CC BY
6
УДК 37.035.6
Л. М. Таранцей
Кандыдат педагапчных навук, дацэнт, дэкан факультэта прафесiйнай самарэалiзацыi, ДУА «Гродзенсш абласны iнстытут развщця адукацып», г. Гродна, Рэспублiка Беларусь
НАРМАТЫУНАЕ ПРАВАВОЕ СУПРАВАДЖЭННЕ ПРАЦЭСУ ФАРМ1РАВАННЯ НАЦЫЯНАЛЬНАЙ 1ДЭНТЫЧНАСЦ1 НАВУЧЭНЦАУ: НА ПРЫКЛАДЗЕ РАС11,
БЕЛАРУС1 I КАЗАХСТАНА
Прадстаулены вынт анализу нарматыунай прававой забяспечанасцг працэсу фармгравання нацыянальнай IдэнтычнасцI навучэнцау, абумоуленай дзяржаунай адукацыйнай палтыкай у сферы выхавання з улгкам змяненняу у апошнгя дзесяц1годдз1 сацыякультурнай I палтычнай стуацьи на прыкладзе такгх дзяржау, як Раая, Беларусь, Казахстан. У рэалгзацыи выхаваучага працэсу з 'яуляецца гатоунасць педагогау да фармгравання нацыянальнай IдэнтычнасцI.
Ключавыя словы: нацыянальная Iдэя, грамадзянская Iдэнтычнасць, нацыянальная Iдэнтычнасць, фармграванне нацыянальнай IдэнтычнасцI навучэнцау.
Уводзшы
Актуалiзацыя праблемы фармiравання нацыянальнай вдэнтычнасщ абумоулена знешнiмi i унутраным праблемам выклшаш, з яшш сутыкаюцца суверэнныя дзяржавы у эпоху глабатзацьп, а таксама неабходнасцю пераадолення негатыуных з'яу у сферы мiжнацыянальных адносiн i умацавання шматнацыянальнай структуры iх народау.
Сумесны пстарычны шлях, яю прайшлi рэспублiкi былога СССР, грунтавауся на пануючай iдэi разумения нацып «... як формы або стадып развiцця этнасу, этнiчнай супольнасщ. Нацыя - гэта этнас у вышэйшай стадыi свайго развщця» [1, с. 55]. Як адзначае Н. Г. Скварцоу, ва умовах СССР вышэйшым вынiкам развiцця гэтага этшчнага ланцужка абвяшчалi «савецш народ» «як новую этшчную супольнасць - надэтшчную i наднацыянальную» [1, с. 55]. Таим чынам, у межах савецкай вдэалогп нацыя трактавалася з пазщый натуральнага развiцця папярэднiх этнiчных супольнасцяу. Распад СССР пацягнуу за сабой пераход у шэрагу новых дзяржау ад этшчнай мадэлi у вызначэнш нацыi, з апорай на культурна-пстарычнае адзiнства, да так званай «саграмадзянскай» мадэлi нацыi, дзе дамiнавала прыналежнасць аутарау даследаванняу да адзiнай псторш, звычаяу, элементау культуры i т. п., узмоцненая уяуленнямi аб агульных законах, правах чалавека i тэрытарыяльным грамадзянстве [1, с. 55]. Пазней пераход да разгляду грамадзянска-тэрытарыяльнай мадэлi нацыi стау проста неабходным кампанентам дзяржауных сiстэм, як1я уключаюць шматлiкiя нацыi i народнасцi. Такiмi шматнацыянальныЕШ i шматканфесiйнымi дзяржавамi з'яуляюцца Расш, Беларусь, Казахстан. За больш чым дваццацiпяцiгадовы перыяд развiцця гэтых суверэнных дзяржау адбыуся iх паступовы адыход ад канцэпцыi разгляду савецкага народа як новай пстарычнай сацыяльнай i iнтэгратыунай супольнасцi людзей да шшай практыш фармiравання нацыянальнай вдэнтычнасщ грамадзян як неабходнай умовы захавання i развiцця шматнацыянальных дзяржау. На першы план сталi выходзiць пытанш фармiравання нацыянальнай вдэнтычнасщ на аснове агульначалавечых каштоунасцяу, патрыятычнага i прававога выхавання, фармiравання грамадзянскай адказнасцi, а таксама асабютага дачынення да развщця сваей дзяржавы.
Мэтай дадзенага артыкула выступае параунальны аналiз нарматыуных прававых дакументау Расii, Беларусi, Казахстана, яшя забяспечваюць працэс фармавання нацыянальнай вдэнтычнасщ навучэнцау, i вызначэнне ролi педагогау у рэалiзацыi дзяржаунай адукацыйнай палиыш у сферы выхавання.
Вынiкi даследавання I ¡х абмеркаванне
Аналiз базавага паняцця «нацыя» у зменлiвых палтгычных i сацыякультурных умовах дазваляе гаварыць аб складанасцi i шматузроуневасцi працэсу фармiравання нацыянальнай вдэнтычнасщ у шыроюм сацыяльным кантэксце. Гаворка вдзе аб пэуных узроунях, якш вызначаюць працэс фармiравання нацыянальнай вдэнтычнасщ на узроунях нацып i асобна узятых шдыввдау.
© Таранцей Л. М., 2020
Такая комплексная шматузроуневая структура нацыянальнай вдэнтычнасщ абумоУлiвае складанасць яе фармiравання у свядомасцi людзей i патрабуе дачынення многiх сацыяльных шстытутау да аналiзуемага працэсу - сям'i, дзяржавы, адукацыi, СМ1.
У сучасных сацыякультурных умовах сензиыуным для фармiравання нацыянальнай вдэнтычнасщ з'яуляецца перыяд старэйшага падлеткавага i ранняга юнацкага узросту, што прыводзщь да росту ролi адукацш у суправаджэннi дадзенага працэсу. Узткае неабходнасць аналiзу асноуных нарматыуных прававых дакументау, як1я вызначаюць мэтавыя, змястоуныя, тэхналапчныя, дзейсныя складнiкi як магчымасць вызначыць напрамк1 дзяржаунай палiтыкi у сферы выхавання у аспекце фармiравання нацыянальнай вдэнтычнасщ дзяцей i молада Расii, Казахстана i Беларусi.
Прадметам аналiзу былi адабраны нарматыуныя прававыя дакументы, як1я:
- у цэлым вызначаюць мэты, задачы i змест выхавання падрастаючага пакалення;
- рэгламентуюць дзейнасць устаноу адукацыi у пытаннях арганiзацыi адукацыйнага
працэсу у аспекце рэалiзацыi дзяржаунай палiтыкi у сферы выхавання.
Наш прааналiзаваны «Стратэпя развщця выхавання у Расiйскай Федэрацыi на перыяд да 2025 года», Дзяржауная праграма «Патрыятычнае выхаванне грамадзян Расшскай Федэрацыi на 2016-2020 гады», Федэральны дзяржауны адукацыйны стандарт асноунай агульнай адукацыi (Расiя); канцэпцыя выхавання у сiстэме бесперапыннай адукацыi Рэспублiкi Казахстан (2009), канцэпцыя дзяржаунай маладзёжнай палггыш Рэспублiкi Казахстан да 2020 года «Казахстан 2020: шлях у будучыню» (2013), Канцэптуальныя асновы выхавання (2015, Казахстан); Канцэпцыя бесперапыннага выхавання дзяцей i навучэнскай моладзi на 2016-2020 гады, адукацыйны стандарт агульнай сярэдняй адукацып (Беларусь, 2018).
Асноунывш крытэрыямi для аналiзу намi вызначаны наступныя з iх, як1я:
1) вызначаюць уключанасць iдэi фармiравання нацыянальнай вдэнтычнасщ у мэты i задачы, яюя характаразуюць арыенцiры для рэатзацш нарматыунага прававога дакумента у сiстэме адукацш;
2) даюць разуменне сутнасцi працэсу фармiравання зместу нацыянальнай вдэнтычнасщ у сютэме цэласнага фармiравання i развщця асобы навучэнца;
3) адлюстроуваюць умовы, прымальныя для аптымальнай аргаизацып адукацыйнай прасторы установы адукацш i рэатзацш дзяржаунай паттыю у сферы адукацш, тэхналагiчнай i метадычнай забяспечанасцi выхаваучага працэсу;
4) характарызуюць прадстауленасць нацыянальнай вдэнтычнасщ у асобасных, метапрадметных, прадметных вынiках засваення адукацыйных праграм.
Аналiз нарматыунай прававой базы Расiйскай Федэрацып паказау, што праблема фармiравання нацыянальнай вдэнтычнасщ шырока i сiстэмна прадстаулена у дзеючых дакументах, аднак дадзены тэрмiн наупрост не выкарыстоуваецца. Так, у «Стратеги развщця выхавання у Расшскай Федэрацып на перыяд да 2025 года» прыярытэтнай задачай у сферы выхавання дзяцей выступае «... развщцё высокамаральнай асобы, якая валодае актуальнымi ведамi i yменнямi, здольнай рэалiзаваць свой патэнцыял ва умовах сучаснага грамадства, гатовай да мiрнага стварэння i абароны Радзiмы» [2]. Тут мэта выхавання арыентавана на узровень нацыянальнай супольнасцi з апорай на традыцыйныя духоуныя i грамадзянсшя каштоУнасцi.
З мэтай каардынацып намаганняу па yмацаваннi i развiццi астэмы патрыятычнага выхавання грамадзян Расiйскай Федэрацып распрацавана i укаранёна дзяржауная праграма «Патрыятычнае выхаванне грамадзян Расiйскай Федэрацып на 2016-2020 гады». У ёй дэталёва вызначаны асновы навуковага i метадычнага суправаджэння сiстэмы патрыятычнага выхавання грамадзян, канкрэтызаваны формы i метады працы, ввды дзейнасцi i умовы удасканалення патрыятычнага выхавання з улжам змены спуацш, узроставых асаблiвасцяy грамадзян i актыунага мiжведамаснага партнёрства [2]. Адметнай асаблiвасцю гэтага дакумента з'яуляецца яго нацэленасць на усе сацыяльныя слаi i узроставыя групы пры захаваннi прыярытэту патрыятычнага выхавання дзяцей i моладзi. У праграме падкрэ^ваецца важнасць забеспячэння расiйскай грамадзянскай вдэнтычнасщ у бесперапынным выхаваучым працэсе, атсаны агульныя арыенцiры i механiзмы яе рэалiзацыi.
Канкрэтызацыя зместу выхавання i патрабаванняу да вынiкаy асваення навучэнцамi асноунай адукацыйнай праграмы адлюстравана у Федэральным дзяржауным адукацыйным стандарце сярэдняй (поунай) агульнай адукацш (далей - ФДАС С (П)АА). Фармiраванне расiйскай грамадзянскай вдэнтычнасщ вучняу вызначана як галоуны накiрунак. Пры распрацоуцы праграмы выхавання i сацыялiзацыi навучэнцау на этапе сярэдняй (поунай) агульнай адукацып на падставе ФДАС С (П)АА рэкамендавана яе пабудова на аснове «...базавых нацыянальных каштоунасцяу
расiйскага грамадства, ташх, як патрыятызм, сацыяльная салiдарнасць, грамадзянскасць, сям'я, здароуе, праца i творчасць, навука, адукацыя, традыцыйныя рэлiгii Раси, мастацтва, прырода, чалавецтва, i нашравана на выхаванне высокамаральнага, творчага, кампетэнтнага грамадзянiна Расii, як1 прымае лёс сваёй краiны як свой асабюты, усведамляе адказнасць за яе сучаснасць i будучыню, укаранёную у духоуных i культурных традыцыях шматнацыянальнага народа Расшскай Федэрацыi, падрыхтаванага да жыццёвага самавызначэння» [3].
Можна заключишь, што змест паняцця «грамадзянская вдэнтычнасць» у расшсюх нарматыуных прававых дакументах дапоунены, з аднаго боку, базавым1 каштоунасцям^ спалучаным з эттчныш характарыстыкам1 i культурнай разнастайнасцю, з другога - арыентацыяй на грамадскiя каштоунасщ, абумоуленыя актыунай грамадзянскай пазщыяй, усведамленнем адказнасщ за лёс сваёй кра1ны, асобасным i прафесiйным самавызначэннем [3].
У стандарце падкрэслiваецца, што яго рэалiзацыя у праграмах выхавання павiнна забяспечыць дасягненне выпускнiкамi асобасных вынiкаy з дапамогай фармiравання «укладу школьнага жыцця на аснове базавых нацыянальных каштоунасцяу расiйскага грамадства, як1 yлiчвае псторыка-культурную i этнiчную спецыфшу рэгiёну, у яюм знаходзiцца адукацыйная аргатзацыя» [4].
Таким чынам, аналiз асноуных расшсшх нарматыуных прававых дакументау, як1я рэгламентуюць дзяржауную палтыку у аспекце фармавання нацыянальнай вдэнтычнасщ, дазволiy зрабiць наступныя высновы аб тым, што:
- у нарматыуных прававых дакументах, якш рэгламентуюць выхаваучы працэс, вызначаны агульныя арыенцiры, канцэптуальныя, метадалапчныя падставы для рэалiзацыi дзяржаунай палиыи у дзейнасщ устаноу адукацып. Тэхналагiчны i метадычны бак1 гэтага працэсу строга не агавораны, што дазваляе установам i педагогам самастойна вызначаць сродк1 i метады працы з навучэнцамi з арыентацыяй на прапанаваныя в1ды дзейнасщ i формы работы, з улшам сацыяльнай, рэгiянальнай, узроставай спецыфiкi;
- у якасщ базавага i асноунага выкарыстоуваецца тэрмш «грамадзянская щэнтычнасць», яю дапоунены у змястоуным плане кампаненташ, што дазваляюць зрабщь вывад аб iх мэтанакiраванасцi на фармаванне нацыянальнай щэнтычнасщ;
- праблема нацыянальнай щэнтычнасщ пашырана да фармiравання патрыятызму i грамадзянскасцi у цэлым усiх грамадзян Расii, з паглыбленнем ролi адукацып i yлiкам сензпыунасщ фармiравання нацыянальнай вдэнтычнасщ падрастаючага пакалення у сютэме адукацыi;
- пры распрацоуцы праграм выхавання па рэалiзацыi асноуных нарматыуных прававых дакументау у астэме адукацып акцэнт робшца на этнакультурны, рэпянальны i агульнанацыянальны кампаненты нацыянальнай вдэнтычнасщ.
Аналiз нарматыуных прававых дакументау, яшя рэгламентуюць выхаваучы працэс у Рэспублщы Казахстан, дае падставу лчыць, што асноуным прыярытэтам развщця казахстанскага грамадства з'яуляецца умацаванне грамадзянскай i духоунай, этнiчнай i нацыянальнай вдэнтычнасщ аптымiзацыя сацыякультурнай i сацыяпахалапчнай актыyнасцi грамадзян. Фундаментальный асновы самавызначэння нацыi знайшлi адлюстраванне у агульнанацыянальнай патрыятычнай iдэi «Мэнгiлiк Ел», вылучанай лвдарам нацып Н. А. Назарбаевым яшчэ у 2010 годзе. Дадзеная iдэя пакладзена у аснову распрацоуи нарматыуна-прававых дакументау, галоуным з як1х стала канцэпцыя фармiравання дзяржаунай вдэнтычнасщ Рэспублiкi Казахстан [5]. Гаворка вдзе менавiта аб казахстанская вдэнтычнасщ як адной з базавых каштоунасцяу фармiравання народа Казахстана, незалежна ад этнiчнага паходжання канкрэтнага чалавека, як1 пражывае на тэрыторыi Казахстана i злучае свой лёс з яго будучыняй. Пры фармiраваннi нацыянальнай iдэi акцэнт ставiцца на грамадзянскае разуменне нацыi, калi нацыянальная iдэя у полiэтнiчнай дзяржаве арыентавана не тольк1 на дзяржастваральную нацыю. Нацыянальная iдэя нясе этнафармiруючы i кансалiдуючы сэнс i накiравана «...на аб'яднанне yсiх грамадзян кра1ны, незалежна ад iх этнiчнай прыналежнасцi, у адзшы народ Казахстана на аснове агульнасщ iх казахстанскага Грамадзянства» [5, с.19].
Аналiз стратэгiчных нацыянальных нарматыуных прававых дакументау дазваляе прадставщь нацыянальную вдэю «Мэнгiлiк Ел» у адзшстве i yзаемасувязi так1х яе складшкау, як этнафармуючы, грамадзянск1 i агульнанацыянальны, арыентаваных на развiццё iнтэлектуальнай i канкурэнтаздольнай нацыi.
Выразная фармулёука нацыянальнай вдэ^ шырокая прадстауленасць яе у нарматыуных прававых дакументах, змястоуная канкрэтызацыя працэсу фармiравання нацыянальнай вдэнтычнасщ дазволш распрацаваць нацыянальную мадэль адукацыйнай сютэмы Казахстана. У ёй пастаулена дастаткова прадуктыуная мэта ператварэння Казахстана у краiну з канкурэнтаздольным капiталам.
Для дaсягнення гэтaй мэты y Rpaiœ пpыняты тaкiя дaкyменты, як «Kaнцэпцыя выxaвaння y сiстэме беспеpaпыннaй a^Ra^ii Рэспyблiкi Kaзaxстaн» (2009), «Тыпaвы комплексны raan пa yзмaцненнi выxaвayчaгa кaмпaнентy пpaцэсy нaвyчaння вa yсix apгaнiзaцыяx a^ra^ii» (2012), «Kaнцэпцыя дзяpжayнaй молaдзевaй пaлiтыкi Рэспyблiкi Kaзaxстaн дa 2020 годa» [6], «Kaзaxстaн 2020: шлях y 6удучыню» (2013) [7] i шшыя, яшя зaбяспечвaюць умовы aдpaджэння iнтэлектy, дyxоУнaгa i твоpчaгa штэнцыялу нaцыi з yлiкaм aгyльнaкaзaxстaнскaгa ментaлiтэтy, куль^ных нaцыянaльнa-riстapычныx тpaдыцый. Рaзвiццë кaзaxстaнскaгa гpaмaдствa з yлiкaм сaцыякyльтypныx змяненняy i выклiкay сyчaснaсцi зaпaтpaбaвaлa aктyaлiзaцыi нapмaтыyнaй пpaвaвой бaзы y сфеpы выxaвaння i пaслyжылa пеpaдyмовaй для paспpaцоУкi «Kaнцэптyaльныx aсноУ выxaвaння» (2015). У гэтым дaкyменце aдзнaчaнa, што «звыклыя схемы выxaвaння y сyчaсныx yмовax стaлi неэфектыyнымi, i скгалюя aб'ектыyныя пеpaдyмовы для paспpaцоУкi кaнцэптyaльнaй aсновы выxaвaння, што aдпaвядaе новым yмовaм i пaгpaбaвaнням фapмipaвaння гpaмaдзянiнa Kaзaxстaнa нa aснове aIyльнaчaлaвечыx i нaцыянaльныx кaштоУнaсцяy» [8, с. 5]. Aсноyнaй мэтaй pэaлiзaцыi кaнцэптyaльныx aсноУ выxaвaння з'яyляеццa вызнaчэнне iдэaлоrii i сгpaтэгii выxaвaння дзяцей i молaдзi вa yмовax aбнayлення зместу aдyкaцыi. Kaнцэптyaльныя aсновы выстyпaюць пaдстaвaй для paспpaцоУкi дзяpжayныx пpaгpaм paзвiцця aдyкaцыi, комплекснaй пpaгpaмы выxaвaння, дзяpжayнaгa aгyльнaaбaвязковaгa стaндapтa aдyкaцыi, нaвyчaльныx opa^aH i пaдpyчнiкay [8].
Aсaблiвyю цiкaвaсць у кaзaxстaнскiм вопыце для нaшaгa дaследaвaння Уяуляюць пpыяpы-тэтныя нaпpaмкi выxaвayчaй paботы, мэты выxaвaння, сфapмyлявaныя для кожнaгa нaпpaмкy, i HpHrepm aцэньвaння. Aкpaмя aсноУнaгa кipyнкy - выxaвaння кaзaxстaнскaгa пaтpыятызмy i гpaмaдзянскaсцi, пpaвaвогa выxaвaння, - вдэю фapмipaвaння нaцыянaльнaй ^mbH^^ можнa пpaсaчыць у кожным rapyrny aбо вылучыць яе стpyктypныя склaднiкi пpы aцэньвaннi вын^у. Тaк, кipyнaк «дyxоУнa-мapaльнaе выxaвaнне» мaе тaкiя кpытэpыi aцэньвaння, як «...пpaявa мapaльныx aдносiнaУ дa: ... кyльтypы, звычaяy i тpaдыцый свaйго i шшых нapодaУ; ... aдзiнствa pозныx кyльтyp i веpaвaнняУ; ... aбaвязкy пеpaд бaцькaмi, paдзiмaй, гpaмaдствaм... ». Kipyнaк «нaцыянaльнaе выxaвaнне» Уключaе кpытэpый «пpaявa пaчyцця гонapy i a^aß^^i y aдносiнax дa: этнiчнaй сaмaсвядомaсцi, этнiчнaй iдэнтычнaсцi; ... звычш i тpaдыцыi кaзaxстaнскaгa i свaйго нapодa...». Haпpaмaк «сямейнaе выxaвaнне» мaе aAm™ з кpытэpыяy «пpaявy пaвaжлiвыx, беpaжлiвыx aдносiн дa: этнaсaцыяльныx pоляy...» i г. д.
Хapaктэpным з'яyляеццa тое, што y мaгчымыx вынiкax pэaлiзaцыi кaнцэптyaльныx aсноУ выxaвaння выpaзнa пpaсочвaеццa iдэя фapмipaвaння aктыyнaй гpaмaдзянскaй газ^ыи як вaжнaгa дзейснaгa кaмпaнентa нaцыянaльнaй вдэнтычшсщ. Aкpaмя зaбеспячэння зaсвaення aсноУ кyльтypы, дa кipyнкy дaлyчэння aсобы дa aгyльнaчaлaвечыx i нaцыянaльныx кaштоУнaсцей, пaвaгi дa pоднaй i дзяpжayнaй мовы i кyльтypы, yзpaстaння yзpоУню сфapмipaвaнaсцi y нaвyчэнскaй молaдзi кaзaxстaнскaгa пaгpыятызмy, гpaмaдзянскaй сaмaсвядомaсцi, пpaвaвой i aнтыкapyпцыйнaй кyльтypы, тaлеpaнтнaсцi i сaцыяльнa знaчныx якaсцяy aсобы, вынiкi выxaвaння дaпayняюццa тaкой мэтaй, як paзвiццë экaнaмiчнaгa мыслення i экaлaгiчнaй шсьменгасщ, yсвядомленaгa стayлення дa пpaфесiйнaгa стaнayлення i сaмapэaлiзaцыi, здольнaсцi дa сyпpaцоyнiцтвa i мiжкyльтypнaгa Узaемaдзеяння, aдкaзнaсцi зa лëс ^aimi [8].
^ы pэaлiзaцыi дзяpжayнaй пaлiтыкi y сфеpы a1цyкaцыi вялiкi aкцэнт pобiццa нa фapмipaвaннi Усix кaмпaнентay нaцыянaльнaй iдэнтычнaсцi y стpyктypы aсобы сaмогa педaгогa. З гэтaй мэтaй y вну ^aimi выклaцaеццa aсобнaя вyчэбнaя цысцыплiнa «Мэнгшк Ел», у paмкax якой paскpывaеццa сyтнaсць пpaцэсy нaцыянaльнaгa выxaвaння пеpш зa Усë сaмix будучых спецыятсгау. Змест вyчэбнaй дысцыплiны «Mэнгiлiк Ел» нaкipaвaны нa: a) фapмipaвaнне нaцыянaльнaй сaмaсвядомaсцi, гpaмaдзянскaсцi i пaтpыятызмy студэнгау, paзвiццë y ix riстapычнaй i сaцыяльнaй пaмяцi, кaштоyнaснaгa стayлення !a нaцыянaльнaй кyльтypы, дyxоyнaй спaдчыны кaзaxскaгa нapодa, нapодa Kaзaxстaнa y цэлым; б) стaнayленне iнтэлектyaльнaй i кaнкypэнтaздольнaй aсобы, якaя вaлодaе нaвыкaмi мiжкyльтypнaй кaмyнiкaцыi, здольнaй пеpaaдольвaць этнiчныя стэpэaтыпы i бyдaвaць кaнстpyктыyны дыялог з пpaдстayнiкaмi iншыx кyльтyp [5].
Тaкiм чынaм, у Рэспyблiцы Kaзaxстaн выбyдaвaнaя сiстэмa фapмipaвaння нaцыянaльнaй iдэнтычнaсцi нaвyчэнцay нa УзpоУнi дзяpжayнaй iдэaлогii y кaнтэксце нaцыянaльнaй iдэi «Mэнгiлiк Ел». Haцыянaльнaя iдэя выстyпiлa метaдaлaгiчнaй aсновaй paспpaцоУкi нapмaтыyныx пpaвaвыx дaкyментay у сфеpы выxaвaння i yключaе этнчныя, гpaмaцзянскiя, aIyльнaнaцыянaльныя склaднiкi. Дэтaлëвaя paспpaцоyкa пaняцця «нaцыянaльнaя щэнтычшсць», пaдpaбязнaе змястоуше нaпayненне Усix кaмпaнентay кaзaxстaнскaй нaцыянaльнaй вдэнтычшсщ дaзвaляе выбyдaвaць дзейсную астэму выxaвaння з уключэннем нaцыянaльнaй №i вa усе выxaвayчыя нaпpaмкi.
педагапчиыя habyki
87
У Рэспyблiцы Белapyсь палиыка фapмipaвaння нацыянальнай вдэнтычнасщ pэaлiзyеццa, пеpш за yсë, у сiстэме адукацьп. Гэта замацавана y «Канцэпцш беспеpaпыннaгa выхавання дзяцей i навучэнскай молaдзi на 2016-2020 гады» (далей - Канцэпцыя) [9]. У якасц1 пpыяpытэтy выхавання вызначана паслядо^нае i акты^нае сaдзейнiчaнне асобаснаму стaнayленню гpaмaдзянiнa i пaтpыëтa свaëй ^аты, пpaфесiянaлa-пpaцayнiкa, адказнага сем'янiнa [9]. У аста^ных аналзаваных нapмaтыyныx пpaвaвыx дакументах (канцэпцыя, ^а^ама беспеpaпыннaгa выхавання дзяцей i навучэнскай мола^ на 2016-2020 гады, адукацыйны стaндapт агульнай сяpэдняй aдyкaцыi (2018) i шт., aпоpa pобiццa на наступны iдэi:
- асновай фapмipaвaння нацыянальнай сaмaсвядомaсцi y адукацыйным npa^^ выступае дзяpжayнaя iдэaлогiя як нацыянальная iдэя, якая aб'ядноyвaе, мaбiлiзyе i дазваляе людзям з pозныx кyльтyp пpыйсцi да yсведaмлення агульных кaштоyнaсцяy, якая спpыяе yстaлявaнню y гpaмaдстве aтмaсфеpы згоды i ствapэння тaлеpaнтныx зносiн;
- выкapыстоyвaеццa паняцце «нацыянальная самасвядомасць», што дазваляе пpы pэaлiзaцыi выxaвayчaгa пpaцэсy ва Устaновax адукацып apыентaвaццa на aгyльнaпpынятыя падыходы да вызначэння паняцця «нацыянальная самасвядомасць» з вылучэннем у яго стpyктypы этшчнага, нацыянальнага i агульначалавечага кaмпaнентay. ^ы гэтым фapмipaвaнне нацыянальнай сaмaсвядомaсцi звязана з Rpa^awi фapмipaвaння гpaмaдзянскaсцi i пaгpыятызмy;
- пpы вызначэнш aсaблiвaсцяy выхавання на кожным yзpоУнi адукацын pобiццa акцэнт на этнiчным складшку. Так, пpы apгaнiзaцыi выxaвayчaгa пpaцэсy для нaвyчэнцay на III ступеш агульнай сяpэдняй адукацып pэкaмендaвaнa спалучэнне y выхавант нацыянальнага i агульначалавечага склaднiкay пpы вывyчэннi нацыянальных гpaдыцый, фaльклоpy, лепшых yзоpaУ нацыянальнай кyльтypы; далучэнне да вывучэння кyльтypы i гpaдыцый белapyскaгa нapодa; aктыyны Удзел нaвyчэнцay у зaxaвaннi i paзвiццi сaмaбытнaсцi нацыянальнай кyльтypы [9];
- паняцщ «вдэнтычнасць», «нацыянальная вдэнтычнасць» не выкapыстоУвaюццa, аднак склaднiкi нацыянальнай вдэнтычнасщ yключaны y aсноУныя задачы выхавання.
1дэалапчнае выхаванне y Рэспyблiцы Белapyсь вызначаецца пpыяpытэтaмi paзвiцця белapyскaгa гpaмaдствa, што выступае асновай для вызначэння зместу выхавання i yключaнa як ^э^альны кампанент ва yсе нaпpaмкi выхавання. У стpyктypы iдэaлaгiчнaгa выхавання закладзены эмaцыйнa-кaштоУнaсны, дзейнасны кампаненты нацыянальнай вдэнтычнасщ
Там увага акцэнтуецца на:
- фapмipaвaннi асобы, якая свядома Удзельнiчaе y сацыяльным жыцщ гpaмaдствa (дзейнасны кампанент), «здольнай на адэкватнае стayленне да тых падзей, што адбываюцца y свеце i ^аше, да кyльтypнaй i навуковай спадчыны, riстapычныx дaсягненняy, з paзyменнем сябе, свайго месца y гpaмaдстве» (эмaцыянaльнa-кaштоУнaсны кампанент) [9];
- забеспячэнш ведання aсноy вдэалогй белapyскaй дзяpжaвы, зaсвaеннi пaдpaстaючым пакаленнем aсноУныx кaштоyнaсцяy, вдэй, пеpaкaнaнняy, як1я aдлюсгpоУвaюць сутнасць белapyскaй дзяpжayнaсцi (кaгнiтыyны кампанент) [9].
Асобныя склaднiкi нацыянальнай вдэнтычнасщ можна вылучыць у гpaмaдзянскiм i пaгpыятычным выxaвaннi - фapмipaвaнне aктыyнaй гpaмaдзянскaй пазщып, пaгpыятызмy, пpaвaвой i палиычнай, iнфapмaцыйнaй кyльтypы; у дyxоУнa-мapaльным выxaвaннi - далучэнне да агульначалавечых i нацыянальных кaштоУнaсцяy, у полiкyльтypным выxaвaннi - фapмipaвaнне тaлеpaнтнaгa стayлення да пpaдстaУнiкоУ шшых кyльтyp, нaцыянaльнaсцяy, веpaвызнaнняy i iнш.
Змест канцэпцш aбaпipaеццa на канцэптуальныя асновы вдэалогй белapyскaй дзяpжaвы -дзяpжayны сyвеpэнiтэт, нацыянальны iнтapэс, нацыянальная бяспека, сацыяльная спpaвядлiвaсць, экaнaмiчны дaбpaбыт, paзвiццë гpaмaдзянскaй сyпольнaсцi, як1я пaвiнны быць pэaлiзaвaны з дапамогай iдэaлaгiчнaгa выхавання i заснаваных на iм шшых нaпpaмкay выхавання y адукацыйным пpaцэсе yстaноy aдyкaцыi.
Пеpaнос aкцэнтay фapмipaвaння нацыянальнай вдэнтычнасщ y сiстэмy адукацып ^ад^ляе aсaблiвыя пaтpaбaвaннi да педaгaгiчныx paботнiкay. Да так1х пaтpaбaвaнняy у канцэпцып адно-сяцца пpaфесiянaлiзм нaстayнiкa, высок yзpовень яго iдэйнaй пеpaкaнaнaсцi. Умова паэтапнага стaнayлення iдэaлaгiчнaй пеpaкaнaнaсцi асобы y поyнaй меpы aдлюстpоyвaе агульны меxaнiзм фapмipaвaння нацыянальнай вдэнтычнасщ авалоданне ведaмi, пpыняцце i фapмipaвaнне кaштоyнaсцяy i пеpaкaнaнняy, свядомы Удзел у ^амадска значнай дзейнасц1 белapyскaгa ^амадста i дзяpжaвы [9].
У белapyскiм адукацыйным стaндapце сяpэдняй aдyкaцыi yзмоцненa apыентaцыя адукацыйнага пpaцэсy на фapмipaвaнне гpaмaдзянскaй вдэнтычнасщ, акцэнтавана ^вага на захаванне i paзвiццë нацыянальнай кyльгypы; кyльтypнaй i моУнaй спадчыны нацыянальных меншaсцяy,
яюя пражываюць на тэрыторыi Рэспублiкi Беларусь. Так, адной з ключавых мэтау адукацыi на III ступенi агульнай сярэдняй адукацыi выступае «фармiраванне асобы навучэнца як носьбiта каштоунасцяу нацыянальнай i сусветнай культуры, грамадзянiна i патрыета, яго сацыяльных кампетэнцый i маральнай сталасцi, гатоунасщ да жыцця у полiкультурным свеце i бесперапыннай адукацш, здольнасцi да сацыяльнага самавызначэння i самастойнага выбару, каштоунаснага стаулення да здаровага ладу жыцця i навакольнага асяроддзя» [10].
Так1м чынам, аналiз нарматыунай прававой дакументацыi, якая рэгламентуе выхаванне навучэнцау у Рэспублщы Беларусь, дазволiу устанавiць, што доя фармiравання нацыянальнай донтычнасщ выразна прасочваецца у змесце i прагназуемых вышках адукацып, адлюстравана у яе мэтах. У прааналзаваных дакументах можна вылучыць кампаненты нацыянальнай донтычнасщ, паняцце «грамадзянская донтычнасць», якое змястоуна дапоунена i раскрывае шырош кантэкст нацыянальнай донтычнасщ.
Адной з асаблiвасцяу фармiравання нацыянальнай донтычнасщ у Рэспублiцы Беларусь з'яуляецца выкарыстанне патэнцыялу цэласнага адукацыйнага працэсу без яунага яго дзялення на працэсы навучання i выхавання, што дазваляе комплексна падыходзщь да вырашэння пастауленых задач i уключаць дою фармiравання нацыянальнай донтычнасщ ва усе напрамю работы з навучэнцамi.
Вывады
Параунальны аналiз нарматыунай прававой дакументацыi у сферы выхавання у Расii, Казахстане, Беларуа дазволiу зрабiць наступныя высновы:
- найбольш выразна нацыянальная доя, якая абумоУлiвае працэс фармiравання нацыянальнай донтычнасщ, сфармулявана у Казахстане, дзе распрацаваны яе тэарэтыка-метадалапчныя асновы, канкрэтызаваны змест. У беларуск1х дакументах часцей гаворка дое аб дзяржаунай iдэалогii як нацыянальнай iдэi;
- у Казахстане i Расii дакументы, як1я вызначаюць змест выхавання, арыентаваны на фармiраванне нацыянальнай донтычнасщ у шырошх слаеу насельнiцтва з узмацненнем ролi адукацш. У беларуск1х дакументах ввдавочна прасочваецца нак1раванасць у першую чаргу на навучэнцау, на сютэму адукацыц
- гатоунасць педагогау да фармiравання нацыянальнай донтычнасщ называецца адной з асноуных умоу рэалiзацыi выхаваучага працэсу, аднак, пытаннi падрыхтоуш педагогау найбольш дэталева распрацаваны i прадстаулены у казахстанск1х дакументах, адлюстраваны у асобнай вучэбнай дысцыплше «Мэнгiлiк Ел» для будучых спецыялютау.
СПIС АСНОУНЫХ КРЫНЩ
1. Скворцов, Н. Г. Формирование национальной идентичности в современной России / Н. Г. Скворцов // Гуманитарий Юга России. - 2016. - Том 20. - № 4. - С. 53-60.
2. Стратегия развития воспитания в Российской Федерации на период до 2025 года [Электронный ресурс] : Распоряжение Правительства Российской Федерации, 29 мая 2015 г., № 996-р. // Российская газета. - Режим доступа: https://rg.ru/2015/06/08/vospitanie-dok.html - Дата доступа: 25.08.2019.
3. Государственная программа «Патриотическое воспитание граждан Российской Федерации на 2016-2020 годы» [Электронный ресурс] : постановление Правительства Российской Федерации, 30 декабря 2015 г., № 1493. // Консультант Плюс. Россия / Официальный сайт компании «Консультант Плюс». - Режим доступа: http://www.consultant.ru/document/cons_doc_ -Дата доступа: 23.08.2019.
4. Федеральный государственный образовательный стандарт основного общего образования [Электронный ресурс] : Приказ Министерства образования и науки Российской Федерации, 17 декабря 2010 г., № 1897. // Законы, кодексы и нормативно-правовые акты Российской Федерации. - Режим доступа: https://legalacts.ru/doc/prikaz-minobrnauki-rf-ot-17122010-п-1897/ - Дата доступа: 22.08.2019.
5. Мэнгшк Ел: учебник / М. Б. Касымбеков [и др.] - Алматы : ¥лагат, 2015 - 336 с.
6. Концепция воспитания в системе непрерывного образования Республики Казахстан [Электронный ресурс] : утв. приказом Министра образования и науки Республики Казахстан, 16 ноября 2009 г., № 521 : реком. организациям непрерывного образования Республики Казахстан. -Режим доступа: https://pandia.ru/text/80/088/36832.php - Дата доступа: 24.08.2019.
7. Концепция государственной молодежной политики Республики Казахстан до 2020 года «Казахстан 2020: путь в будущее» [Электронный ресурс] : одобр. Постановлением Правительства Республики Казахстан, 27 февраля 2013 г., № 19. // Инфомационная система «ПАРАГРАФ». -Режим доступа: https://online.zakon.kz/document/?doc_id=31348880 - Дата доступа: 24.08.2019.
8. Концептуальные основы воспитания [Электронный ресурс] : утв. приказом Министра образования и науки Республики Казахстан, 22 апреля 2015 г., № 227. - Режим доступа: http://politex.kz/index.php/kz/kolledzh/normativnye-dokumenty-tipo/22-kontseptualnye-osnovy-vospitaniya. -Дата доступа: 24.08.2019.
9. Концепция непрерывного воспитания детей и учащейся молодежи на 2016-2020 годы [Электронный ресурс] : постановление Министерства образования Республики Беларусь, 15 июля 2015 г., № 82 // Национальный институт образования. - Режим доступа: https://www.adu.by/wp-content/uploads/2015/umodos/koncept-vospit-detej-i-molodioji.doc. - Дата доступа: 24.08.2019.
10. Об утверждении образовательных стандартов общего среднего образования [Электронный ресурс] : постановление Министерства образования Республики Беларусь, 26 декабря 2018 г., № 125 // Национальный институт образования. - Режим доступа: https://adu.by/images/2019/01/obr-standarty-ob-sred-obrazovaniya.pdf. - Дата доступа: 24.08.2019.
Паступгу у редакцию 07.10.2019 E-mail: larisa.tarantej@yandex.by
L. M. Tarantsay
LEGAL AND REGULATORY SUPPLY OF STUDENTS' NATIONAL IDENTITY FORMATION:
COMPARATIVE ANALYSIS
The content of the article primarily reflects the normative legal provision of the process of forming the national identity of students due to the state educational policy in the field of education taking into account the sociocultural and political situation which has changed in recent decades using the example of such countries as Russia, Belarus and Kazakhstan. One of the main conditions for the implementation of the educational process is the willingness of teachers to form national identity.
Keywords: national idea, civic identity, national identity, formation of national identity of students.
