Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1141-1145
ЛАНДШАФТ ОМИЛИ АСОСИДА АХОЛИ ХУДУДИЙ ТАКРИБИНИ
ТАКОМИЛЛАШТИРИШ
Хайитбой АбдуFаниевич Абдувалиев
ФарFOна давлат университети география кафедраси катта укитувчиси, г.ф.ф.д.
h.abduvaliyev@mail.ru.
Ферузахон Алижон ^изи Хамдамова
ФарFOна давлат университети, география мутахасислиги магистранти
Зилолахон Зохиджон ^изи Эралиева
ФарFOна давлат университети, география мутахасислиги магистранти
АННОТАЦИЯ
Муаллиф маколада ахолини жойлаштиришда худуднинг табиий имкониятларидан фойдаланиш ахолини жойлаштиришдаги иктисодий харажатларни камайтиришини тахлил этади. Камрок маблаF сарфлаб ахолига кулай, ишлаш ва яшаш учун шароитларни яратиш мумкинлиги хамда бу вазият экологик муаммолар келиб чикишини олдини олишини таъкидлайди.
Калит сузлар: ахоли, ишлаб чикариш, ландшафт, ахоли меъёри, ахоли зичлиги, демографик босим, табиий демографик имконият.
ABSTRACT
The author analyzes the use of the natural resources of the region during the resettlement of the population, which reduces the economic costs of resettlement. He emphasizes that with lower costs it is possible to create comfortable working and living conditions for the population, and such a situation will prevent the emergence of environmental problems.
Keywords: population, production, landscape, population rate, population density, demographic pressure, natural demographic opportunities.
КИРИШ
Бугунги иктисодий географик тадкикотлар каторига ахолини худудий ташкил этилишини такомиллаштиришда табиий-ландшафт имкониятларидан максимал фойдаланиш масалалари тегишли булмокда. Худудларнинг табиий -
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1141-1145
ландшафт имкониятларидан узига хос иктисодий географик ёндошув сифатида каралмокда. Бундай ёндошув бугунги кунимиздаги 2 та долзарб муаммони ечимига каратилган. Биринчидан, ахолини жойлаштиришда худуднинг табиий имкониятларидан фойдаланиш ахолини жойлаштиришдаги иктисодий харажатларни камайтиради. Озрок маблаFлар билан ахолига кулай, ишлаш ва яшаш шароитлари яратилади. Бозор иктисодиёти шароитида бу мухим масалалардан бири хисобланади. Иккинчидан, ахоли ва ишлаб чикаришни ландшафт имкониятларидан келиб чикиб жойлаштириш, ижтимоий-иктисодий курсаткичларни табиий-ландшафт талабларга мослаштириш экологик муаммолар келиб чикишини олдини олади. Худудга тушадиган демографик босим микдорини меъёрлаштириш имкониятини беради [1].
АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ
Х,ар бир суFориладиган ландшафт учун ижтимоий-иктисодий жихатдан самарали, экологик жихатдан хавфсиз булган демографик юк (1 км2 майдонга туFри келадиган ахоли зичлиги куринишида) микдорининг оптимал курсаткичлари хисоблаб чикилди. Бугунги иктисодий ривожланиш даражаси ва урбанизация жараёнидан келиб чикиб, ФарFOна водийсида энг юкори табиий -ландшафт курсаткичларига эга булган конуссимон ёйилмалар текисликларида ахоли зичлигини кишлок туманларидаги максимал зичлиги 650 киши атрофида булиши белгиланган [1]. Демографик юкнинг энг кичик курсаткичи паст тоFлар, тоF олди пролювиал текисликлари ва адир ландшафтлари учун кайд этилди [2].
Ахолининг худудий ташкил этилишини ландшафт омили асосида ишлаб чикилган тавсиялар маъмурий туманлар кесимида, хар бир ландшафт баландлик минтакаси учун алохида картографик усулда бажарилди (1 -расм). Масалан, Жалакудук туманида 2 та ландшафт баландлик минтакасида (адир ва адир оралоти аллювиал-пролювиал текисликлари) ахоли зичлиги мос равишда 190,3 ва 671,3 кишини ташкил этади. Бахолаш шкаласи буйича адир ландшафтларда ахоли зичлигини оптимал курсаткичи 422 киши булиши белгиланган. Демак, Жалакудуд туманида ландшафтли режалаштириш дастури доирасида ахоли зичлигини 204 кишига купайтириш имконияти мавжудлиги башорат килинди.
ФарFOна водийси табиий-демографик имконияти (ТДИ) маъмурий туманлар буйича хисобланиб, таснифий жадвал ишланди. Таснифий жадвал
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1141-1145
ёрдамида ФарFOна водийсидаги маъмурий туманлар ахоли зичлиги курсаткичида ифодаланган демографик босим микдори меъёрдан жуда юкори (Асака, Шахрихон, Булокбоши, Избоскан, Олтинкул, ТуракУрFOн, Норин, Пахтаобод, Тошлок, Наманган, Бувайда), меъёрдан юкори (Андижон, Учкуприк, Уйчи, Баликчи, Мархамат, Хужаобод, Риштон, Жалакудуд), меъёрдаги (БоFдод, К,ува, KурFонтепа, Куштепа, Чорток, ФарFона), меъёрдан паст (Дакара, Бустон, ЯнгикурFOн, УчкурFOн, Косонсой, Олтиарик, Фуркат, Сух, Ёзёвон, Кувасой ш.), меъёрдан жуда паст (Узбекистан, Чуст, Бешарик, УлуFнор, Мингбулок, Поп) булган маъмурий туманлари ажратилди. Чуст, Бешарик, УлуFнор, Мингбулок, Поп туманларида ТДИнинг юкори даражада сакланиб колаётганлиги аникланди [3].
Шуни алохида айтиб утиш зарурки, ТДИ сакланиб колаётган маъмурий туманларда ахоли яшаши ва хужаликни ташкил этиши нуктаи-назардан имконият паст булганлиги сабабли юкоридаги холат юзага келганлиги очиб берилди. Олинган натижаларни батафсил тахлил килиш максадида маъмурий туманларнинг амалдаги ахоли зичлигини, маъмурий туманнинг ТДИни, маъмурий туман ахолисини ландшафт омили буйича такомиллаштириш таклифини узида ифодалаган хамда маъмурий туманнинг меъёр даражаларини ифодаловчи ФарFOна водийси ахолиси худудий таркибини ландшафт омили
1-расм. Фаргона водийсидаги маъмурий туманлари доирасида ландшафт баландлик минтакалари буйича ахоли зичлиги {Картанинг муаллифлик нусхаси 1:200000 масштабда тузилган. Бу ерда кичрайтириб
бепил?ан\.
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1141-1145
Ландшафт доирасида берилган тавсия ва таклифларни амалга оширувчи (хаётга тадбик этувчи) маъмурий бошкарув марказларининг мавжуд эмаслиги сабабли тадкикотда табиий ва маъмурий булинишни умумлаштириш йуналишда тавсиялар берилди. Бунинг учун хар бир ландшафт баландлик минтакасининг кайси маъмурий туман ва К,ФЙ худудида жойлашганлиги аникланди. Бу ёндошув маъмурий туманларда ахолини худудий таркибини такомиллаштиришда ландшафт омилини тула инобатга олиш имкониятини берди.
МУ^ОКАМА
Водийнинг 7 та ландшафт баландлик минтакаларининг 3 тасида (конус ёйилмаларининг пролювиал-аллювиал текисликлари, аллювиал текисликлар, адир оралоти аллювиал-пролювиал текисликлари) ТДИ дан тулик фойдаланиб булинган, 4 тасида (tof олди пролювиал текисликлари, кадимги аллювиал текисликлар, адирлар, паст тоFлар) ТДИ сакланиб колганлиги ва бу минтакаларда ахолини худудий ташкил этиш имконияти мавжуд эканлиги аникланди. ТДИ тулик фойдаланиб булинган деб хисобланган 3 та ландшафт баландлик минтакасида саноатнинг ахоли катта катламини банд килиши мумкин булган мехнатталаб тармокларини ривожлантириш, урбанистик вазиятни шакллантириш оркали мавжуд демографик юкни бир оз камайтириш буйича тавсиялар бериш имконияти юзага келди.
ХУЛОСА
Ахолининг худудий ташкил этилишини такомиллаштиришда ландшафт баландлик минтакаларининг табиий имкониятларидан максимал фойдаланиш хамда ландшафтларнинг «демографик юк» кутариш даражасини аниклаш максадида хар бир ландшафт баландлик минтакасига оид «табиий -демографик имконияти» аникланди. Бахолаш жараёнида хисоблаш ва карталаштиришнинг илмий-услубий асослари такомиллаштирилди. Бу ахолини худудий жойлаштиришда хар бир ландшафт баландлик минтакасининг «демографик юк» кутариш даражасини эътиборга олиш имкониятини яратади. Ахоли зичлигида ифодаланган амалдаги «демографик юк»ни оптимал микдорларини аниклаш, эко ва социо-демографик муаммоларни олдини олиш учун хар бир ландшафт баландлик минтакасининг табиий-демографик имкониятларидан келиб чикадиган демографик юк кутариш меъёрлари аникланди. Мавжуд 7 та
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1141-1145
ландшафт баландлик минтакасининг 3 тасида табиий-демографик имкониятдан тулик фойдаланиб булинганлиги, курсаткичлар хисобланган меъёрдан бир неча баробар юкорилиги кайд этилди. Табиий-демографик имкониятдан фойдаланиб булинган минтакаларда ахолини худудий таркибини такомиллаштиришнинг иктисодий-ижтимоий имкониятларидан кенгрок фойдаланишни тавсия этиш лозим.
REFERENCES
1. Abduvaliyev H. A., Jarqinova M. X. AHOLINING HUDUDIY TARKIBINI TABIIY-LANDSHAFT BIRLIKLARI BO 'YICHA TADQIQ ETISHNING NAZARIY ASOSLARI //Academic research in educational sciences. - 2021. - Т. 2. - №. 12. - С. 33-38..
2. Ахмадалиев Ю. И., Абдувалиев X,. А., Алимджанов Н. Н. ABOUT THE ETHOGEOGRAPHIC ROOTS OF PROBLEMS OF THE CONSUMING WATER AND GROUND RESOURCE //Геоэкологические проблемы бассейна Аральского моря: научные идеи, исследования, инновации. Сборник материалов Международной научно-практической конференции. - 2019. - С. 107-111.
3. Ахмадалиев Ю. И. НЕОБХОДИМОСТЬ ПРОБЛЕМНОГО ПОДХОДА К ИССЛЕДОВАНИЮ ЗЕМЕЛЬНЫХ РЕСУРСОВ РЕГИОНА //Актуальные вопросы современной науки. - 2015. - №. 3. - С. 24-28.