Научная статья на тему 'КЪЫРЫМТАТАР КУТЬЛЕВИЙ ИНФОРМАЦИЯ ВАСТАЛАРЫНДА ФРАЗЕОЛОГИЗМЛЕРНИ КЪУЛЛАНУВ ПРОБЛЕМЛЕРИ'

КЪЫРЫМТАТАР КУТЬЛЕВИЙ ИНФОРМАЦИЯ ВАСТАЛАРЫНДА ФРАЗЕОЛОГИЗМЛЕРНИ КЪУЛЛАНУВ ПРОБЛЕМЛЕРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
101
24
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
СРЕДСТВА МАССОВОЙ ИНФОРМАЦИИ / MASS MEDIA / ФРАЗЕОЛОГИЗМ / PHRASEOLOGICAL UNIT / ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКОЕ ЗНАЧЕНИЕ / PHRASEOLOGICAL MEANING / ПЕРЕВОД / TRANSLATION / СПОСОБЫ ПЕРЕВОДА / METHODS OF TRANSLATION / РАЗГОВОРНАЯ РЕЧЬ / COLLOQUIAL SPEECH

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Бекиров Э.А.

Работа посвящена проблемам перевода на крымскотатарский язык русских фразеологизмов в средствах массовой информации. Рассказано об особенностях публицистических текстов, способах перевода и воспроизведения фразеологических единиц, а также приводятся примеры калькированных фразеологизмов, утвердившихся в современном крымскотатарском литературном языке.The work is devoted to the problems of translating Russian phraseological units into the Crimean Tatar language in the media. It tells about the features of journalistic texts, methods of translation and reproduction of phraseological units, as well as examples of traced phraseological units that have gained a foothold in the modern Crimean Tatar literary language.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PROBLEMS OF USING PHRASEOLOGICAL UNITS IN CRIMEAN TATAR MASS MEDIA

The work is devoted to the problems of translating Russian phraseological units into the Crimean Tatar language in the media. It tells about the features of journalistic texts, methods of translation and reproduction of phraseological units, as well as examples of traced phraseological units that have gained a foothold in the modern Crimean Tatar literary language.

Текст научной работы на тему «КЪЫРЫМТАТАР КУТЬЛЕВИЙ ИНФОРМАЦИЯ ВАСТАЛАРЫНДА ФРАЗЕОЛОГИЗМЛЕРНИ КЪУЛЛАНУВ ПРОБЛЕМЛЕРИ»

Э.А. Бекиров. E-Mail: erbek1@ukr.net

Къырымтатар кутьлевий информация васталарында фразеологизмлерни къулланув проблемлери

УДК: 070:81'276=512.1

Эрвин Абкеримович Бекиров.

Проблемы использования фразеологизмов в крымскотатарских

средствах массовой информации

Работа посвящена проблемам перевода на крымскотатарский язык русских фразеологизмов в средствах массовой информации. Рассказано об особенностях публицистических текстов, способах перевода и воспроизведения фразеологических единиц, а также приводятся примеры калькированных фразеологизмов, утвердившихся в современном крымскотатарском литературном языке.

Ключевые слова: средства массовой информации, фразеологизм, фразеологическое значение, перевод, способы перевода, разговорная речь.

Ervin Abkerimovich Bekirov.

Problems of Using Phraseological Units

in Crimean Tatar Mass Media

The work is devoted to the problems of translating Russian phraseological units into the Crimean Tatar language in the media. It tells about the features of journalistic texts, methods of translation and reproduction of phraseological units, as well as examples of traced phraseological units that have gained a foothold in the modern Crimean Tatar literary language.

Keywords: Mass Media, Phraseological Unit, Phraseological Meaning, Translation, Methods of Translation, Colloquial Speech.

Газета - кутьле ичюн къарарлаштырылгъан информация вастасы олып, онынъ макъсады окъуйыджыгъа хабер еткизмек, оны муим вакъиаларнен таныш этмектен ибареттир. Бильхассакъырымтатарнеширининъвазифеси-окъуйыджыларнынъкенъдаиресинебильги бермектир. Яни къырымтатар газетасы умумий информацион ве тешвикъат вазифелеринден гъайры халкънынъ омюринде юзь берген янъылыкълар, санат, илим, тарихкъа даир муаммалар, икътисадият, тиббият, маариф меселелерини айдынлатув вазифесини де эда эте. Бундан келип чыкъаракъ, публицистиканынъ макъсады эки тарафлама - бир тарафтан хаберни ачыкъламакъ, дигер тарафтан окъуйыджынынъ шуурына тесир этмектир, демек мумкюн. Бу эснада публицистикагъа аит олгъан жанлар (газета макъалелери, интервью, репортаж ве саирелер) озь функцияларыны тиль ве метиннинъ экспрессиясы саесинде беджерелер, яни эмоциональ сёзлер ве метафоралардан файдаланалар.

Кутьлевий информация васталары, бир тарафтан, тиль ташыйыджыларнынъ куньделик аятта къуллангъан тиль байлыгъындан файдаланалар, дигер тарафтан, озьлери де сёз яратув джерьянына фааль къатылалар. Бу эснада айны фразеологизмлер муим бир унсур оларакъ хызмет этелер. Белли ки, фразеологизмлерге эмоционаллик, образлылыкъ хастыр, бу исе газета материаларында окъуйыджынынъ дикъкъатыны джельп этювге, эмоциональ тесирни кучьлендирювге хызмет эте. Бу ерде шуны къайд этмели ки, къырымтатар

миллий неширлерининъ тили мевзусында муайен тедкъикъий ишлер япылгъан олса да, умумен алгъанда тедкъикъатларнынъ мезкюр объекти системли суретте огренильмеди, демек мумкюн. Шу джумледен, шимдигедже къырымтатар журналистикасында фразеологизмлерден файдаланув махсус тедкъикъатнынъ мевзусы олмады.

Телевидениеде тасвир, аэнк ве сёз кучю озьара бирлешкендир. Радиода тасвир олмаса да, аэнк, сес ве сёз бар. Я, матбуатта? Матбуатта факъат сёзнинъ кучю мевджут. Шу себептен матбуат васталарында метинге, ондаки сёз оюнлары, дюльбер ве тесирчен бенъзетмелер, къияславларгъа дикъкъат арта. Иште, матбуатта фразеологизмлерден бойле файдаланылмасынынъ биринджи себеби де шундадыр. Муэллиф озь окъуйыджысынен тек язма сёзлер вастасынен къонушыр экен, айтмагъа истеген фикирини, алыны, кейфини айны шу сёзнен ифаделей. Фраземалар бу эснада гъает келишикли олалар.

Фразеологизмлернинъ экспрессивлик, образлылыкъ ве мана бутюнликлиги киби хасиетлери саесинде журналистлер озь макъалелерине гурь колорит ве стилистик тюс бере билелер. Олар эксериетиндже белли манада ве алышыкълы контекстте къулланылалар, лякин кимерси публицистик метинлерде тильни зенгинлештирмек, онынъ ифаделигини ве экспрессивлигини даа зияде арттырмакъ ичюн фразеологик бирлемлер биле турып денъиштириле я да бозуп берилелер.

Мадам ки, фразеологизмлер тильнинъ апма-азыр байлыгъыдыр, оларда бедиийлик кучьлю олып, фикирни тесирчен ифаделевде пек эльвиришли олур экенлер, матбуат тилинде олардан файдаланмакъ - табиий бир алдыр.

Асырлар девамында шекилленген фразеологизмлер агъзавий нутукъта, бедиий эдебиятта эм де публицистикада кескин, тесирчен тасвирий васта сыфатында кенъ къулланылалар. Языджылар, журналистлер озь эсерлеринде фразеологизмлерден семерели файдаланмакънен бирге мевджут фразеологизмлерни эсернинъ рухуна уйгъунлаштырылгъан алда къысмен денъиштирелер, бу ёлнен янъы ибарелер яраталар.

Чешит хусусиетлерге малик олгъан фразеологизмлер бутюн бир тильнинъ фразеологик къатламыны тешкиль этелер. Тильнинъ фразеологик къатламы исе даимий суретте янъы фразеологизмлернен зенгинлеше ве халкънынъ медений-тарихий теджрибесини, бунынъ киби, къанун-къаиделерини акс эттире.

Мезкюр иш биваста тильшынаслыкъкъа даир ильмий араштырма олмагъаны, бизни фразеологизмлернинъ эсасен кутьлевий информация васталарында, журналистик материалларда ишлетильмеси, оларнынъ бу эснадаки ери ве эмиети меракъландыргъаны себебинден, халкъ агъзавий иджадынынъ буюк байлыгъы сайылгъан фразеологизмлернинъ негиз маиетине о къадар терен токъталмамакъны ляйыкъ корьдик. Яни «Ленин байрагъы» ве «Янъы дюнья» газеталарында дердж олунгъан публицистик метинлер мисалинде тюрлю функциональ услюплерден, шу джумледен китабий яхут лакъырды фразеологиясындан, шиве, профессиональ, ресмий фразеологиядан насыл файдаланылгъаныны бакъып чыкъмакъ къарарына кельдик.

Эльбет, газеталарда дердж олунгъан макъалелер чокъусы алларда бедиий эдебиятнен бир дереджеде олмай. Бедиий эдебият - бус-бустюн бедиий ифаде, тасвир ве беянгъа эсаслана. Шунынъ ичюн фразеологизмлерден кениш ве семерели файдаланув севиеси бедиий эдебиятта эппейи кучьлюдир. Амма матбуат тили де фразеологизмлерсиз пек гъарип бир тиль олур эди. Шубесиз, журналистика да озь табиатына коре даима тесирчен олмагъа ынтыла. Тесирченлик исе мевхум анълам дегильдир. Тесирченлик дегенде, биринджиде, макъсадны там ифаделев, экинджиде, фикирнинъ анъгъа тездже етип бармасына иришюв, учюнджиде, хабернинъ хатырада чокъча вакъыт сакъланып турмасыны теминлев козьде тутула.

Халкъ озь Ватанына авдет олгъан сонъ къырымтатар журналистикасынынъ тили янъы бир ёнелишлерге малик олды. Сюргюнликте тек бир къырымтатар газетасы чыкъкъан олса, Къырымда миллий матбуат васталарынынъ сайысы, шу джумледен къырымтатар тилинде яйынлангъан газеталар, журналлар, телевидение, радио васталары пейда олды. Булар исе матбуат тилининъ денъишмеси ичюн де бир эсас олды.

Сонъ, матбуат тильи денъишмесинен, неширлердеки макъалелерде «джанлы тиль»

косьтергичи олгъан фразеологизмлерни къулланув севиеси де денъиштими? Бу суальге там кестирип джевап бермек кучьтир. Чюнки сюргюнлик девиринде тек бир дане миллий нешир чыкъкъанына бакъмадан, онынъ колеми ве девирийлиги буюк олып, энъ эсасы -джанлы тиль ташыйыджыларнынъ сайысы бугунькисинден къат-къат зияде эди. Дигер тарафтан, бугуньде-бугунь бир къач дане къырымтатар кутьлевий информация вастасы олгъаны ичюн олардаки метинлернинъ сайысы да чокълашты. Юкъарыда къайд эткенимиз киби, мезкюр ишимизде тек «Ленин байрагъы» ве «Янъы» дюнья газеталарында дердж олунгъан бир чокъ макъалелерни козьден кечирир экенмиз, шимди «Янъы дюнья» газетасынынъ саифелеринде басылгъан макъалелердеки фразеологизмлернинъ сайысы ич де аз олмагъаныны къайд этмек мумкюн. Зиядесинен, шуны да ургъулай билемиз ки, бу газетанынъ саифелеринде артыкъ фааль нутукъ муамелесинден чыкъкъан эски аталар сёзлери, айтымлар, идиомалар, дургъун сёз бирикмелери ер алмакъта.

Бир талай публикациялардаки фразеологизмлернинъ эмоционаллиги чешит тюрлю ис-дуйгъуларны, предметлерге нисбетен субъектив мунасебетлерни ифаделевнен багълы ола. Оларнынъ эмоционаллиги ашагъыдаки эки амиль негизинде акс олуна: а) образлылыкъ; б) айны вакъытнынъ озюнде эки мананынъ керчеклешмеси. Акъикъатен де, фразеологизмлер шадлыкъ, къуванч, айретленюв, тааджип, кин-мыскъыл киби дуйгъуларны ифаделемек имкянына маликлер. Меселя, «агълай-агълай козьсиз къалды», «юреги-багъры къан толды», «юрегине къыл сыгъмай» киби фразеологизмлер къайгъы, элем ве даргъынлыкъкъа аит эмоциональ тюсте олса, «эллеринъ дерт корьмесин!», «тилинъе шекер», «агъзынъа бал!» киби нидалар къуванч, севинчны ифаделей. «Аллах белянъны алсын!», «инсафынъ бармы?», «шишип къалсын!» киби ибарелер исе гъадап, наразылыкътан делялет берелер. Кимерде фразеологизмлер бир вакъытнынъ озюнде эм эмоционаллик, эм опькеленюв хусусиетинде олалар. Меселя, «дёрт тарафынъ дёрт къыбла» фраземасындан «къайда кетсенъ кет» деген эмоциональ мананен бирге «къатий эмир», тазыйыкъ манасы да анълашыла.

Базыда фразеологизмнинъ этимологиясынен онынъ муайен услюпке хас олмасы арасында да фаркълар ола биле. Дейик, «Ленин байрагъы»нда дердж олунгъан макъаледе «топрагъыны яламакъ» ибареси къулланыла. Бу ибаре диний контекстте «медресе топрагъыны яламакъ» шеклинде олып, «чокъ йыл девамында бир ерде окъумакъ, тасиль алмакъ» манасыны бильдире. Кечмиште бу ибаре белли бир дереджеде къулланылгъан эди, амма шимдики агъзавий сёйлешювде деерлик расткелинмей. Я да «озюни откъа да, сувгъа атмакъ» ибаресини энъ къадимий девирлерден етип кельген ибаре демек мумкюн. Онынъ «бир де бир ишни беджермек ичюн ич бир шейден сакъынмамакъ» деген манасы бар. Эм шусы муим ки, бу ибаре шимди эм сёйлешюв тилинде, эм бедиий нутукъта кенъ къулланыла.

Мадам ки, къырымтатар матбуаты тилинде фразеологизмлерден файдаланув меселесинден бахс этилир экен, бу эснада рус тилинден терджимелернинъ тесирини де унутмамакъ лязим. Эльбет, эр анги тесирнинъ эки джеэти: я мусбет, я да менфий тесири ола билир. Амма, занымызджа, бунынъ менфий тарафлары устюн кельсе керек. «Янъы дюнья»да дердж олунгъан «Рухшынаскъа не ичюн мураджаат этелер?» серлевалы материалда психолог экимнен субет бериле. Онда джумледен: «Догъру, Гъарпнынъ тесирини де инкяр этмек олмаз. Биз, экимлерге, четэль кино ве сериалларыны бакъып, авропаджа турмуш тарзына авес эткен пациентлер келип туралар», - дениле ве бир-эки джумледен сонъ: «Яни мен иле не олаята? Не ичюн бойле олаята ве, ниает, бу проблемни насыл чезе билем?», - деген джумлеге расткелине. Бу - айны рус тилининъ тесиринде къурулгъан джумледир. «Что случается со мной?» демекнинъ калькасы. Албу ки, озь тилимизде бу «Мен иле не олаята?» шеклинде дегиль де, «Манъа не олаята?» деп ифаделенмели.

Бир чокъ къалем саиплери сёзлернинъ дюльберлигине очь олалар. Сёзнинъ янгъырамасы, аэнкини бегендилерми, тамам, насыл олса да, оны ишлетмеге тырышалар. Бильхасса, бу сёз тилимизде янгъыравукъ олса, бу давраныш даа кучьлю ола. Асылында бу - айрыджа бир мевзудыр. Шимдилик исе мисаллер вастасынен рус тилинден терджименинъ менфий тесирлерини къысмен олса да бакъып чыкъайыкъ.

Рус тилинде олгъаны киби терджиме этилип алынгъан калька-фразеологизмлер хусусан сонъки девир эдебий эсерлеринде ве публицистикасында козьге чарпалар. Базы алимлернинъ фикириндже, бунынъ ярамай ери, ёкътыр, аксине, бойледже, тиллер бири-бирини зенгинлештирелер, дейлер олар. Лякин бойле фикирнен разылашмакъ кучь. Бир де бир рус фразеологизмининъ къырымтатарджа уйгъундашыны къыдырып тапмакъ ерине къолай-къолай оны чевирювден тильге тек зарар кетириле билир. Яни озюмизнинъ инджилеримиз унутылып, япма, сахте ибарелерни къулланмагъа меджбур оладжакъмыз. Сёз келими, бу шей тек рус тилинден алынгъан ибарелерге аит дегиль. Асылында калькалар эвель-эзельден япылып кельген. Меселя, бизим бир чокъ ибарелеримиз фарс тилинден сёзме-сёз терджиме этилип алынгъаныны тахмин этмек мумкюн: «бир агъыз» - «як дахан», «бефтан лаф» - «гап бофтан», «бойнуна алмакъ» - «ба гардан гирифтан», «козь-къулакъ олмакъ» - гушу чашм шудан», «бири багъдан, бири дагъдан» - «яке аз богъ, дигаре аз рогъ».

Эльбет, бу алнен калькаларнынъ келиши гузель япылмасыны акъламакъ олмаз. Эсасен рус тилинден терджиме этилеяткъан фразеологизмлернинъ асыл къырымтатарджа вариантларыны чешит менбалардан къыдырып тапып, халкънынъ джанлы тилине къайтармакъ лязим.

Шимдилик исе, языкълар олсун, калькалар япув вира девам этмекте ве тильни бозгъан, оны фукъарелештирген ибарелерге сыкъ-сыкъ расткелине. Мына мисаллер: «Мороз по коже» джумлеси «Терисини аяз сыдырды» деп терджиме этиле. Албу ки, бизде бунынъ «Ичине буз тюшти» деген уйгъундашы бар. «Как в воду глядел» - «Дерсинъ сувгъа бакъып бильген» (асылында «Гъайыптан бильмек» олмалы), «Кричать на всех углах» - «Эр кошеде багъырмакъ» (асылында «Давулгъа къойып, зурнагъа чалдырмакъ»), «Выйти сухим из воды» - «Сувдан къуру чыкъмакъ» (асылында «Бурнуны къанатмамакъ») ве иляхре.

Энъ аджыныкълысы шунда ки, калька ве яры калька ёлунен япылгъан фразеологизмлер китабий услюпке хас олгъан фразеологизмлер сыфатында эдебий тильге синъмекте. Меселя: «Открыть Америку» - «Американы ачмакъ», «Проходить красной нитью» -«Къызыл йип олып кечмек», «Поставить точку» - «Нокъта къоймакъ», «Выйти из игры» -«Оюндан чыкъмакъ».

Терджименен огърашкъан мутехассысларнынъ фикириндже, метиннинъ энъ къыйын чевирильген унсурлары сырасында фразеологизмлер биринджи ерде туралар. Шунынъ ичюн де фразеологизмлерни терджиме эткенде миллий аэнкнинъ олып олмагъанына дикъкъат этмели. Базы бир алынма фразеологизмлерни эсапкъа алмасакъ, деерлик эписининъ миллий колорити мевджуттыр. Фразеологизмлер бир тильден дигер тильге терджиме этильгенде адетте образлылыкъ компонентлерининъ спецификасы бозула. Албу ки, фразеологик ибаренинъ бутюн семантикасы ве умумий фикири шу образлылыкъ компонентлерине эсаслангъандыр.

Шай экен, фразеологизмлер тильнинъ айры бир категориясыны тешкиль эткенини назарда тутып, оларнынъ терджимесине иджадий янашмакъ зарурлыгъыны ургъуламакъ истеймиз.

Эдебият:

1. «Ленин байрагъы» газетасы. - 1974 сенесининъ нусхалары.

2. «Янъы дюнья» газетасы. - 2019 сенесининъ нусхалары.

3. Виноградов В.В. Основные понятия русской фразеологии, как лингвистической дисциплины. «Труды юбилейной научной сессии». Издательство Ленинградского университета. 1946.

4. Костомаров В.Г. Русский язык на газетной полосе. М.: Просвещение, 1971.

5. Куркчи У. Къырымтатарджа-русча фразеологик уйгъундашлар лугъаты. Симферополь: Кры-мучпедгиз, 2011. 296 с.

6. Садыкова М. Краткий узбекско-русский фразеологический словарь. Ташкент, 1989. 334 с.

7. Усеинов С.М. Русско-крымскотатарский-украинский фразеологический словарь. Симферо-

поль: Доля, 2013. 524 с.

8. Фёдоров А.В. Основы общей теории перевода. М.: Высшая школа, 1983. 303 с.

9. Фразеологический словарь русского языка / под ред. А. И. Молоткова. М.: Русский язык, 1978. 543 с.

10. Эмирова А.М. Русско-крымскотатарский учебный фразеологический словарь. Симферополь: Доля, 2004. 176 с.

11. Эмирова А.М., Усеинов С.М. Русско-крымскотатарский словарь сочетаний, эквивалентных слову. Симферополь: Сонат, 2003. 232 с.

го

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.