаванне": aдбiвaццa ад рук - пераствацаць слyxацца каго-небудзь, не падпаpадкоУвацца; дзе сядзеш там i злезеш - xTO-небудзь не любщь падпаpадкоУвацца каму-небудзь, выконваць чыю-небудзь волю; "залежнасць": пад ботам - 1) у поУнай залежнасщ ад каго-небудзь (быць, знаxодзiцца), 2) пад чыюй-небудзь уладай, прыгштам; (быць, трымаць, знаходзщца) у юпцюрах - у поунай залежнасцi, ва yладзе, у падпаpадкаваннi; "незалежнасць": з ктцюроу (вырваць, вырвацца) - з-пад чыгёй-небудзь улады, залежнасцi; сюдаць (з шьп) ярмо -вызваляцца з-пад чыюй-небудзь улады; "раунапрауныя адносiны": стаяць на адной дошцы -займаць аднолькавае становiшча, быць роуным у я^-небудзь адносiнаx; свая сястра - чалавек, блiзкi па поглядаx, роуны па становiшчы (пра жанчын).
Шкраполе "апекаванне i заступнщтва" прадстаулена 40 ФА, яшя указваюць на адносшы, у hhíx адзiн чалавек аxоyвае, даглядае iншага чалавека, забяспечвае яго сpодкамi
iснавання i усяляк спрыяе яго дабрабыту. Мiкраполе распадаецца на чатыры ФСГ: "апека", "утрыманне", "пратэжыраванне" i "абарона". ФСГ "апека" скаладаецца з адзiнак, як1я характарызуюць догляд i выхаванне аднаго чалавека (людзей) iншым(i), давядзеннне яго ^х) да самастойнасцi: пад крытом - пад чыёй-небудзь апекай, пад прыглядам (жыць, знаходзiцца i пад.); ставщъ (станавщъ) на ногi - 2) расцщь, даводзячы да самастойнасцi. ФСГ "утрыманне" змяшчае фразеалагiзмы, як1я паказваюць на тое, што адна асоба забяспечвае другую сродкамi на жыццё: сядзецъ на шып (на карку, на гарбе) - быць на чьпм-небудзь забеспячэннi, утрыманнi; есц хлеб - 2) жыць за чый-небудзь кошт, знаходзiцца на чыiм-небудзь утрыманш. ФА, як1я характарызуюць адносiны, пры як1х адным чалавекам робiцца пратэкцыя каму-небудзь, аб'ядноуваюцца у ФСГ "пратэжыраванне": заюдвацъ слова - хадайнiчаць за каго-небудзь, аказваць яму падтрымку, намякаючы пра яго каму-небудзь; валасатая рука - 1) актыунае садзейнiчанне, аказанне пратэкцыi; блат, 2) хто-небудзь мае заступшка, як1 можа пасадзейнiчаць, аказаць падтрымку. ФСГ "абарона" складаецца з адзшак, якiя паказваюць на ахову з боку адной асобы у адносiнах да другой: не давацъ у крыуду - заступацца за каго-небудзь, абараняць каго-небудзь; лщъ (nралiвацъ) кроу - 1) пнуць, памiраць цi пакутаваць, абараняючы каго-небудзь.
Мжраполе "адноаны, звязаныя з працай i дзейнасцю" змяшчае 34 ФА. Гэтыя фразеалагiзмы называюць рознага роду адносшы, як1я iснуюць у сувязi з працоунай або iншай сумеснай дзейнасцю людзей: адбiвацъ хлеб - пазбауляць каго-небудзь заробку, беручыся за тую ж працу; цягнуцъ жылы - мучыць, знясiльваць цяжкай працай щ празмерныш патрабаваннямi.
Акрамя пэунага характару, адносiны памiж людзьмi адзначаюцца канкрэтныгш праяуленням^ як1я i дазваляюць меркаваць аб адносiнах аднаго чалавека да шшага. Таму i у межах ФСП "адносшы памiж людзьмi" вылучаецца субполе "праяуленш адносiн". Яно прадстаулена 194 ФА i складаецца з трох мжрапалёу: "пазггыуныя праяуленш", "негатыуныя праяуленш" i "ацэнка чалавека".
Мжраполе "пазШыуныя праяулент" уяуляе сабой сукупнасць фразеалапзмау, як1я паказваюць на рознага роду станоучыя паказчык1 адносiн памiж людзьмi i прадстаулена 56 ФА. У залежнасщ ад характару ташх пряуленняу мiкраполе распадаецца на наступныя ФСГ: "дапамога i падтрымка", "добразычлiвасць", "павага", "давер", "ампатыя" i "(узаема)разуменне". ФСГ "дапамога i падтрымка" змяшчае фразеалапзмы, як1я абазначаюць садзейнiчанне, падтрымку у адносiнах да iншага чалавека: падавацъ (працягвацъ) руку (дапамог^ - аказваць дапамогу у цяжкую хвшну, выручаць; кщ насустрач - спачувальна адносячыся да каго-небудзь, садзейнiчаць, дапамагаць каму-небудзь. Фразеалагiзмы, як1я паказваюць на дабро, прыгальнасць, спагадлiвасць у адносшах да iншай асобы, аб'ядноуваюцца у ФСГ "добраз^Iчлiвасць": мецъ Бога у сэрцы - быць сумленным, спагадлiвым, чул^гм да каго-небудзь, шкадаваць каго-небудзь; балецъ (хварэцъ) душой (сэрцам) - моцна перажываць, хвалявацца, трывожыцца за каго-небудзь. ФСГ "павага" складаецца з ^адзшак, як1я характарызуюць пачшвасць да каго-небудзь, прызнанне высоких якасцей, заслуг, важнасцi iншага чалавека: глядзецъ зн1зу уверх - адносщца да каго-небудзь пачщва, з гл^гбокай пашанай; здымацъ (зтмацъ) шапку - адносщца да каго-небудзь з глыбокай павагай. ФА, яшя нясуць у сабе значэнне перакананасщ у чыёй-небудзь шчырасщ, чэснасцi, добрасумленнасцi i заснаваных на iх адносiн да каго-небудзь, аб'ядноуваюцца у ФСГ "давер": адводзщъ душу - выказваць каму-небудзь свае патаемныя думк1, дзялiцца пераж^Iваннямi, тым, што набалела; верыцъ (паверыцъ) на слова - давяраючы чыйму-небудзь запэуненню, без падцвярджэння фактамi, доказамi. ФСГ "ампатыя" уключае фразеалагiзмы, якiя абазначаюць прыхшьнасць, цёпл^гя, ласкав^гя адносiны: западацъ (упадацъ) у вока (вочы) - 1) выкткаць у каго-небудзь пачуццё ампатыи да сябе, 2) падабацца, б^гць даспадобы; да сэрца - падабаецца. Фразеалагiзмы са значэннем узаемнага разумення i згоды уваходзяць у ФСГ "(узаема)разуменне": лёд чаго растае (раставау) - зшкае пачуццё чаго-небудзь (недаверу, непаразумення, адчужанасцi i пад.); ставщъ сябе на месца - уяуляць сябе у чыiм-небудзь становшчы.
М1краполе "негатыуныя праяулент" прадстаулена 120 ФА, яшя паказваюць на адмоуныя праяулент адносш пам1ж людзьмi. Гэта мiкраполе распадаецца на чат^гры ФСГ: "ашуканства i крывадушнасць", "знявага", "здрада" i "выкарыстанне iншага чалавка у сва1х iнтарэсах". ФСГ "ашуканства i кр^гвадушнасць" змяшчае у сабе адзшш, якiя азначаюць няшч^грасць i падман у адносiнах: туманщъ галаву - уводзщь у зман, падманваць каго-небудзь; мудрык на хiтрыкi - супрацьдзеянне на чый-небудзь падман аналалчныЕШ сродкамг Фразеалагiзмы, як1я характарызуюць абразлiв^Iя паводзшы i учынк1 у дачыненнi да шшага чалавека, аб'ядноуваюцца у ФСГ "знявага": вылiвацъ бруд (памып) на галаву - несправядлiва
абвiнавачваць, незаслужана зневажаць каго-небудзь; (i, m) у грош не ставщь - зуам не лiчыцца з к1м-небудзь, адносiцца з пагардай да каго-небудзь. ФА, яшя называюць вераломныя паводзiны y адносiнаx да iншага чалавека, фаpмipyюць ФСГ "здрада": пацалунак Юды - здраднщк учынак пад маскай добpазычлiвасцi, дружбы; усадзщь нож у стну - учынщь подласць, здраду y адносiнаx да каго-небудзь. ФСГ "выкарыстанне шшага чалавека y сваix iнтаpэсаx" складаецца з адзiнак, як1я абазначаюць спажывецшя адносiны да iншай асобы для дасягнення сваix мэт: пераступщь цераз труп - загубщь каго-небудзь для дасягнення сваëй мэты; ездзщь (ехаць) вярхом - прыгнятаць, выкарыстоуваць каго-небудзь у сваix iнтаpэсаx, здзекавацца з каго-небудзь.
Mеpкаваннi пра якасць, годнасць, значэнне каго-небудзь таксама з'яуляюцца паказчыкаш адносiн аднаго чалавека да другога. Miкpаполе "ацэнка чалавека" аб'ядноувае фразеалапзмы, як1я нясуць у сабе значэнне та^ меркаванняу, i складаецца з 18 ФА. У межаx мiкpаполя быт вылучаны наступныя ФСГ: "iдэалiзаванне i yсxваленне", "негатыуная ацэнка" i "аднабаковасць ацэнкi". Фpазеалагiзмы, як1я xаpактаpызyюць уяуленш пра каго-небудзь з завышанай станоучай ацэнкай, фаpмipyюць ФСГ "iдэалiзаванне i yсxваленне": глядзець праз ружовыя акуляры - не зауважаючы недаxопаУ у шм-небудзь, iдэалiзаваць каго-небудзь; спяваць (пець) асанну -празмерна yсxваляць, узносщь каго-небудзь. ФСГ "негатыуная ацэнка" аб'ядноувае адзшк са значэннем адмоунага меркавання аб к1м-небудзь: маляваць (мазаць) чорнай фарбай (чорнымi фaрбaмi, у чорных фарбах) - падаваць, xаpактаpызываць каго-небудзь у негатыуным плане; наводзщь цень - няславщь, ачарняць, выстауляць у непрыглядным святле каго-небудзь. ФСГ "аднабаковасць ацэнш" змяшчае адзiнкi, як1я xаpактаpызyюць абмежаваную, вельмi суб'ектыуную ацэнку адным чалавекам другога: глядзець са сваей зватцы - меркаваць аб шм-небудзь аднабакова, са сваix пазiцый; навешванне ярлыкоу - неабгрунтаванае абвiнавачванне з аднабаковай шаблоннай ацэнкай каго-небудзь.
Шжасобавыя адносiны прадугледжваюць уздзеянне, якое людзi непазбежна, наумысна або незнарок аказваюць адзiн на аднаго y працэсе зносiн. Субполе "уздзеянне" змяшчае y сваiм саставе 291 ФА. Па сваëй сyтнасцi i xаpактаpы уздзеянне можа быць негатыуным i пазггыуным i адпаведна гэтаму субполе распадаецца на наступныя мшрапалг "адмоунае уздзеянне" i "станоучае уздзеянне".
Шкраполе "адмоунае уздзеянне" уключае 249 ФА, якя апiсваюць любы негатыуны уплыу аднаго чалавека на другога. Miкpаполе складаецца з дзвюx груп "фiзiчнае негатыунае уздзеянне" i "псixалагiчнае i эмацыянальнае негатыунае уздзеянне". Першую групу фаpмipyюць фpазеалагiзмы, як1я атсваюць пр^гчыненне адной асобай шкоды здароую або ж^гццю другой асобы: заганяць на той свет - даводзщь да смерцц прыкладваць руку(i) - l) бiць каго-небудзь. ФСГ "псixалагiчнае i эмац^гянальнае негатыунае уздзеянне" аб'ядноувае адзшш, яшя xаpактаpызyюць прычыненне адным чалавекам маральнай, псixалагiчнай i эмацыянальнай шкоды другому чалавеку: зводзщь з тропу (з пуцi) - адмоуна уздзейшчаючы на каго-небудзь, штypxаць на што-небудзь нядобрае; iгрaць на нервах - наумысна раздражняць, нерваваць каго-небудзь.
Шкраполе "станоучае уздзеянне" прадстаулена 13 ФА, як1я маюць значэнне спр^гяльнага упл^гву аднаго чалавека на другога: добры гетй - чалавек, яш аказвае на каго-небудзь дабратворны уплыу, пpыносiць каму-небудзь карысць; выбiвaць з галавы дур (дурасць, дурату) -строга уздзейшчаючы, адвучваць каго-небудзь ад дрэннык зв^гчак, сxiльнасцей i пад.
Фpазеалагiзмы, як1я указваюць на рознага роду iмкненнi аднаго чалавека мець пэунае дачыненне да другога чалавека, фаpмipyюць субполе 'Чмкненне да адносiн". Ix колькасць складае 48 ФА. Лдзiнкi, як1я атсваюць yгодлiвасць, падлiзванне, дагаджанне y паводзiнаx чалавека з мэтай дамагчыся прыгальнасщ другога чалавека, фаpмipyюць мiкpаполе "лicлiваcць": станавщца на задтя лапю - пачынаць падлашчвацца, прыслужвацца, падлiзвацца; вшяць хвастом - 2) лiслiвасцю дамагацца чыëй-небyдзь пpыxiльнасцi. Лстатнiя 25 ФА гэтага субполя уяуляюць сабай сукупнасць семант^гчна pозныx адзiнак з агульнай семай 'iмкненне да адносiн', што не дазваляе размежаваць ix на больш дробн^гя групы y межаx дадзенага субполя: вешацца на шыю - навязвацца, настойлiва дамагацца прыгальнасщ, сiмпатыi, yзаемнасцi (пра жанчыну y адносiнаx да мужчыны); лезцi у душу - l) даведвацца пра чые-небудзь думк1, пачyццi, намеры i пад., 2) умешвацца y асабютыя справы, выведваць што-небудзь з асабютага, iнт^Iмнага ж^гцця каго-небудзь, 3) дабiвацца чыйго-небудзь даверу, пpыxiльнасцi да сябе.
Нежаданне чалавека мець адносiны, яго iмкненне пазбегнуць любой сyвязi з друпм чалавекам i, як вышк, адсутнасць такix сувязей таксама выступае паказчыкам адносiн памiж людзьмi. Таму невыпадкова ФСП "адносiны памiж людзьмГ' мае y сва1м складзе субполе
"нeпaжaдaнacць i aдcутнacць aдноciн". Яно прaдcтayленa 55 ФА i рacпaдaеццa нa двa мiкрaпaлi: "непaжaдaнacць aдноciн" i "aдcyтнacць aдноciн".
Мiкрaполе "непажаданасць адноан" змяшчaе y cвaiм cклaдзе 28 ФА, яшя xaрaктaрызyюць yxiленне aднaго чaлaвекa aA aдноciн, нежaдaнне мець cyвязi з шшым чaлaвекaм: aдгaроджвaццa ктaйcкaй щяной - вельмi моцнa, нaглyxa aдacaбляццa, aдмяжоyвaццa aд кaго-небудзь; нaдaвaцъ гaрбyзоy - шмaт рaзоУ aдмовiць тaмy, xто cвaтaеццa.
Aдcyтнacць любьк cyвязей i aдноciн гамгж людзьмi прaдcтayленa 27 ФА, яшя yтвaрaюць мiкрaполе "адсутнасць адносгн": m ceam m 6pam - зуйм чужы чaлaвек, нiяк не cвaяк, не родняг; дaрогi рйзышлкя - блiзкiя cyвязi, aдноciны cпынiлicя пaмiж кiм-небyдзь.
Aкрaмя aзнaчaныx пяцi cyбпaлëy, дacледaвaнaе поле yключaе яшчэ 68 ФА. Iнтэгрaльнaй для гэтыx ФА з'яyляеццa cемa 'aдноciны пaмiж людзьм^, што дaзвaляе Уключыць ix y cклaд дacледaвaнaгa ФСП. Aднaк, гэтыя фрaзеaлaгiзмы мaюць негауторныя дыферынцыйныя ^мы i, тaкiм чынш, не Увaxодзяць нi y aдно з вылyчaныx cyбпaлëy i не фaрмiрyюць acобнaгa cyбполя: тшы ж звaрыш - не дaмовiшcя, не дойдзеш дa згоды з кiм-небyдзь; змяняцъ гнву ш м^^ъ (нa лmacцъ) - перacтaвaць злaвaццa нa кaго-небyдзь; дaцъ трэшчыну (рacколiнy) - пaчaць рaзлaджвaццa, пaрyшaццa (прa друж6у, кaxaнне i пaд.). Гэтыя aдзiнкi Уяуляюць caбой перыферыю
дacледaвaнaгa ФСП.
Выводы
Фрaзеacемaптычraе поле "aдноciны пaмiж людзьмГ' прaдcтayленa 981 ФА, што дaзвaляе гaвaрыць прa яго знaчнacць у фрaзеaлaгiчным фондзе белaрycкaй лiтaрaтyрнaй мовы. Дacледaвaнaе поле xaрaктaрызyеццa рaзгaлiнaвaнaй cтрyктyрaй i бaгaццем cэнcaвaгa нaпayнення. Яно cклaдaеццa з пяцi cyбпaлëy, кожгае з якix рacпaдaеццa нa мiкрaпaлi i дaлей - нa групы. Иaйбольш шмaтлiкiм з'яyляеццa cyбполе "xaрaктaр aдноciн", яно yключaе 325 ФА. Гэтaе ж cyбполе змяшчaе y caбе гайбольшую колькacць мiкрaпaлëy (7). Нacтyпным пa колькacнaй прaдcтayленacцi з'яyляеццa cyбполе "yздзеянне" - 291 ФА з двyмa мiкрaпaлямi y cвaiм cклaдзе. 3a iм iдзе cyбполе "прaяyленнi aдноciн", якое прaдcтayленa 194 ФА i cклaдaеццa з троx мiкрaпaлëy. Знaчнa меншым пa колькacцi aдзiнaк з'яyляеццa cyбполе "непaжaдaнacць i aдcyтнacць aдноciн" -55 ФА i двa мiкрaпaлi. Иaйменшaе га колькacцi aдзiнaк - cyбполе 'Чмкненне дa aдноciн", якое нaлiчвaе 48 ФА i не рacпaдaеццa га мiкрaпaлi. Тaкiм чынaм, фрaзеacемaптычraе поле "aдноciны пaмiж людзьмi" y белaрycкaй лiтaрaтyрнaй мове yяyляе caбой цэлacнaе yтвaрэнне, элементы якогa aб'яднaпы вырaзнымi cicтэмнымi aдноciнaмi.
Перaлiк cкaрaчэнпяy i умоуньк aбaзнaчэнпяy
ФСП - фрaзеacемaнтычraе поле
ФСГ - фрaзеacемaптычraя груга
ФА - фрaзеaлaгiчнaя aдзiнкa
СПГС АСИОУИЫХ КРЫИЩ
1. Сушко, Т. Фрaзеacемaнтычнaе поле "Чaлaвек" у cтaрaбелaрycкaй мове / Т. Сушко // Bialorutemstyka Bialostocka. - Т. 4. - Bialymstok ; Wydawnictwo Uniwersytetu w Bialymstoku, 2012. - S. 301-321.
2. М^ч, С. В. Свет чaлaвечыx yзaемaaдноciн у люетэрку фayпicтычпaй фрaзеaлогii (пa мaтэрыяле белaрycкaй i пямецкaй моу) / С. В. М^ч // Studia Russica XXIII. - Budapest, 2010. - C. 260-274.
3. Волошкиш, И. А. Фрaзеоcемaнтичеcкое поле «Хaрaктер человек» i пa мaтериaле фрaпцyзcкого языга i aвтореф. дие. ... кшд. филол. пayк i 10.02.05 / И. А. Волошкиш ; Белгор. roc. уп-т. - Воронеж, 2009. -22 c.
4. Синельниковa, И. И. Фрaзеоcемaнтичеcкое поле «эмоционaльные ооотояния человекa» i пa мaтериaле фрaпцyзcкого языга i дио. ... инд. филол. пayк i 10.02.05 / И. И. Синельниковa. - Белгород, 2008. -226 c.
5. Щвупчык, I. К. Фрaзеacемaнтычнaе поле "фiзiчны cтaп чaлaвекa" у белaрycкaй i фрaпцyзcкaй мовax; дьгс. ... кaпд. фiлaл. пaвyк i 10.02.20 / I. К. Щвунчык. - Мште, 2014. - 186 л.
6. Мaзиркa, Д. А. Фрaзеоcемaнтичеcкое поле отношений личности i m мaтериaле aпглийcкого языга i aвтореф. диc. ... кaпд. филол. тук i 10.02.04. / Д. А. Мaзиркa ; Мож. roc. обл. уп-т. - Моcквa, 2009. -24 c.
7. Прacкyновa, Е. С. Фрaзеологичеcкие единицы гак cредcтво xaрaктериcтики человекa / Е. С. Прacкyновa // Междутродный жyрнaл экcперимептaльпого обрaзовaпия. - Пепзa i Издaтельcкий Дом «Aкaдемия Ecтеcтвозпaпия», 2014. - С. 136-137.
8. Лепешау, I. Я. Слоунж фразеалапзмау : у 2 т. / I. Я. Лепешау. - Мшск : Беларус. Энцыклапедыя 1мя П. Броую, 2008. - Т. 1-2.
9. Ефремова, Т. Ф. Новый словарь русского языка : Толково-словообразовательный : Св. 136000 слов. ст., ок. 250000 семант. ед. : в 2 т. / Т. Ф. Ефремова. - М. : Русский язык, 2000. - Т. 1-2.
10. Ожегов, С. И. Толковый словарь русского языка / С. И. Ожегов, Н. Ю. Шведова. - М. : Азбуковник, 2000. - 940 с.
11. Ушаков, Д. Н. Большой толковый словарь современного русского языка: 180000 слов и словосочетаний / Д. Н. Ушаков. - М. : Альта-Принт, 2008. - 1239 c.
Поступила в редакцию 14.08.17 E-mail: alenka.butko@mail.ru
3@mail.i Alena Butsko
STRUCTURE OF PHRASEO-SEMANTIC FIELD "RELATIONS BETWEEN PEC IN THE BELARUSIAN STANDARD LANGUAGE
^EN PEOP]
ial from the point "relations be
The article deals with the structuring of phraseological material from the point of view of phraseo-semantic field. Phraseological units with the general meaning "relations between people" are analyzed in the Belarusian standard language. Much attention is given to the revieling of the field structure, its hierarchical organization and finding of subfields, microfields and semantic groups.
Keywords: and phrases: phraseological unit, relations semantics, phraseo-semantic field, phraseo-semantic subfield, phraseo-semantic microfield, phraseo-semantic group, integral seme, differential seme.
