CC BY
8ВОСПИТАНИЕ И ЗДОРОВЫЙ ОБРАЗ ЖИЗНИ В ВЫСШЕЙ ШКОЛЕ
УДК 331.108.3-054.72(437)«1918/1939»
В. У. Коваль
Беларуси дзяржауны тэхналапчны ушверстт
УПЛЫУ СТУДЭНЦК1Х I МАЛАДЗЁЖНЫХ АРГАН1ЗАЦЫЙ НА САЦЫЯКУЛЬТУРНУЮ АДАПТАЦЫЮ БЕЛАРУСК1Х ЭМ1ГРАНТАУ У ЧЭХАСЛАВАКН (1918-1939 ГГ.)
У артыкуле атсваецца уплыу беларуск1х студэнцк1х i маладзёжных аргашзацый на стыль паводзш беларуск1х эмпрантау у Чэхаславакii у перыяд з 1918 па 1939 г. Даследуюцца такш пытаннi, як каму-шкацыйная актыунасць у асяродку дыяспары, фармiраванне нацыянальнай щэнтычнасщ сярод беларусау замежжа у мiжваенны час. Асаблiвая увага надаецца вывучэнню калектыунай памяцi асоб ва умовах прымаючага грамадства. Аутар лiчыць, што грамадская дзейнасць беларусшх студэнтау была важным фактарам ix адаптацыi да новых умоу жыцця. У артыкуле распавядаецца, як маладзёжныя арганiзацыi мелi кансалвдуючае значэнне для дыяспары, пра ix уплыу на развщцё палггычнага, эканамiчнага, культурнага i нацыянальнага жыцця беларускай эмпрацып у Чэxаславакii.
Ключавыя словы: беларуская эм^ацыя, Чэxаславакiя, беларуская дыяспара, сацыякультурная адаптацыя, студэнцкая аргашзацыя, маладзёжная арганiзацыя, нацыянальныя донтычнасцг
V. U. Koval
Belarusian State Technological University
THE INFLUENCE OF THE STUDENT'S AND YOUTH ORGANIZATIONS
DURING SOCIOCULTURAL ADAPTATION OF THE BELARUSIAN EMIGRANTS IN CZECHOSLOVAKIA (1918-1939)
The article describes the influence of the Belarusian student's and youth organizations at the style of life behavior of the Belarusian emigrants in Czechoslovakia from 1918 till 1939 years. It analyzes such questions as the communication activity in the diaspora, the formation of the national identity among Belarusians abroad during the inter-war period. The focus is made on analysis of the collective memory in the conditions of the host society. The author believes that the social activity of the Belarusian students was the important factor for their adaptation to the new conditions of the life. It describes the consolidating role of the youth organization in diaspora, as well as their influence on the development of the political, economic, cultural and national life of the Belarusian emigration in Czechoslovakia.
Key words: Belarusian emigration, Czechoslovakia, Belarusian diaspora, sociocultural adaptation, student's organization, youth organization, national identity.
Уводзшы. Новым1 задачамi сютэмы вышэйшай школы Рэспублш Беларусь стала паве-лiчэнне экспарту адукацыйных паслуг. Педагапчная дзейнасць выкладчыкау у сучасных умовах павшна быць наюравана на фармiраванне мiжэтнiчнага дыялога для паспяховай ш-тэграцьп замежных студэнтау у адукацыйную прастору ушверстта. Асобная увага навуко-вай супольнасщ надаецца пытанням адапатацып замежных грамадзян у беларусюм сацыя-культурным асяроддзь
Для эфектыунай дзейнасщ выкладчыкау у шматнацыянальных студэнцюх групах неаб-ходна даследаваць псторыю фармiравання беларускай вышэйшай школы, станауленне мiж-народных кантактау прадстаУнiкоУ штэл^енцып з вядучымi сусветнымi yнiверсiтэтамi i
замежнымi звуковым! цэнтрамi. Вопыт папярэдшх пакаленняу у пытаннях адаптацып сту-дэнтау-замежшкау можа быць карысным i запатрабаваным.
Асноуная частка. Гiсторыя беларускага студэнцкага руху звязана не толью з развщ-цём айчынных вышэйшых устаноу, але i з дзейнасцю буйнейшых навучальных цэнтрау за-межжа. Яскравай старонкай малага беларускага студэнцтва стала праца нацыянальнай дыяспары у мiжваеннай Чэхаславакii. Найбольш актыунай i дынамiчнай часткай беларус-кай супольнасщ замежжа была моладзь.
Этнiчная щэнтычнасць беларускай дыяспары у мiжваеннай Чэхаславаки развiвалася у адносна спрыяльных умовах дзяржаунай палiтыкi пад назвай "Руская акцыя дапамогГ', якая уяуляла сабой праграму падтрымю эм^рантау з тэрыторьп былой Расiйскай iмперыi. Заха-ванне дыяспаральнай iдэнтычнасцi залежыла ад актыунасщ грамадскiх i палiтычных аргашзацый, сярод якiх асобную групу складалi арганiзацыi студэнтау, а таксама маладзёжныя суполкi i аб'яднаннi.
Асноуная частка беларусюх студэнтау вучылася у Карлавым унiверсiтэце у Празе щ у Чэш-сюм вышэйшым тэхшчным вучышшчы (Пражская палiтэхнiка). Асобныя беларусы набываш адукацыю у расiйскiх i украшсюх вышэйшых навучальных установах, створаных у Чэхаславаки пры дзяржаунай падтрымцы урада. Беларускiх вышэйшых навучальных устаноу у Празе не было, хаця актыуна абмяркоУвалiся праекты стварэння нацыянальнага педагапчнага шсгытута.
Пры даследаваннi адаптацыйных працэсау этнапсiхолагi падкрэслiваюць, што шжкуль-турная адаптацыя з'яуляецца складаным i шматаспектным працэсам. Пад сацыякультурнай адаптацыяй разглядаецца набыццё уменняу i навыкау свабоднага арыентавання эмiгрантаy у новай культуры i грамадстве, што вызначаецца пазпыуным1 сувязямi з новым асяроддзем, удзелам у сацыяльным i культурным жыцщ прымаючага грамадства [1, с. 60]. Негатыуны уплыу на працэс фармiравання групавой салiдарнасцi аказвалi палтгычныя супярэчнасщ членау беларускай дыяспары. Прынцыповыя рознагалосс эмiгрантаy был у дачыненнi савецкай улады i перспектыу развiцця БССР, што перашкаджала кансалщацыйным працэсам у асяродку эмiграцыi.
Дыяспара з'яуляецца складанай сютэмай, накiраванай на сваё самазахаванне. Згодна тэо-рыi эмiгрантазнаyства, адметнасцю сталай i сфармаванай дыяспары становщца дзеючы ме-ханiзм самаарганiзацыi. У заходняй пстарыяграфи дзяржаву-рэцыпiента прынята разглядаць як пааунага атрымальнiка эмiгрантаy [2, с. 1], хаця гэта далёка не агульна прынятае правiла. Сацыякультурная адаптацыя эмiгрантаy у мiжваеннай Чэхаславаки прыводзша да па-ступовага скарачэння культурнай дыстанцыi дыяспары з дамшуючым этнасам. Варта пад-крэслiць, што чэхi ветлiва i пазiтыyна ставшюя да эмiгрантаy з тэрыторыi былой Расшскай iмперыi, што спрыяла адаптацып асоб у прымаючым грамадстве. Асаблiвае значэнне у са-маарганiзацыi нацыянальнай супольнасщ мелi саюзы, гурткi i аб'яднаннi беларусау замежжа.
Сучасныя канцэпцып фармiравання i дзейнасцi сацыяльных шстытутау эмiгрантаy пад-крэслiваюць, што дыяспаральная супольнасць павiнна мець калектыуную памяць, якая з'яуляецца важным складаючым элементам яе самасвядомасщ. Калектыуныя yспамiны i ка-лектыуны вопыт павiнны кансалщаваць эмiгрантаy, што дазваляе захаваць адзшства у асяродку замежжа, пазбегнуць асiмiляцыi i iнтэграцыi. Разам з тым дыяспара са сваёй нацыянальнай щэнтычнасцю павiнна паспяхова штэгравацца у грамадства краiны-рэцыпiента, мець штэнауную камунiкацыю з дамiнуючым этнасам. Неабходна падкрэслщь, што штэг-раванасць эм^рантау у прымаючае грамадства характарызуецца адэкватнасцю у зносiнах i м!жкультурных камушкацыях.
Вобраз Бацькаушчыны з цягам часу у эмiгрантаy рамантызуецца i становщца далёюм ад рэальнасцi, выклiкае настальпю. Пачуццё адчужэння эмiгрантаy у першую чаргу звязана з такiмi сацыяльным! фактарамi, як дыскрымшацыя i зашжэнне статусу [3, с. 49]. Прыкла-ды мiфалагiзацыi ва yспрыманнi эмiгрантамi метраполii сустракаюцца на старонках перыя-дычных выданняу мiжваеннага часу. Беларускамоуная газета "Сялянская шва" апiсвала дзейнасць дыяспары у Празе наступным чынам: "Неяк ужо традыцыйна у калядныя фэрып
зьбiраецца беларускае студэнцтва i наагул беларуская калёшя у Празе кожны год, каб хоць на пэуны час перанесьщся думаю у далёкую па адлежнасьщ, але блiзкую па сэрцу Беларусь, i адпачыць у сваёй беларускай грамадзе" [4, с. 5]. Цытата iлюструе значэнне аргашза-цыйнай работы дыяспары для адаптацыi эм^антау, важнасць сацыяльнай падтрымкi для кожнай асобы, якая брала удзел у нацыянальных мерапрыемствах i святах. Мiф пра Радзiму у калектыунай памящ трантравауся праз тэксты, вусную памяць, часам перадавауся у вы-глядзе пал^ычнай прапаганды. Рамантызацыя Бацькаушчыны давала магчымасць эм^ран-там кампенсаваць сваю сацыяльную непаунавартасць у прымаючым грамадстве.
Беларускiмi эмiгрантамi у Чэхаславакii бьгш створаны разнастайныя грамадскiя аргашзацый, сярод якiх варта вылучыць суполк беларускай студэнцкай моладзi: Аб'яднанне бе-ларускага паступовага студэнцтва, Беларуская студэнцкая аргашзацыя у Празе, Аб'яднанне беларусюх студэнцкiх арганiзацый, Аргашзацыя беларускiх студэнтау-марксютау у Празе, Саюз студэнтау-грамадзян БССР. Студэнты-беларусы таксама прымалi актыуны удзел у ра-боце Беларускага (Крывщкага) культурнага таварыства iмя Ф. Скарыны у Празе, маладзёж-нага саюза "Беларуси сокал", Беларускай Грамады, Беларускай Рады у Празе. Асноунай мэтай этшчных iнстытутау i арганiзацый было стварэнне умоу для сацыяльнага уза-емадзеяння, што аказвала значны уплыу на сацыяльна-псiхалагiчную адапатцыю асоб. Дзейнасць некаторых арганiзацый у Чэхаславакii патрабуе асаблiвай увап даследчыкау.
Моладзь беларускай дыяспары прымала удзел у мiжнародных арганiзацыях сакалiнага руху, якi пачау пашырацца у краiнах Еуропы з канца XIX ст. У 1923 г. у Чэхаславакп была створана асобная суполка маладзёжнага саюза "Беларуси сокал" [5]. Першапачаткова зас-навальнiкамi аргашзацый сталi 14 юнакоу i дзяучат, аднак паступова колькасць членау па-чала павялiчвацца. Маладзёжны саюз "Беларуси сокал" займауся выхаваннем моладз^ у якiм значную увагу надавалi гарманiчнаму фiзiчнаму развiццю асобы, выключнае значэнне мелi заняткi па пмнастыцы. Атмасфера спартыунай творчасцi аказвала паз^ыуны уплыу на iндывiдуальную адаптацыю эм^антау, спартыуныя заняткi i спаборнiцтвы дапамагалi асо-бам справiцца з наступствамi акультурацыйнага стрэсу.
Нягледзячы на тое, што членамi арганiзацыi па статуту мат быць дзецi, асновай "Беларускага сокала" сталi студэнты. Аргашзацыя прымала удзел у шматлтх м1жнародных праектах. Маладзёжны саюз ладзiу культурныя вечарыны, праводзiу спартыуныя спабор-нщтвы, арганiзоУваУ паходы, рабiу выставы. "Беларуси сокал" у Чэхаславакп актыуна су-працоУнiчаУ з "Чэшскiм сокалам", "Украшсим сокалам" i iншымi нацыянальнымi мала-дзёжнымi саюзамi. Дакументы Архiва горада Прап дэманструюць той факт, што "Украшси сокал" вызначауся сваёй паспяховай дзейнасцю па папулярызацып iдэй мiжнароднага саюза. Арганiзацыя украiнскiх эм^антау выдавала свой часопiс, праводзiла адкрытыя заняткi па фiзiчнаму выхаванню, штогод ладзiла "Дзень украiнскага сакольства" [6]. Члены "Беларускага сокала" мелi магчымасць пераймаць багаты арганiзацыйны вопыт украiнскiх эмь грантау, бо беларусия студэнты актыуна кантактавалi з украiнцамi замежжа.
Аб'яднанне беларускiх студэнцкiх аргашзацый (АБСА) мела шырокiя мiжнародныя кан-такты. У 1926 г. аб'яднанне стала членам Мiжнароднай студэнцкай канфедэрацып (С.I.E.), пра што адразу нашсаш шматлiкiя беларускамоуныя перыядычныя выданнi. Цэнтральны орган АБСА размяшчауся у Празе, аднак суполи арганiзацыi былi створаны як у асобных гарадах Чэхаславакп, так i у шшых крашах Еуропы. Актыуныя суполкi АБСА дзейнiчалi у Рыме, Падэбрадах, Братыславе, Брно, аргашзацыя вяла лютаванне са студэнтамi Францыi, ЗША, Германii, Лiтвы i Латвii. Аб'яднанне беларускiх студэнцкiх аргашзацый было уключана у мiжнародныя праекты моладзi. Абмяркоувалася пытанне абмену студэнтам^ распрацоувалася праграма платных студэнцкiх экскурсш, ажыццяуляуся абмен вучэбнай i навуковай л^аратурай, прадстаунiкi АБСА прымалi удзел у кангрэсах С.I.E. Складанае матэрыяльнае становiшча эмiгрантау не дазволiла рэалiзаваць шматлiкiя праекты, аднак аб'яднанне давала магчымасць студэнтам набыць каштоуны аргашзацыйны вопыт.
Асноyнымi этнавызначальшкамi для спецыялютау у галше эм^антазнауства з'яу-ляюцца мова i культура. Пры дапамозе роднай мовы з ранняга дзяцiнства эмiгрантамi успрымалюя нацыянальныя культурныя каштоунасщ. Нягледзячы на спецы^чныя умовы фармiравання лшгвютычнай iдэнтычнасцi беларускiх эм^антау, якiя выехалi з тэрыторыi польскамоунай Другой Рэчы Паспалiтай, нацыянальныя арганiзацыi у Чэхаславакп iм-кнулiся праводзiць свае мерапрыемствы на беларускай мове. У Празе выходзш газеты i часопiсы эм^антау на роднай мове, моладзь ладзша спектаклi i вечарыны па-беларуску. Для захавання нацыянальных традыцый эмiгранты прымалi удзел у мiжнародных кшжных выставах, iмкнулiся зрабiць у Празе бiблiятэку беларускiх выданняу.
Паспяхова рэалiзаваным праектам стварэння кшжнай калекцыi стала бiблiятэка Беларус-кага навуковага кабiнета, якая дзейшчала пры Украiнскiм сацыялапчным шстытуце у Празе. Падрабязнае апiсанне калекцьп, поуны спiс выданняу i рукатсау быу зроблены Т. Т. Грыбам, якi з 1927 па 1930 г. узначальвау Беларускi навуковы кабшет (БНК). У бiблiятэку БНК трапш зборнiкi паэзii, проза, даследаваннi па беларускай псторып i фiлалогii, зборнш артыкулау, дэкларацыi, адозвы, а таксама перыядычныя выданнi беларускiх эм^антау. Усяго стс уключау 127 назвы [7]. У калекцып захоуватся творы Я. Купалы, А. Мiцкевiча, Ф. Багушэвiча, Ц. Гартнага, У. Жылкi, даследаванш М. В. Доунар-Запольскага, Я. Ф. Карска-га i г. д. Бiблiятэка мела багатую калекцыю вшенсюх перыядычных выданняу i калекцыю прэсы Савецкай Беларусi, што сведчыць пра кантакты эм^антау з метраполiяй.
Значную ролю у працэсе сацыякультурнай адаптацып мела сiстэма выдачы матэ-рыяльнай дапамогi эмiгрантам. Фiнансавай падтрымкай моладзi у Чэхаславакii займалiся спецыяльна створаныя фонды i афiцыйна зарэгiстраваныя аргашзацый. З 1921 г. пытаннямi матэрыяльнай дапамогi непасрэдна займауся Чэшска-yкраiнскi камтт дапамогi yкраiнскiм i беларускiм студэнтам у Празе. Камiтэт складауся з прадстаушкоу чэшскай, украiнскай i беларускай прафесуры i студэнцтва. Матэрыяльная падтрымка размяркоувалася памiж самымi здольнымi студэнтам^ бо аргашзацыя iмкнулася стварыць дадатковую матывацыю для моладзi у працэсе навучання. Члены камтта праводзiлi спецыяльны кантроль узроуню ведау студэнтау, адсочвалi адзнакi стыпендыятау. Дапамога размяркоувалася не толью у Празе, але i у iншых гарадах Чэхаславакii, дзе вучылюя эмiгранты, стыпендыi накiроУвалiся таксама у Падэбрады, Брацiславу, Пшэбрам.
Нерэгулярную матэрыяльную дапамогу моладзi таксама прадстауляла Беларуская Рада у Празе, створаная у 1923 г. З моманту свайго заснавання рада актыуна супрацоушчала з Чэшска-yкраiнскiм камiтэтам дапамогi украшсюм i беларускiм студэнтам, актыуна абмяр-коувала пытанне аб дэлегаваннi у камiтэт свайго прадстаyнiка У. Пракулевiча [8]. У першую чаргу аргашзацыя iмкнулася аказаць дапамогу тым беларусюм студэнтам у Празе, якiя яшчэ не атрымалi стыпендыi. Рада займалася улшам эмiгрантаy, дапамагала моладзi у працэсе легалiзацыi, ажыццяуляла прававую падтрымку.
У працэсе даследавання сацыяльна-псiхалагiчнай адаптацып эмiгрантаy неабходна yлiчваць асаблiвасцi нацыянальнай пахалогл, якая аказвае непасрэдны уплыу на пахало-гiю мiжнацыянальных адносш. Нацыянальная псiхалогiя - гэта вышк працяглага пстарыч-нага, сацыяльна-палiтычнага, эканамiчнага i культурнага развiцця, а таму спецыфiчныя пахалапчныя адметнасцi маюць дастаткова yстойлiвы характар [9, с. 39]. Менав^а псiхалогiя пэунай нацыi фармiруе асаблiвыя рысы грамадскай свядомасцi у асяродку дыяспары. Студэнты-беларусы у мiжваеннай Чэхаславакii вылучалiся сваiм iмкненнем да парадку, дысцыплшаванасцю, эмацыйнай стрыманасцю i адказнасцю. Развiццё студэнцкiх арганiзацый эм^рантау у 1920-я гг. цудоуным чынам iлюстравала штэлектуальна-пазна-вальныя i нацыянальна-пахалапчныя асаблiвасцi беларусау замежжа.
Заключэнне. Аналiз шстытуцыянальных форм эмiграцыi дазваляе зрабщь выснову, што студэнцюя i маладзёжныя арганiзацыi беларусау у Чэхаславакii аказвалi значны уплыу на раз-вщцё салiдарнасцi дыяспары, на сацыякультурную адаптацыю эм^антау. Арганiзацыi бела-
русюх студэнтау iмкнулiся развiваць м1жнародныя сувязi, давалi магчымасць эмiгрантам у рамках маладзёжных праектау выказваць сваю грамадскую пазщыю. Асаблiвае значэнне для адаптацы моладзi надавалася праграмам матэрыяльнай дапамогi беларусам замежжа. Захаван-не беларускай мовы у асяродку дыяспары i трансляцыя культурных традыцый спрыял1 кансаль дацыi дыяспары, фармiраванню калектыунай памящ нацыянальнай супольнасцi замежжа.
Лггаратура
1. Ручкин А. Б. Русская диаспора в Соединенных Штатах Америки в первой половине ХХ века. М.: Нац. ин-т бизнеса, 2006. 464 с.
2. Joppke C. Immigration and the Nation-State. The United States, Germany and Great Britain. Oxford: Oxford University Press, 1999. 356 p.
3. Тишков В. А. Исторический феномен диаспоры // Этнографическое обозрение. 2000. № 2. С. 43-63.
4. Прысутны. Сьвяткаваньне Коласаускага Юбшею Скарыншсим Т-вам у Празе // Сялянская шва. 1927. № 2. С. 5.
5. БДАМЛМ. Фонд 3. Воп. 1. Спр. 174. Арк. 3.
6. Archiv hlavniho mesta Prahy (Архiу горада Прап). Fond Solkovy katastr (Фонд Федэральны кадастр). Спр. XIII/0233. Svaz ukrajinskeho sokolstva za hranicemi (Саюз украшскага сакольства за мяжой).
7. НАРБ. Фонд 567. Воп. 1. Спр. 19. Арк. 5.
8. НАРБ. Фонд 571. Воп. 1. Спр. 2. Арк. 4.
9. Крысько В. Г. Психология межнациональных отношений. М.: ИНФРА-М, 2017. 228 с.
References
1. Ruchkin A. B. Russkaya diaspora v Soyedinennykh Shtatakh Ameriki v pervoy polovine XXveka [The Russian diaspora in the United States of America at the first half of XX century]. Moscow, Natsional'nyy institut bisnesa Publ., 2006. 464 p.
2. Joppke C. Immigration and the Nation-State. The United States, Germany and Great Britain. Oxford, Oxford University Press, 1999. 356 p.
3. Tishkov V. A. Historical diaspora phenomenon. Etnograficheskoye obozreniye [Ethnographic review], 2000, no. 2, pp. 43-63 (In Russian).
4. Attending the meeting. Celebration of the anniversary of Yakub Kolas by the Association of Skorina in Prague. Syalyanskaya niva [Rural Field], 1927, no. 2, p. 5 (In Belarusian).
5. BSAMLA. Fund 3. I. 1. F. 174. L. 3.
6. Prague City Archives. Fund Federal inventory. F. XIII/0233. Union of Ukrainian Falcon abroad.
7. NARB. Fund 567. I. 1. F. 19. L. 5.
8. NARB. Fund 571. I. 1. F. 2. L. 4.
9. Krysko V. G. Psikhologiya mezhnatsional'nykh otnosheniy [Psychology of the international relations]. Moscow, INFRA-M Publ., 2017. 228 p.
1нфармацыя пра аутара
Коваль Вольга Уладз1м1рауна - кандыдат пстарычных навук, старшы выкладчык кафедры псторып Беларус i пал^алогл. Беларуси дзяржауны тэхналапчны ушверстт (220006, г. Мшск, вул. Свярдлова, 13а, Рэспублша Беларусь). E-mail: sunny_san@rambler.ru
Information about the author
Koval Volha Uladzimirauna - PhD (History), Senior Lecturer, the Department of History of Belarus and Political Science. Belarusian State Technological University (13a, Sverdlova str., 220006, Minsk, Republic of Belarus). E-mail: sunny_san@rambler.ru
Паступгу 12.04.2019
