CC BY
17УДК 94(=174)(476.4)
ЛАТЫШСКАЕ НАСЕЛЬШЦТВА МАПЛЁУШЧЫНЫ
I. Пушкш
г. Магтёу, Беларусь
В статье раскрыта социально-экономи- The article is opened social economic and ческая и общественно-политическая жизнь social politic life of the Latvian population in латышского населения в советский пе- the Soviet period in the territory of Mahiliou риод на территории Могилевщины, в region, in particular, in the Latvian collective частности, в латышском колхозе "Сар- farm "Sarkans Zemnieks" (BSSR). канайс Земнекс" (БССР). Keywords: Latvians in BSSR, Mahiliou
Ключевые слова: латыши в БССР, Мо- region, collective farm, interwar period. гилёвщина, колхоз, межвоенный период.
Латышы з'явшся на тэрыторьи Магшёушчыны падчас перасялення ix у 1862 г. з Курлянцкай губернп Расшскай iмперыi. Па сваiм сацыяльным складзе яны з'яулялюя парабкамi i дробнымi арандатарамi. Каля 200 сямей, яюя прыбылi на Магшёушчыну, атрымалi магчымасць набыць па дзве дзесяцiны добрай ворнай зямлi i да 20-40 дзесяцш няудобщы. Згодна пе-ратсу насельнiцтва 1926 г. латышскае насельнщтва пражывала на тэрыто-рыi Бабруйскай акруп - 751 чал., Калшшскай - 626 чал., Магшёускай - 1846 чал. [13, с. 98, 100] У 1929 г. па звестках Магшёускага АВК на тэрыторыi Магшёускай акругi (у 1927 г. да яе далучылася большая частка Калшшскай) наичвалася 2 033 латышы, юнаваи 394 латышскiя xутарскiя гаспадарю [9, арк. 85]. Паводле ператсу насельнiцтва 1939 г. латышскае насельнщтва Магшёускай вобласщ складала - 1883 чал. (0,13% ад агульнага насельнщтва вобласщ), з ix 835 мужчын i 1048 жанчын. Працэсы калектывiзацыi, раску-лачвання i шпiёнаманii у 1930-я гг. прывялi да скарачэння колькасщ латыш-скага насельнiцтва [6, с. 49-50].
Пераважная большасць латышоу пражываи кампактна у сельскай мяс-цовасцi, у горадзе Магiлёве жыло каля 100 асоб. У 1925 г. у Магшёускай акрузе было усяго 32 камунюты-латышы, з ix 23 жыл у Магшёве, 15 служылi у Чырвонай Армп i 17 працавалi у савецюх установах [11, арк. 27адв.]. У снежш таго ж года было выбрана Латышскае бюро Магшёускага акруговага камггэта КП(б)Б, якое складалася з 7 чалавек: 5 членау i 2 канды-датау [8, арк. 37], сакратаром з'яуляуся Вiнчэль. Найбольш вядомымi месцамi пражывання латышоу на тэрыторыи сучаснай Магiлёускай вобласцi был калонii Галiцкая Мыза у Кимавщюм, Грудзiнаука у Быxаускiм i Ла-трошча у Лупалаускiм раёнах, хутары Валокi Магiлёускага i Хонава Ча-чэвiцкага раёнау.
У БССР у месцах кампактнага пражывання прадстаушкоу пэуных этнiчныx супольнасцей утваралiся нацыянальныя саветы. Гiсторыя латыш-скix нацыянальных Галщка-Мызскага i Грудзiнаускага сельскix саветау, яюя iснавалi у мiжваенны час, з большага раскрыта у публiкацыяx Д. Кры-вашэя [2] i аутара артыкула [5; 7].
У Латрошчы, якая знаходзшася за 20 км ад Магшёва жыло 258 чалавек на 43 хутарах. Яны валодалi 540 дзесяцiнамi зямлi, займалюя пераважна зем-ляробствам i жывёлагадоуляй, таксама было добра развiта тваварства. У ва-колiцы мелася латышская школа i хата-чытальня, пры iх працавалi драма-тычны, харавы, сельскагаспадарчы i палiтыка-асветнiцкi гурткi [11, арк. 2728]. На хутарах Валою i Хонава у 1927 г. было праведзена каапераванне i створаны сельскагаспадарчыя арцелi. Улады рабiлi захады да арганiзацыi машынных i мелiярацыйных таварыствау у Валоках, Латрошчы, Груд-зшауцы i Хонаве [10, арк. 69]. Сёння Грудзшаука - аграгарадок у Быхаусюм раёне Магшёускай вобласщ, уваходзiць у склад Следзюкоускага сельсавета, у яюм пражывае каля 700 чалавек (ператс 2009 г.); Латрошча - вёска у Магшёусюм раёне Кадзшскага сельсавета; хутары Хонава - вёсю Вялiкае i Малае Хонава Заводскаслабодскага сельсавета, разам у iх пражывае каля 80 чалавек; Валою - вёска Пашкаускага сельсавета Магшёускага раёна.
Было яшчэ адно месца кампактнага пражывання латышоу, успамiн аб яюм застауся у тапанiмiцы горада Магшёва. У адпаведнасщ з Пералжам найменняу элементау вулiчна-дарожнай сеткi Магшёва (дадатак да рашэння Магiлёускага гарадскога савета дэпутатау 20.11.2015 № 18-5) у горадзе юнуюць вулiцы: Сараканайская i Латъшсю праезд; завулкi: Саракатайсю i Саракатайсю 1-ы, Латъшсю праезд 1-ы i Латъшсю праезд 2-ц праезд Латъшсю 2-i. Гэта не памылка, сапрауды ёсць завулкi Латъшсю праезд i проста Латышскi праезд, прычым чамусьцi 2-гi. Яны знаходзяцца у раёне прыватнай катэджнай забудовы i цалкам верагодна, што 1-ы запланаваны, але пакуль на iм няма пабудоу, таму ён не уключаны у Пералiк. Гэтыя назвы вулiчна-дарожнай сеткi горада з'явiлiся па прапанове камiсii па тапанiмiцы Магшёускага гарвыканкама, пасяджэнне якой адбылося 21.10.1992 г. [12]
Аналiз архiуных дакументау дазваляе нам асвятлiць некоторыя баю жыцця латышскага насельнiцтва, якое з другой паловы Х1Х ст. пражывала недалёка ад Магiлёва. У другой палове ХХ ст. гэта тэрыторыя стала часткай горада. На карце Магшёва i прыгарадных зямель (1930-я гг.) бачна, што по-бач з мяжою горада у бок Мшска знаходзiлiся землi калгаса "Сарканайс Зем-некс" [3, арк. 1]. Пераклад з латышскай мовы тлумачыць назву як "Чырвоны селянш" ^аткаш zemnieks). Ва успамiнах старажылау захавалюя чамусьцi назвы "Чырвоны араты" (лат.: sarkans arajs) i слова "Сараканайск" (скажонае вымауленне: чырвоны - sarkans). У Магiлёускiм архiве захавауся пратакол першага арганiзацыйнага схода латышоу калгаса "Чырвоны двор" (sarkans pagalma) [4, арк. 1].
Узгаданы сход праводзiуся па iнiцыятыве Латбюро i адбыуся 8 люта-пада 1925 г. (прысутшчала - 11 чалавек). Пытанш, якiя разглядалiся, былi тыповымi для таго часу: пра восьмую гадавшу Кастрычнщкай рэвалюцыi, пра перпектывы працы сярод латышскага насельнiцтва акругi. Мясцовыя латышы цiкавiлiся правядзеннем выбарау сельсавета i кааперацыяй, магчы-масцю атрымання крэдытау. Па другiм пытаннi была прынята рэзалюцыя:
"Латышский колхоз "Красный двор" выражает своё глубокое сочувствие проводимой Латсекцией линией в работе и обращается с просьбой об оказании содействия в организации избы-читальни и снабжения литературой на родном языке" [4, арк. 1].
18 лютага 1926 г. камiсiя, створаная 17 снежня 1925 г. пастановай прэзщыума Магшёускага АВК, у складзе Валюжэшча, Жэбуртовiча i прадстаунiка Магiлёускага РВК прыбыла у арцель "Чырвоны двор", ар-ганiзаваную на абшарах былога маёнтка Пашкава (вёска Старае Пашкава) Магiлёускага раёна. У акце абследавання зафжсавана, што зямлi у кары-станнi арцелi было 71 дзесяцша, з iх луг - 9,35 дзес., сад - 3 дзес. Арцель аб'ядноувала 12 сямей (47 едакоу) з былых работнiкау маёнтка. Паводле на-цыянальнага складу у арцель уваходзiла 10 сямей латышоу i 2 сям'i бела-русау [1, арк. 16]. Сельскагаспадарчая калектыуная арцель "Чырвоны Двор" была створана яшчэ 31 сакавiка 1922 г. З прычыны малазямелля члены ар-целi звярталiся да заробку на баку, зямля апрацоувалася калектыуна, пра-дукты дзялiлiся па рабочых сшах, жывёла утрымлiвалася кожнай сям'ёй па-асобку [10, арк. 69]. Арцель лiчылася нябеднай, коней, кароу i iншага быдла мелася дастаткова, кармамi былi забяспечаны.
Арцель атрымала у сваё карыстанне ад дзяржавы усе неабходныя жы-лыя i халодныя пабудовы былога маёнтка. Частка з iх добра захавалася, а астатшя патрабавалi бягучага рамонту. Тры буданчыю i лазню арцельшчыкi пабудавалi з уласных матэрыялау. Скардзiлiся, што немагчыма атрымаць пiламатэрыялы, патрэбныя для папраую дзяржауных пабудоу. Лес плошчай 17 дзесяцш выдзелены у карыстанне арцел^ РВК перадау жыхарам суседняй вёсю. Таму iснавалi непаразуменнi i канфлшты латышоу з навакольным насельнiцтвам.
"Чырвонадворцы" iмкнулiся выкупiць у дзяржавы пабудовы, у яюх яны размяшчалiся. Але улады усяляк перашкаджалi iм, бо лiчылi, што потым яны пабудуюць асобныя двары i будуць весщ iндывiдуальную гаспадарку. Для такiх думак бъьи падставы - усе сем^ пагалоуна адкрыта заяулялi, што iх быццам бы сiлай затрымлiваюць у калгасе, у той час як навакольнае насельнщтва пераводзяць на хутары. Савецкая улада бачыла у дзяржауных пабудовах тое звяно, якое забяспечвала супольнае вядзенне гаспадарю. Напрыканцы 1920-х гг. актывiзавалася праца па абагульненш жывёлы i iн-вентару, а таксама па выдаленш са складу арцелi падбурхтоушчыкау i прыхiльнiкау шдывщуальнай працы i далучэннi новых членау [1, арк.16]
Сельскагаспадарчая арцель у 1930 г. пераутварылася у калгас "Сар-канайс Земнекс", якi налiчвау 65 сямей. Пазней яго склад павялiчвауся за кошт навакольнага беларускага насельнщтва i атрымау назву калгас iмя В. Валадарскага. Яго узначальвау удзельнiк грамадзянскай вайны 1ван Мшала-евiч Каракiн. Калгас меу 694 гектары зямлi i праславiуся высокiмi ураджаямi сельскагаспадарчых культур. Ураджайнасць збожжавых у 1939 г. складала па 16 цэнтнерау з гектара, шьновалакна i iльнонасення - па 7 цэнтнерау з
кожнага гектара. Паспяхова развiвалася жывёлагадоуля. У 1939 г. калгас за-ваявау права дэманстраваць свае поспехi на ВДНГ у Маскве. За поспехi кал-гаса I. Каракiн быу узнагароджаны ордэнам Ленiна. Гаспадарка i iмёны пе-радавкоу-калгасшкау былi занесены у Кнiгу гонару ВДНГ СССР. Першымi уладальшкамi сярэбраных медалёу выставы сталi 1ван Мiкалаевiч Паустау i Аляксандр Карлавiч Путнiн. У 1940 г. калгас iм. В. Валадарскага Прэзiдыумам Вярхоунага Савета СССР за высоюя паказчыкi па ураджай-насщ збожжавых i развiццё мясамалочнай вытворчасщ быу узнагароджаны ордэнам Ленiна. Гэта быу адзшы калгас Магшёускай вобласщ, як у дава-енны час атрымау такую высокую узнагароду. У 1970-я гг. тэрыторыя, дзе была арцель "Чырвоны двор" i пражываи латышы увайшла у склад горада Магiлёва. Памяць аб iх засталася у назве вулiц i завулкау.
Выкарыстаныя крын1цы:
1. Акт ад 18 лютага 1926 г. // Дзяржауны архiу грамадскiх аб'яднанняу Магшёускай вобласщ (ДАГАМаг). - Фонд 6577. - Воп. 1. - Спр. 281.
2. Кривошей, Д. Латышское население Беларуси в межвоенный период / Д. Кривошей // Latvijas А±ш. - 2006. - № 4. - С. 121-161.
3. План горада Магшёва i прыгарадных зямель. 1930-я гг. // Дзяржауны арх^ Магшёускай вобласщ (ДАМаг). - Фонд 139. Воп. 1. - Спр. 14.
4. Пратакол першага аргашзацыйнага схода латышоу калгаса "Чырвоны двор" Пашкава ад 8 лютапада 1925 г. // ДАГАМаг. - Фонд 6577. - Воп. 1. - Спр. 281.
5. Пушкин, И.А. Грудиновский латышский национальный сельский совет / И.А. Пушкин // Латыши и белорусы: вместе сквозь века: сб. науч. ст. Вып. 3 / редкол.: С.П. Кулик [и др]. - Минск: РИВШ, 2014. - С. 44-50.
6. Пушкин, И.А. Латышская партийная элита Могилевщины в предвоенные годы / И.А. Пушкин // Латыши и белорусы: вместе сквозь века: сб. науч. ст. Вып. 4 / редкол.: С.П. Кулик [и др]. - Минск: РИВШ, 2015. - С. 49-58.
7. Пушкш, 1.А. Удзел латышоу у грамадска-пал^ычным i культурным жыцщ Магшёушчыны (20-я гады) / 1.А. Пушкш // Псторыя беларускага Падняпроуя: навуковая кан-ферэнцыя. - Магшёу: Абласная друкарня, 1999.- С. 135-145.
8. Справаздача Латбюро Магшёускага АК КП(б)Б за лютапад 1925 - студзень 1926 г. // ДАГАМаг. - Фонд 6577. - Воп. 1. - Спр. 282. - Арк. 37-38.
9. Справаздача Магшёускага АВК // ДАГАМаг. - Фонд 6577. - Воп. 1. - Спр. 831.
10. Справаздача Магшёускага Латбюро пры АК КП(б)Б аб праведзенай працы сярод насельнщтва у акрузе за 01.11.1925 - 01.05.1927 г. // Дзяржауны архiу грамадсюх аб'яднанняу Магшёускай вобласщ (ДАГАМаг). - Фонд 6577. - Воп. 1. - Спр. 282. - Арк. 63-84.
11. Справаздача Магшёускага Латбюро пры АК КП(б)Б аб праведзенай працы сярод ла-тышскага насельнщтва за перыяд жшвень - лютапад 1925 г. // ДАГАМаг. - Фонд 6577. - Воп. 1. - Спр. 282.
12. Хрошка // Магшёуская даунша. - 1993. - С. 97.
13. Всесоюзная перепись населения 17 декабря 1926 г.: краткие сводки. Вып. 4: Народность и родной язык населения СССР. - Москва: Изд. ЦСУ СССР, 1928.
