CC BY
31А. Велиев.
E-maii: ablazizveli@mail.ru
Къырымтатар муэллифлерининъ бедий эсерлеринде Исмаил Гаспринский образы
УДК: 81'42(=512.1)
Аблязиз Велиев.
Образ Исмаила Гаспринского в художественных
произведениях крымскотатарских авторов
В статье исследуются создания образа Исмаила Гаспринского в художественных произведениях крымскотатарских авторов Ю.Б. Османова, Ш. Алядина, И. Керимова, С. Гафарова, Р. Фазыла, С. Нагаева, Р. Шакир-Али, А. Велиева: «Просветитель Востока Исмаил Гаспаринский», «Приглашение к дьяволу на пир», «Исмаил Гаспринский - великий просветитель», «Дочь мырзы - Фатиме», «Путешествие по Туркестану Исмаила Гаспринского», «Восем шагов по следам учителя», «Мир без границ».
Ключевые слова: Исмаил Гаспринский, газета «Терджиман-Переводчик», образ И. Гаспринско-го в художественных произведениях крымскотатарских авторов.
Ablaziz Veliyev.
The Image of Ismail Gasprinsky in the
Literary Works of Crimean Tatar authors
The article examines the creation of the image of Ismail Gasprinsky in the works of Crimean Tatar authors (Yu.B. Osmanov, Sh. Alyadin, I. Kerimov, S. Gafarov, R. Fazyl, S. Nagayev, R. Shakir-Ali, A. Veliyev): "The enlightener of the Orient Ismail Gasprinsky", "Invitation to the devil for a feast", "Ismail Gasprinsky - the great enlightener", "The noble's daughter - Fatima", "The journey of Ismail Gasprinsky through Turkestan", "Eight steps in the wake of the teacher", "World without borders".
Keywords: Ismail Gasprinsky, the Newspaper "Terjiman-Translator", the Image of I. Gasprinsky in the Literary Works of Crimean Tatar Authors.
Бугуньде 170 йыллыгъыны къайд эттигимиз улу сима Исмаил Мустафа огълу Гаспринский къырымтатар халкъынынъ аятында айрыджа бир ер тута. Онынъ акъкъында чокъ язылды, язылмакъта ве шубе ёкъ ки, даа чокъ языладжакътыр.
Советлер Бирлиги Исмаил Гаспринский акъкъында мусбет шейлерни язмакъны кесен-кес ясакъ эткен эди. Мен кечкен асырнынъ алтмышынджы йылларында университетте окъугъанда оджаларымыз бизге оны тек пантюркист, панисламист, джадидист, монархист оларакъ табирлей эдилер.
Михаил Горбачёвнынъ джыллылыкъ девири башланмаздан бир къач йыл эвель биле Исмаил Гаспринский акъкъында ифтираларнен толу публикациялар матбуатта пейда олып турды. Бунъа Къазан университетининъ оджасы Рефикъ Нафиговнынъ дердж олунгъан диссертациясыны (Нафигов РИ. «Формирование и развитие передовой татарской обшественно-политической мысли», Казань 1964 г. (издание Казанского университета) [Османов, 2014, с. 24] мисаль оларакъ косьтермек мумкюн.
Лякин Юрий Османов, онъа къолтуткъан Басыр Гъафаров, Рефикъ Музаффаров, Исмаил Керимов, ташкентли профессор М. Вахабов киби алимлернинъ Гаспринскийни акълав
огърундаки гъайретлери арткъан сонъ Исмаил Гаспринскийнинъ иджадынен пек яхшы таныш олгъан ве кечкен асырнынъ отузынджа йылларында оны ясакъ этмеге буюк хызмети синъген белли совет шаркъшынасы Люциан Иппалитович Климович озюни акъламакъ ичюн 1987 сенеси Ташкентте нешир олунгъан «Звезда Востока» меджмуасынынъ 8-нджи санында озюнинъ «Маариф хызметинде: Тюркий тильде биринджи газета «Терджиман» ве онынъ нашири И. Гаспринский акъкъында» деген макъалесини бастырды. Айны о сенеси бу макъале къырымтатар тилине терджиме этилип «Йылдыз» меджмуасынынъ 6-нджы санында чыкъарылды.
Шундан сонъ Гаспринский акъкъында матбуатта публикациялар пейда олып башлады. Олардан биринджиси белли къырымтатар языджысы Шамиль Алядиннинъ 1977 сенеси язылып, 1978 сенеси «Йылдыз» меджмуасынынъ 1 ве 2-нджи, 1979 сенесининъ 1-нджи санларында басылгъан «Иблиснинъ зияфетине давет» повестидир.
Эдип бу эсерде, отуз йыллыкъ сускъунлыкътан сонъ кениш джемаатчылыкъкъа Исмаил Гаспринский акъкъында икяе этмек имкянына малик олды ве маарифчи, журналист, нашир, эдип, корюмли сиясетчи эм де джемаат эрбабы сыфатында онынъ образыны яратты.
Шамиль Алядин бу эсеринде «Терджиман»нынъ муаррири, 59 яшындаки Исмаил Гаспринсийнен онынъ редакциясына озь шиирлерини кетирген 29 яшлы кой оджасы, яш шаир Усеин Шамиль Тохтаргъазы арасындаки субет, фикир пайлашув, мунакъашалар акъкъында яза.
Гаспринский яш шаирге онынъ шиирлери акъкъында фикир бильдирювнен наширнинъ принципиаллиги ве онынъ эмиети акъкъында анълаткъаны, бунъа риает этмеюв неге алып кельгенини Шамиль Алядин И. Гаспринский ве онынъ «Терджиман» газетасы эм де къарасувбазарлы Абдурешид Медиев ве онынъ «Ветан хадими» газетасынынъ такъдири мисалинде ачып косьтере.
Исмаил Гаспринский акъкъында къырымтатар муэллифлери язгъан эсерлерге кельсек, башта бир Юрий Бекирович Османов ве онынъ хызметлери акъкъында айрыджа токъталмакъ керек.
Юрий Бекирович озь омюрининъ 25 йылыны Гаспринскийнинъ гъаелерини огренювге багъышлады. Бу улу симаны озь халкъына къайтарув истегинен яшады. Бундан 20 йыл эвельси яни 2001 сенеси филология илимлери докторы, профессор Исмаил Керимов бу инсан акъкъында шойле язгъан эди:
«Юрий Османов - Шаркънынъ улу маарифчиси Исмаил бей Мустафа-огълу Гаспринскийнинъ аяты ве фаалиетини энъ яхшы бильгенлерден биридир.
Гаспринскийнинъ эдебий-бедий эсерлерини талиль этювде онынъ хызметлерини айрыджа къайд этмели.
«Молла Аббас» (1887) ве «Юз йылдан сонъ» (1906) романларына багъышлангъан макъалелеринде Ю. Османов улу устанынъ бедий фаалиетини буюк меаретнен тасвирледи, Гаспринскийнинъ эсерлерининъ гъает назик мундериджесине олдукъча дикъкъатнен янашты. Бойле очерклерде Ю. Османов озюни аджайип текстолог оларакъ да косьтерди.
Муэллифнинъ бутюн эсерлерини озьгюн услюб ве анълайышлы тасвир, гаъет назик мантыкъ айырды эте. Ракъамларнынъ там догърулыгъы, чокътпан-чокъ эсерлернинъ адлары, тарихий сенелер, алынгъан парчаларнынъ там догърулыгъы, вакъиаларнынъ параллель ве чатышма талиллери Ю. Османовнынъ очерклерини терен ильмий ве эмиетли
Сёзсиз, Юрий Османовнынъ очерклери - къырымтиатар тарихий-филология илимининъ янъы ёнелиши олгъан Гаспринскийшынаслыкънынъ тикленювинде бир хазинедир» [Османов, 214, с. 5].
Затен Юрий Бекирович, Гаспринскийни къарардан зияде севе, урьмет эте эди. О, бу улу инсанны акълавда ярдым этмесини сорап, Москвадаки шаркъшынаслыкъ институтынынъ тюрк секторы мудири Н. Г. Киреевге язгъан мураджаатында шойле дей:
«Биз, И. Гаспринскийнинъ асабалыгъы ильмий ве интеллектуаль яшайышкъа къайтарылмакъ керек деп саямыз. Буны янълышсыз ве радикаль суретте япмакъ керек, чюнки Гаспринский Шаркъ тарихине Авропаны янъартув тарихине насыл буюк иссеси сингъген Леонардо да Винчи киби микъястаки шахстыр» [Османов, 2001, с. 253-254].
Буны амельде омюрге кечирмек ичюн Юрий Османов йылларджа КПСС Меркезий Комитетине, СССР Илимлер академиясына, ильмий-тедкъикъат меркезлерине, СССР Юкъары Советининъ депутатларына, алимлерге, языджыларгъа мектюплер язды, мураджаат этти. Бунынънен бир сырада йылларнен Гаспринскийнинъ аяты ве иджадыны огренюв, талиль этювнен огърашты.
«Исмаил Гаспринский» (1965), «И. Гаспринскийнинъ иджады акъкъында» (1966), «Шаркъ маарифчиси Исмаил Гаспринский ве реакцион доктриналар эм де акъымлар» (1966), «Исмаил Гаспринский. Дюньябакъышы ве фаалиети акъкъында къыскъаджа очерк» (1966), «Исмаил бей Гаспринскийнинъ «Юз йылдан сонъ. 2000-нджи йыл» романы акъкъында» (1981), «Исмаил бей Гаспринский ве социалистик доктриналар» (1991), «Исмаил Гаспринскийнинъ миллий колониаль меселе акъкъындаки концепциясы Авразия тасавурында» (1992), «Славян-шаркъ мунасебетлери Исмаил Гаспринскийнинъ тасавурында» (1993), «Медениетлиликнинъ эки аспекти» (1993) киби салмакълы ильмий очерклер язып, улу атамызнынъ омюри, фаалиети акъкъында гъает къыйметли асабалыкъ къалдырды, буюк эрбап, маарифчи, журналист, языджы, джемаат эрбабы Исмаил Гаспринскийнинъ парлакъ образыны эр тарафлама косьтермеге тырышты ве айтмакъ мумкюн ки, бунъа иришта.
Исмаил Гаспринскийнинъ аяты ве иджадыны огренюв, тешвикъат этювде профессор Исмаил Керимовнынъ да иссеси гъает буюктир. О, 1995 сенеси чыкъаргъан юкъары сыныф талебелери ве филология факультетининъ студентлери ичюн къулланма дерсликте Исмаил Гаспринскийнинъ «Дар уль-Рахат мусульманлары» романы акъкъында икяе этип, эсернинъ мундериджеси, гъаеси, маиетини окъуйыджыларгъа анълатты, баш къараман Молла Аббас образы узеринде токъталып, о акъкъында Гаспринскийнинъ айткъанларына изаатлар берди ве ниает дерсликте «Дар уль - Рахат мусульманлары» романындан парча бастырды [Керим, 1995, с. 7-86].
1999 сенеси И. А. Керимов «Гаспринскийнинъ джанлы тарихи. 1883-1914» китабыны бастырды. Джыйынтыкъта «Терджиман» газетасында 1883 сенесинден 1914 сенесинедже олгъан санларында чыкъкъан дикъкъаткъа ляйыкъ хаберлер акъкъында малюмат бериле, бундан да гъайры, оларгъа бир сыра изаатлар эм де сонъ девирде тапылгъан Исмаил Гаспринский ве онынъ фаалиетинен багълы архив весикъалары кирсетильгендир [Керим, 1999].
Исмаил Керимов 2001 сенеси «Молла Аббас» романынынъ биринджи томыны салмакълы кириш сёзюнен (13 саифе) къырымтатар тилинде (кирил, латин ве арап уруфатларында) къыйын анълашылгъан сёзлерге берильген лугъат иле айрыджа китап оларакъ дердж эттирди [Гаспринский, 2001].
Профессор Керимов аля-бугунь архивлерде, кутюпханелерде чалышыр экен, халкъымызнынъ улу деасы Исмаил Гаспринскийнинъ аяты ве иджадыны дикъкъат меркезинден къачырмай. Эминмиз ки, алимимиз бизни бу эснада озюнинъ янъы тапылмаларынен къувандырыр.
2001 сенеси Исмаил Гаспринскийнинъ 150 йыллыгъы къайд этильди. Шу йылы онынънен багълы бир сыра эсерлер пейда олды. Олардан бири Сеитгъазы Гъафаровнынъ «Исмаил Гаспринский - улу маарифчи» деген джиддий, салмакълы ве гъает окъунакълы ишидир.
Дженктен эвель Ленинградда окъугъан ве муаребе йыллары эм де ондан сонъ да истифагъа чыкъкъангъа къадар сувалты гемилери заводында муэндис оларакъ чалышкъан, арап уруфатыны яхшы бильген Сеитгъазы Гъафаров он дёрт йыл девамында Ленинграддаки Салтыков - Щедрин адына девлет кутюпханесине къатнап, «Терджиман» газетасыны толусынен окъуп чыкъкъан, ондаки пек чокъ макъалелерни кочюрип алгъан ве олар эсасында юкъарыда къайд эттигимиз салмакълы эсерни яраткъан.
С. Гъафаровнынъ эсери айры очерклер сыфатында ве сонъундан, екюнленген эсер оларакъ 1989-1991 сенелери «Йылдыз» меджмуасында басылды ве 2001 сенеси муэллифнинъ вефатындан сонъ «Исмаил Гаспринский - улу маарифчи» адынен айры китап оларакъ дердж олунды [Гафаров, 2001].
Бу эсерде Сеитгъазы Гъафаров аятий мисаллер эсасында Исмаил Гаспринскийнинъ
образыны ярата.
Маарифчи, журналист, сиясетчи, нашир, мусульман, миллетпервер сыфатында Исмаил Гаспринскийнинъ хызметлерини Гъафаров «Терджиман»дан алынгъан джанлы мисаллер эсасында гъает меракълы икяе эте. Эр бир айтылгъан фикирни конкрет публикацияларнен багълап косьтерди.
Меселя, «Терджиман»ны чыкъарув мерамынен Гаспринский дефаларджа Петербурггъа бара ве ниает оны чыкъармагъа рухсет ала. Шундан сонъ Петербургда илимлер академиясынынъ басмаханесинде газетанынъ чыкъаджагъы акъкъында махсус илян бастыра. 2000 нусхадаки бу илянны Русиенинъ тюрк-татар халкълары яшагъан бутюн ерлерге ёллай. Иляннынъ янына «Тонгъуч» серлевасынен махсус макъале къоя ве онда газетанынъ макъсады, мундериджеси акъкъында тафсилятлы анълатув бере.
Бу ерден Гаспринский Нижний Новгород шеэрине кете ве анда кечмекте олгъан ярмалыкъта бир чокъ мусульман базиргянларынен корюше. Оларгъа газета чыкъаджагъы акъкъында айтып, ярдым этмелерини, эвге къайткъан сонъ яшагъан ерлериндеки адамларгъа да буны бильдирмелерини риджа эте. Мындан Къазангъа ёней. Лякин анда онынъ ниети бошкъа чыкъа. Къазанда ерли татарларнен корюшмек ичюн топлашув кечирмекни илян эте. Макъсады халкъкъа газета акъкъында анълатмакъ эди. Шу мерамнен шеэрдеки энъ яхшы «Волга - Кама» мусафирханесиндеки залны кирагъа ала. Татарлар яшагъан бутюн ерлерге топлашув кечириледжек ер, вакъыт косьтерильген махсус илянлар аса. Илянда топлашувда япыладжакъ чыкъышнынъ мевзусы да языла («Мусульманларнынъ тилинде окъумагъа ве язмагъа билюв эм де онынъ файдасы»).
Гаспринский бельгиленген вакъытта адамларны беклей. Лякин топлашувгъа кимсе кельмей. О вакъытта татарлар топлашув не экенини бильмей эдилер. Олар тек джума куньлери джамиде джума намазына топланмакъны биле эдилер.
Гаспринский эки саат беклей. Залда тек учь адам бар эди. Оларнынъ бириси шу масафирханеде яшагъан кавказлы адам, экиси де Оренбургдан эди. Гаспринский шу учь адамнен субет кечирмеге меджбур ола. Бу адамлар озьлери яшагъан ерде корюмли шахслар экен. Гаспринский оларгъа чыкъаджакъ газета, онынъ эмиети, файдасы, афтада учь кере чыкъаджагъы ве йыллыкъ фияты учь кумюш оладжагъыны айта. Бу адамлар Гаспринскийнинъ ниетлерини анълайлар, макъуллейлер ве къайткъан сонъ адамларгъа анълатаджакъларыны эм де маддий къолтутаджакъларыны ишандыралар. Сонъундан акъикъатен де олар абуне топлавда ярдым этелер.
Биринджи вакъытларда Кавказ мусульманларындан ич кимсе газетагъа абуне олмай. Кавказ о якъта турсын, Къырымда биле «Терджиман»гъа тек 6 адам языла. Халкъ газетанынъ макъсады ве эмиетини анъламай эди.
Басмаханени тешкиль эткенде Гаспринский ерли зенгинлерден бирине паранен ярдым этмесини сорай.
«Сиз пек саде инсан экенсинъиз, Гаспринский эфенди, бир тюрлю файдасы олмагъан шейге борджкъа пара сорайсынъыз, — дей зенгин, - Мен бир вакъыт олмайджакъ шейге пара масраф этмейим. Эгер сиз тютюнджилик киби эльверишли ишнен огърашаджам деген олсанъыз мен сизге пара берир эдим, лякин теклиф эткен шейинъиз ичюн пара берип оламайым», - дей.
Гаспринский иште бойле агъыр шараитте озь фаалиетини башлады. Нешрият ишлерини башта озю огренди, сонъра бу ишке адамларны джельп этип, оларгъа да огретти. Бир чокъ ишлерни: кягъытны азырлав, басув тезьяларыны къолнен айландырув ве иляхрелерни бутюн къорантасынен озьлери япа эдилер. Газета ильк вакъытта иште бойле вазиетте чыкъты.
«Вакъыт» газетасынынъ баш муаррири Фатих Каримов озюнинъ осьмюрлик деврини хатырлап, онынъ бабасы насыл Гаспринскийге къаршы чыкъкъаныны айта [Гафаров, 2001, с. 93-94].
Бабасы Гильман Каримов Къазаннынъ козьге корюнген адамларындан бири олгъан. Бир кунь о огълунынъ къолунда «Терджиман» газетасыны коре ве огълу динге къаршы чыкъкъан газетаны окъугъаны ичюн пек ачувлана. О, башьа огълуны ольдиреджек къараргъа
келе, лякин сонъ анълай ки, бунда огълунынъ къабааты ёкъ, къабаатлы - «Терджиман» газетасынынъ нашири Гаспринскийдир. Диний акъидаларгъа аркъа таяяракъ о, динге къаршы догърултылгъан газетанынъ наширини ольдюреджек ола ве шахсен озю бойле къарар чыкъара. Бираз вакъыттан сонъ ниетини омюрге кечирмек ичюн сабыкъ Къырым ханлыгъынынъ пайтахты Багъчасарайгъа ёл ала. Озь ниети акъкъында кимсеге ич бир шей айтмай.
Озь ниетини ерине кетирмезден эвель Гильман Каримов Гаспринскийнен шахсен корюшип, субетлешеджек, озь ниетинден вазкечтиреджек ола. «Эгер о мени анъламаса ве озь ишини девам эттиреджек олса мен озь ниетимни омюрге кечиририм», - дей о.
Гаспринский узакътан кельген мусафирни буюк сайгъынен къабул эте. Гильман Каримов озюни таныштыра ве шундан сонъ кендини меракъландыргъан суаллерни берип башлай. Гаспринский мусафирни дикъкъатнен динълей, озь дефтерине нелернидир къайд эте. Каримов да Гаспринскийни дикъкъатнен динълей. Субет бир къач саатке сюре. Ниает Каримов озюнинъ адий, мантыкъсыз суаллеринден тап озю къолайсыз вазиетте къала. Мусафир къонакъбайны терк этер экен:
«Мен эр шейни анъладым. Сиз халкъымызны бильгиге, илимге джельп этмек истейсинъиз, тек тасиль ве илимни огренюв аркъалы халкънынъ севиесини керекли дереджеге котермек мумкюн деп саясынъыз. Бу, улу гъае ве пек де зарур, ич де онъа къаршы чыкъмакъ олмаз. Мен толусынен сизнинъ фикиринъизге къолтутам ве озюм де онъа къошулмагъа азырым», - дей.
Гаспринскийнинъ гъаелери Гильман Каримовны шу дереджеде къандырды ки, о, озь хаталарыны танымагъа меджбур олды. Гаспринскийни ольдюрмеге кельген Гильман Каримов онынъ къабулханесинден Гаспринскийнинъ тарафдары, меслекдеши олып чыкъа. Эвине къайтып кельген сонъ фааль маарифчилер тешеббюсчисине чевириле, огълу Фатихни исе Истанбул университетине окъумагъа ёллай.
Фатих Каримий Тюркиеден къайткъан сонъ атта бир къач йыл Къырымда оджалыкъ япа, Исмаил Гаспринскийнинъ энъ садыкъ тарафдарларындан бири олып, «Терджиман» газетасынынъ юбилейинде иштирак этмек ичюн Татарыстандан Багъчасарайгъа келе. Сонъундан белли татар языджысы ола ве Исмаил Гаспринскийнинъ ана-бабасы акъкъында
«Мырза къызы Фатиме» деген повесть, «Къырымгъа сеяат» адлы сеяатнаме яза.
2001 сенеси бу эсерлерни мен къырымтатар тилине терджиме этип айры китап оларакъ чыкъардым [Каримий, 2001].
2014 сенеси «Къырымдевокъувпеднешир» нешрияты Сеитгъазы Гъафаровнынъ «Исмаил Гаспринский» адлы эдебий портрет китабыны да чыкъарды [Гъафаров, 2014]. Бунда акъикъатен де Исмаил оджанынъ сымасы кениш колемде тасвирленген.
2001 сенеси языджылар Риза Фазыл ве Сафтер Нагаев «Къырымтатар эдебиятынынъ тарихи» дерслигини дердж эттирдилер. Онда Исмаил Гаспринскийге де салмакълы ер айырылгъан. Муэллифлер онда улу мутефеккир, маарифчи ве эдипнинъ янъы тасильни ишлеп чыкъув ве омюрге кечирювдеки акърансыз хызметлери, языджы оларакъ ана тилинде язгъан романлары ве икяелери акъкъында сёз юрьсетелер [Фазыл, 2001, с. 183-191].
2006 сенеси языджы Сафтер Нагаевнинъ «Исмаил бейнинъ Туркистан сефери» адлы китабы дюнья юзю корьди [Нагаев, 2006]. Бу джыйынтыкъкъа муэллифнинъ «Исмаил бейнинъ Туркистан сефери» повести, «Ташкентте миллет атасынынъ тамырлары» эссеси,» Яныкъ савуша, хатыра яшай» очерки ве Шамиль Алядиннен Шакир Селимнинъ Гаспринскийге багъышлангъан бирер шиири кирген.
Омюрининъ баягъы къысмыны маариф саасына багъышлагъан Исмаил Гаспринский тек Къырымда дегиль де, тюркий къавмлар яшагъан Туркистанда, Къытайда, Индистанда да дефаларджа олып, янъыджа окъутув усулыны таргъип этювнен фааль огърашты. О, Туркистан улькесининъ Бухара, Самаркъанд, Ташкент виляетлеринде булунып, ерли зиялыларнен, маарифчилернен корюшти, анда усулы-джедидни даркъатув ёлларыны амельде косьтерди.
Эсернинъ муэллифи янъы окъутув усулынынъ фааль тешвикъатчысы Исмаил оджанынъ иште шу сеферлери акъкъында икяе эте, онынъ туркистанлы дин къардашларымызны
ильми-ирфан ёлуна чыкъарувдаки хызметлери акъкъында яза. Къадимий Бухара ве Самаркъанд Гаспринскийде насыл буюк теэсурат къалдыргъаныны тасвирлей. Затен бу сеяатлардан сонъ оджамыз озюнинъ «Терджиман» газетасында бир сыра меракълы очерклер де бастыргъан эди.
«Ташкентте миллет атасынынъ тамырлары» эссесинде исе муэллиф Исмаил Гаспринскийнинъ торунлары насыл олып бу улькеге келип тюшкенлери ве оларнынъ такъдирлери акъкъында сёз юрьсете.
Исмаил Гаспринскийнинъ басмаханесинде чалышып, «Терджиман» газетасыны чыкъарувда иштирак эткен ве сонъундан шаир оларакъ да танылгъан Якъуб Шакир-Алининъ торуны Рефат Шакир-Алини такъдир узакъ Австралиягъа алып барып ташлагъан. Лякин озь тамырларыны унутмагъан, халкъыны къайгъыргъан, онынъ такъдирини тюшюнген бу инсан элине къалем алып, улу Исмаил атамызнынъ фикирлерине даир озь дюньябакъышларыны акс эттирген «Оджанынъ изинен секиз адым» деген Исмаил Гаспринскийнинъ фикирлерине даир макъалелер джыйынтыгъыны язгъан ве оны къырымтатар ве рус тиллеринде айры китаплар оларакъ дердж эттирди [Шакир-Алиев, 2011].
Китаптаки биринджи макъаледе муэллиф Гаспринскийнинъ «Миллий гъае акъкъында» китабы хусусында озь фикирлерини беян этип, эки сёзнен айтаджакъ олсакъ, «Гуя бизни дёрт-беш несильнен айыргъан девир олмагъан эди ве о шимди бизим арамызда булуна. Гуя устаз якъын бир ерде олып, онъа хас олгъан хулюс тебессюм иле бизге эр вакъыт икметли меслеат ве огют-насиат бермеге азыр. Исмаил Гаспринский меним ичюн замандашларымыздан бири олды», - дей.
Экинджи макъаледе Исмаил Гаспринскийнинъ дин, илим ве ичтимаий теракъкъият огърундаки хызметлери хусусында сёз юрсете. И. Гаспринскийнинъ динге мунасебети, дин ве илим акъкъындаки фикирлери, дюньябакъышы, айны вакъытта цивилизацияларнынъ деврий эврими акъкъында яза.
Учюнджи макъаледе Исмаил Гаспринский ве «Миллий гъае»ни земане нокътаи-назарындан анълатувгъа токътала ве Исмаил Гаспринский «миллийлик гъаеси» акъкъында насыл фикирде олгъаныны ве онъа кенди мунасебетини беян эте.
Дёртюнджи макъаледе Гаспринскийнинъ маарифчилик концепциясынынъ теркибине земане нокътаи-назарындан янашып, кенди хулясаларыны чыкъара.
Бешинджи, алтынджы ве единджи макъалелерде Исмаил Гаспринский ве «насыл этип сагъ къалмалы?» меселесине; Исмаил Гаспринский ве глобаллешюв меселелерине; эм де Гаспринский ве сагъ къалувнынъ демографик джеэтлерине токътала. Хусусан «тильде, фикирде, иште бирлик!» шиарынынъ маиети ве бугуньде бизим халкъымызнынъ онъа мунасебети акъкъында озь фикирини бильдире.
Китапкъа кириш сёзю язгъан Айдер Эмировнынъ беян эткени киби: «Муэллиф «Гаспринский мисалинде окъумакъ, чалышмакъ, юрт къурмакъ ве эвлят осьтюрмек» адлы сонъки макъалесинде муэллиф шахсиетнинъ буюклигини бельгилевнинъ учь меярыны косьтере:
1) ичтимаий проблемлерни хусусий тарзда корьмеге икътидарлы олмакъ ве шу негизде джемиет инкишафынынъ янъы концепциясыны яратмакъ; 2) микъдарлыкъ; ве 3) гъаенинъ яшавчанлыгъы, яни джемиетке тесир эткен гъаенинъ фааль омюрининъ девамлылыгъы. Иште, Исмаил Гаспринскийнинъ шахсиети юкъарыдаки критерийлерге, улу маарифчи ве мутефеккир киби дегерли адларгъа шексиз, ляйыкътыр».
Китап акъкъындаки фикирлерге екюн чекерек шуны айтмакъ мумкюн ки, Рефат бей эр бир очеркте айдынлатылгъан саалар боюнджа Исмаил Гаспринскийнинъ образыны ачып косьтермеге тырышкъан ве бунъа иришкен.
2006 ве 2011 сенелери бугуньде энди мерхум оджамыз Сабри Арикъаннынъ азырлагъан «Исмаил бей Гаспралынынъ идеаллары, ишлери, тевсиелери ве хаберлери» адлы эки томлы китабы Истанбулда дюнья юзю корьди [ismail Bey, 2006, 2011]. Онда «Терджиман» газетасынынъ публикациялары беян этильген, Исмаил Гаспринскийнинъ бир чокъ макъалелери акъкъында айрыджа къайдлар, изаатлар ве атта махсус макъалелер берильген. Хусусан тиль бирлиги, умумий ве эдебий тиль, маариф саасында къадымджылар
ве джедитчилер акъкъындаки языларгъа айрыджа, кениш макъалелер багъышлангъан.
2016 сенеси, Исмаил Гаспринскийнинъ догъгъанына 165 йыл толгъанына багъышлап языджы Аблязиз Велиевнинъ «Сынъырсыз алем» адлы китабы чыкъты [Велиев, 2016].
Бу джыйынтыкъкъа муэллифнинъ Гаспринскийге багъышлангъан секиз очерки ве эки шиири кирген.
Къырым муэндислик-педагогика университети янындаки Къырымтатар филологиясы, Къырым этносларынынъ тарихи ве медениети ильмий-тедкъикъат институтынынъ лаборатория мудири, языджы А. Велиев чешит йылларда язгъан «Исмаил Гаспринский ве къырымтатар бала эдебияты», «Исмаил Гаспринскийнинъ земане окъуйыджысына белли олмагъан «Султанларнынъ къонушмасы» публицистик эсери акъкъында», «Аль-Нахда» газетасынынъ чыкъув ве чыкъмаюв себеплери», «Къазах ве къыргъызларнынъ озьгюнлигини къорчалавда «Терджиман» газетасынынъ ролю», «Ха-ха-ха» меджмуасынынъ 110 йыллыгъына багъышлангъан «Эки асыр башында», «Шамиль Алядиннинъ иджадында Исмаил Гаспринский», «Исмаил бей Гаспринский. «Терджиман» газетасы ве онынъ 20 сенелик дуа меджлиси» очерклерини бу китапкъа кирсеткен.
Языджы бу очерклерде Исмаил Гаспринскийнинъ маарифчи, публицист, языджы, нашир, джемаат эрбабы оларакъ образларыны ачып косьтермеге арекет эткен.
Айны вакъытта Аблязиз Велиев улу атамыз Исмаил Гаспринскийнинъ гъаелерини девам эттирмек макъсадынен онынъ 150 йыллыгъы къайд этильген сенеси «Ха-ха-ха» меджмуасыны арадан 95 йыл кечкен сонъ гъайрыдан нешир этип башлады ве еди йыл девамында онынъ 28 саныны чыкъарды. [Ха-ха-ха, 2001, 2007].
Ниает 2016 сенеси Татарыстан Джумхуриетининъ Ш. Марджаний адына тарих институтынынъ Къырымдаки ильмий меркези, Багъчасарайдаки И. Гаспринский адына тарих ве медений эм де археология музей-заповедниги, Гаспринский адына джумхуриет къырымтатар кутюпханеси Исмаил Гаспринский эсерлерининъ толу топламыны чыкъармагъа киришти. Бу куньге къадар онынъ учь томы дюнья юзю корьди. Иш девам эте.
1914 сенеси сентябрь 11-де саба саат 7-ни кечкенде улу атамыз Исмаил бейнинъ юреги урувдан токътады.
Онынъ вефаты мунасебетинен илькиде тазие бильдиргенлерден бири онынъ якъын досты Номан Челебиджихан эди.
«Авдарылды Чатыртав, кочьти Къырым,
Энди кимге айтайым ичимнинъ сырын?
Улу оджамыз Гаспринскийнинъ вефат эткенини эшитип истирабдан козьяшларымны токътатып оламадым, къайгъы ве элемден агълай-агълай бир дакъкъа биле озюмге теселли берамадым.
Иште шу козьяш толу козьлеримдеки къайгъы ве элемлеримни онынъ къорантасынен, дюньянынъ бутюн мусульман халкъынен пайлашмакъ истейим. Челебиджихан Номан. 1914 сенеси, сентябрь 12, Кезлев» [Гафаров, 2001, с. 198-199].
Исмаил Гаспринский дюньягъа белли, Арабистандан Авропагъа баргъандже, Авропадан Индистан, Къытай,Япониягъа баргъандже танылгъан улу инсан эди. О, Бухара ханлыгъынынъ III дереджели «Танъ йылдызы» алтын ордени», Тюркиенинъ IV дереджели «Медение» ордени, Ираннынъ IV ве III дереджели «Арслан ве Кунеш» орденлеринен, Сан-Петерберг техника джемиетининъ тунч медалинен такъдирленди. Бутюн булар онынъ хызметлерине, истидатына кесильген буюк урьмет темсилидир.
Къырымтатар муэллифлерининъ бедий эсерлеринде Исмаил Гаспринский образы насыл айдынлатылгъаны акъкъында айтаджагъымыз шулардан ибареттир.
Эдебият:
1. Алядин Ш. Приглашение к дьяволу на пир. Повесть. Избранные произведения. Симферополь: Къырымдевокъувпеднешир. 1999. С. 247-431.
2. Велиев А. Сынъырсыз алем. Симферополь: И. Гаспринский адына Медиамеркез. 2016. 96 с.
3. Гаспринский И. Молла Аббас. Роман. 2 томлукъ. Том I. Къырымдевокъувпеднешир. 2001. 400 с.
4. Гафаров C. Исмаил Гаспринский - великий просветитель. Симферополь: «Тарпан». 2001. С. 93-94, 198-199.
5. Гъафаров С. Исмаил бей Гаспринский. Эдебий портрет. Къырымдевокъувпеднешир. 2014. 128 с.
6. Каримий Ф. Мырза къызы Фатиме. Повесть. Къырымгъа сеяат. Сеяатнаме / терджиме эткен А. Велиев. Къырымокъувпеднешир. 2001. 140 с.
7. Керим И. Гаспринскийнинъ «джанлы» тарихи. 1883-1914. Акъмесджит: «Тарпан». 1999. 408 с.
8. Керим И. Къырымтатар эдебияты. Къулланма дерслик. Акъмесджит: Къырымдевокъувпеднешир. 1995. С. 7- 86.
9. Нагаев С. Исмаил бейнинъ Туркистан сефери. Акъмесджит: «Таврида». 2006. 128 с.
10. Османов Ю. Из плена лжи. Научные статьи о творчестве и деятельности Исмаила Гасприн-ского. Симферополь: Доля. 2001. С. 253-254.
11. Османов Ю. Просветитель Востока Исмаил Гаспринский. Симферополь: «Бизнес-Информ». 2014. С. 5, 24.
12. Фазыл Р., Нагаев С. Къырымтатар эдебиятынынъ тарихи. Акъмесджит: Къырымдевокъувпеднешир. 2001. С.183-191.
13. Ха-ха-ха. Акъмесджит. Къырымокъувпеднешир. 2001 № 1; 2007, № 28.
14. Шакир-Алиев Р. Оджанынъ изинен секиз адым. (Исмаил Гаспринскийнинъ фикирлерине даир макъалелер джыйынтыгъы). Акъмесджит; «Доля» нешрияты. 2011. 80 с.
15. ismail Bey Gaspiralinin idealleri, i§leri, Tavsiyeleri ve Haberleri / Haz.: Sabri Arikan. Türk Dünyasi Ara§tirmalari Vakfi. istanbul. 2011. 424 s.
16. ismail Bey Gaspiralinin idealleri, i§leri, Tavsiyeleri ve haberleri / haz.: Sabri Arikan. Türk Dünyasi Ara§tirmalari Vakfi. istanbul. 2006. 577 s.
17. Zemaneviy rus§a-qmmtatarca lugat - Современный русско- крымскотатарский словарь / сост.: В. Миреев, А. Горяинов. Симферополь: Саки: ЧП «Предприятие Феникс». 2013. 580 с.
