CC BY
29УДК: 82=512.14-94
4*1
Куртумеров Эмир-Усеин Эмир-Усеинович1 Е_тэН: enverkurtumer@mail.ru
Исмаил Гаспринскийнинъ ичтимаий-сиясий бакъышлары («Мукялеме-и селятин» икяеси эсасында)
Анълатма. Макъаленинъ макъсады улу къырымтатар мутефеккири И. Гааспринскийнинъ сиясий-ичтимаий бакъы-шларыны онынъ «Мукялеме-и селятин» икяеси эсасында талиль этмектир. Гааспринский озь икяесинде чешит мен-балардан файдалангъан алда Тюркистаннынъ кечмишини ве янъы тарихини косьтер-меге ве тасвирлемеге арекет этти. Муэллиф икяеде тюрк дюньясынынъ зайыфлашув себеплерини терен талиль эте. Меджлисте иштирак эткен ханларгъа ве султанлар-гъа, оларнынъ япкъан хызметлерине, девлетни насыл идаре эткенлерине ве дюньябакъ-ышларына коре къыймет кесе. Олардан Якъуббекнинъ, Шамильнинъ ве тюрк султаны Махмуднынъ (1808 - 1839) фаалиетине айры къыймет кесе. Гааспринский буларны меджлис иштиракчилерининъ оларгъа косьтерген сайгъысы вастасынен тасвирлей.
Анахтар сёзлер: Терджиман, Тюркистан, Тимур, мутефеккир, сиясий-ичтимаий, тюрбегях, зиярет, Семеркъанд.
Улу мутефеккир, «Тильде, фикирде ве иште бирлик» шиарынен бутюн тюрк дюньясыны бир байракъ алтында бирлештирмек гъаесини илери сюрген Исмаил Гаспринский озюнинъ сиясий-ичтимаий бакъышларыны «Русие мусульманлыгъы» (1881 с.) ве «Русие-шаркъ анълашмасы» (1896 с.) киби эсерлеринде беян эткен эди. Булардан гъайры 1906 сенеси «Терджиман» газетасында онынъ Тюркистаннынъ янъы тарихи ве келеджеги насыл олмасы кереклигине багъышлангъан «Тюркистаннынъ янъы тарихи» серлевалы эсери басылгъан эди.
Бизим макъсадымыз Гаспринскийнинъ сиясий-ичтимаий бакъышларыны «Мукялеме-и селятин» икяеси вастасынен беян этмектен ибарет оладжакъ.
«Мукялеме-и селятин» («Султанлар субети») икяеси «Терджиман» газетасынынъ 1906 сенеси дек. 22, № 144; дек. 25, № 145 ве 1907 сенеси янв. 8, № 3; янв. 22, № 7 сайыла-рында «Сейях» имзасынен басылгъан эди.
Бу икяеден гъайры онынъ «Сейях» имзасынен язгъан «Хинд ёлундан» серлевалы даа бир эсери белли. Профессор Явуз Акъпинарнынъ язгъанына коре бу эсер Исмаил Гаспринскийнинъ Хиндистангъа япгъан сеферлерине багъышлангъан олып, 1912 сенеси «Тюрк Юрду» дергисининъ № 10 сайысында нешир этильген эди.
«Мукялеме-и салятин» икяесининъ мундериджеси астында «расти ве рести» сёзлери язылгъан олып, оларнынъ ортасында да учь алкъа тасвирленген.
Академик В. В. Бартольднынъ тарихий менбаларгъа эсасланып язгъанына коре, Эмир Тимурнынъ мууринде (эм де юзюгинде) эки сёз язылгъан эди: «Расти ве рести». Фарс тилинде «расти - адалет, акъикъат», «рести - къуртулув, азатлыкъ» деген мананы анълата.
Академик Ибрахим Муминов озюнинъ «Эмир Тимурнынъ Орта Асия тарихинде туткъан ери ва ролю» адлы макъалесинде бу сёзлерни XV асыр алими, тарихчиси Шерефуддин Али Яздийнинъ «Зафернаме» эсерине эсасланып, «расти - дурусти» «акъикъат - селямет-лик» деп анълата.
1 Куртумеров Эмир-Усеин Эмир-Усеинович, ст. преподаватель, факультет крымскотатарской и восточной филологии, КФУ, Таврическая академия (Симферополь).
Литературоведение и фольклористика / Эдебиятшынаслыкъ ве фольклорджылыкъ I 117
Учь алкъа исе, тарихчилернинъ фикрине коре, Тимурнынъ дюньянынъ % къысмына укю-мранлыкъ япкъаныны ифаде эткен темсильдир.
Икяенен таныш олур экенмиз, «Не себептен Исмаил Гаспринский Тимур образына мураджаат этти?» деген суальнинъ догъмасы табиий бир ал. Эмир Тимур VI асырда хунлар тарафындан къурулгъан Тюрк девлетини гъайрыдан тиклеген буюк тарихий шахыс эса-плана. Белли олгъанына коре, 552 сенеси бу девлетнинъ башына Бамун къагъаннынъ келювинен Кок тюрк ханеданы девири башлангъан эди. 553 - 572 сенелери Коктюрк девлетини Бамуннынъ къардашы Мукъан идаре эте. Бу девирде девлет сынъырлары Манджур-дан (Манчьжурия) Ирангъа къадар узангъан къуветли бир императорлыкъкъа чевирильген эди. Даа сонъра бу девлет чешит себеплерден зайыфлаша. Девлетнинъ догъу къысмы Чин акимиети алтына кече. 680 - 682 сенелери Къутлугъ къагъан (Ильтириш къагъан) бу дев-летнининъ сынъырларыны эвельки алына кетире. Къутлугъ къагъаннынъ Бильге ве Куль Тигин адлы эки огълу бар эди. Буларны биз Орхон-Энесай ядикярлыкъларындан яхшы билемиз. 716 сенеси Бильге къагъан тахткъа отура. 734 сенеси Бильге къагъан вефат эте. Бильге къагъаннынъ вефатындан он сене кечкен сонъ, 745 сенеси Коктюрк девлети уйгъур-лар тарафындан ексан этильген эди.
Тимур 1370 сенесинден 1405 сенесине къадар озь салтанатыны шаркъта Къытай дива-рындан, гъарпта - Босфоргъа къадар; шимальде Арал денъизинден, дженюпте - Мысыр сынъырларына къадар кенишлеткен сахибкъырандыр1. О, къарарнен 25 йыл девамында, эсасен, могъул баскъыджыларына къаршы куреше. 1396 сенеси Алтын Орду ханы Тохта-мышны енъип, тарихте могъул укюмранлыгъыны ексан эте. Тимур тарихте терен из къал-дыргъан ве чокъ маир дипломат ве девлетлернен достане ве тиджарий-икътисадий алякъ-алар къургъан девлет эрбабы оларакъ белли. О, Авропа ве Асия ортасындаки озьара алякъаларнынъ инкишаф этмесине буюк иссе къоша. Къытай, Индистан, Френкистан, Османлы, Испания, Италия, Мысыр киби мемлекетлернен мунасебетлер къура.
Иште, Тимур Александр Македонский, Чингизхан киби мешур сераскерлернен бир сырада тургъан буюк тюрк укюмдары эди. Икяе муэллифи бу тюрк девлетининъ пайтах-тынен, онынъ тарихий абиделеринен таныш олмакъ макъсадында къадимий Семеркъант-къа келе:
...Ики кунь шехирни долаштым. Энъ индже энъ лятиф махарет иле бина эдильмиш эски заман имаретлерини, медресе, джами ве тюрбелери, чини дуварларла икишер къу-лачлыкъ ренгаренк чини иле накъшэдильмиш Куфи аелери2, сейир ве муталяа3 ве Шахи-зинде4 сарайы иле Эфрасияб5 ядигярыны темаша эттигим бадында6 Шах Тимур тюрбе-гяхына кельдим. Акъшамузери иди...» [4, с. 11].
1 Сахибкъыран - эр заман буюк заферлер къазангъан укюмдар.
2 Куфе услюбинде язылгъан аетлер.
3 Окъумакъ, теткъикъ этмек.
4 Шах Зинда, фарс. - «Тири падишах»» деген мананы анълата. Шах Зинда дейильмесине себеп Куссам ибн Аббастыр. Риваетлерге коре о, гъайрыдинлернен олгъан дженкте шехид ола. Онынъ «тири» адыны алмасынынъ себеби Къуран-ы Керимдеки: «Аллах ёлунда ольдюрильген-лерге «олюлер» деп айтманъыз: олар тиридирлер» (Бакъара суресининъ 154 ает-и керимеси. Шах Зинда комплекси 9-14 асырлар девамында тикленди. Шах Зинда джамисининъ агъач къапусында: «Арапларнынъ, хашимийлернинъ, къурайшитлернинъ, меккелилернинъ ве мединелилернинъ пей-гъамбери с.а.в. айтты: озюнинъ къыяфети ве табиатынен башкъалардан манъа энъ якъыны Куссам ибн Аббас р.а. дыр». Шах Зинда комплекси 11 тюрбеден ибарет олып, олардан бири Хазрети Мухаммеднинъ (с.а.в) эмджеси Сеиднинъ огълу Къусам ибн Аббаснынъ дюрбеси. Бу акъкъында онынъ къабир ташында шойле малюмат язылгъан: «Бу тюрбегях сонъ Пейгъамбернинъ (с.а.в.) эмджеси Сейиднинъ огълунынъдыр». «Муминлернинъ ёлбашчысы Куссам ибн Аббас. Аллах ондан эм бу ве ахирет дюньда разы олсун. 57 сенеси (676-677) шехид олды» сёзлери язылгъан.
5 Семеркъантнынъ шималий къысмында ерлешкен эрамыздан эвельки 6 асырда къурулгъан къадимий шеэрнинъ къалымтылары.
6 Бад - олсун, олгъанда.
«Фатиха» окъуп ичериге кире. Тюрбегяхда ог тарафта Эмир Тимурнынъ маневий ребери, шейхи Сейид Береке хазретлерининъ къабри, ортада Тимурнынъ, эки ян тарафында огъул-лары ве торунларынынъ къабри ерлешкен. Муэллиф бир четте отурып хаялгъа дала. Бутюн тюрк тарихи козь огюнден кече. Шу вакъыт сандыкъ ташларындан бири котерилип ап-акъ сакъаллы бир зат чыкъа. О, къолуны Тимурнынъ сандыкъ ташы узерине къоя. Сандыкъ ташы котерилип Тимур пейда ола. Бойле тарзда тюрк тарихининъ бутюн намлы султан-лары: Османлы султаны Абдульазиз хан, Иран шахы Насириддин, Бухара эмири Насрулла хан, Къокъанд ханы Худаярхан, къашгъар ханы Якъуб бек, Шейх Шамиль, Джемалиддин Афгъаний кибилер топлана. Бу топлашувда Джемаледдин Афгъаний сиясий мевзуда хутбе окъуй. О, хутбесинде султанларнынъ фаалиетине къыймет кесе. Тарихке мураджаат эте, тюрк халкъынынъ башына кельген фаджиаларынынъ башланув себеплерини айдынлатып шойле дей: «Москова князы Иван Грозный я ки Мутхиш Иван, Къазан ханлыгъына хюд-жумлар иттиги ве Къазаны мухасарая алдыгъы заман, Къырым ханы имдат вермеди. Халбуки Къырым Курск, Тула тарафына бир госьтериш, гозь багъы фыркъасы чыкъар-мыш исе Грозный хем Къазана, хем Къырыма къаршы мухаребе эдемейджек иди. Халбуки Иван Грозный бу хали бильдигинден Къазан устюне юкленмездене эввель Къырым ве Къазан арасыны бозуп бири бирининъ белясына дуаджы олмушлар иди.
Ханларынъ бу гъафлет-и сиясетлерининъ нетиджеси оларакъ Къазан истиля олунды, ер иле ексанэдильди. Джамиве медреселеряндырылды, мырзалар, бейлер дёндюрильди... Ики асыр сонъра Къырым ханлыгъы да истиля эдилип джеза-йи тарихиесини гёрьдю... Иван Грозный, Къазан ханлыгъына юкленип эзмекте булундыкъта Истанбул да шу къадар буюк икътидар ве нуфуз-ы сиясие вар иди; эгер бир пармакъ салламыш исе Грозный, Къазан тарафына гёзь биле эдемез иди!
Тюрк миллетининъ энъ илери къалеси, энъ мухим нокътасы булунан Къазан исти-ляында имдат верильмедиги, рус ордуларынынъ Истанбула ве Семеркъанта къадар ёлларыны ачыкъ быракъмыштыр: Къазан, Тюркистанынъ ве Рум диярынынъ къаравул къалеси иди; факъат къадри ве махиети билинмеди...» [4, с. 18].
Топлангъанлар девлети ичюн, халкъы ичюн хызмет япкъан затларны айрыджа урьмет-нен къаршылайлар. Шейх Шамиль ве Якъуб бек Аталыкъ Гъазынынъ япкъан хызметлери ве федакярлыкълары айрыджа тасвирлене. Шейх Шамиль пейда олгъанда, онъа озь сай-гъысыны ифаде этмек ичюн Тимур да еринден тура. Джемаледдин Афгъаний озь хутбесинде олар акъкъында шойле дей:
«Земанесининъ еганеси Шейх Шамиль иди. Бу адам гъайрет-и шахсиеси ве усул-и мукялемеси иле он тюрлю лисан иле мутекеллим1 олан Дагъыстан къабилелерини ек-вуджут2 халине кетирип рус киби земаненинъ буюк бир девлетине къаршы элли сене токътамайып мухаребатта3 ве мудафада булунды. Якъуп Бек Аталыкъ Гъазы исе беш-он атлы иле Фергъанадан Къашгъара кечип Къытай идаресинде эзильмиш мусуль-манлары гъайрет ве харакете кетирип Тюркистан-ы Шаркъийи, Къытай тасаруффун-дан4 халас5 къылмыш ве заман икътизасына6 аскер ве низамат къуруп, ханлыкъ тесис этмиш иди» [4, с. 18].
Исмаил Гаспринский «Мукялеме-и селятин» эсери вастасынен озюнинъ сиясий ве ичти-маий бакъышларыны ифаде этмеге арекет эте. Икяеде акъикъий тарихий шахыслар ишти-рак эткен тюрк тарихи талиль этиле. Муэллиф бир заманлар дюньянынъ энъ буюк ве энъ кучьлю девлетини къургъан тюрк халкъынынъ шимдики аджыныкълы вазиетине нелер себеп олды, «неден бу алгъа къалдыкъ?» деген суальни котере ве бу суальге джевап
1 Мутекеллим - къонушмагъа бильген
2 Ек вуджут - бир вуджут, бирлешкен
3 Мухаберат - дженклер
4 Тасарруф - идаре, саиплик
5 Халас - къуртарув, азат этюв
6 Икътиза - талап, зарурет
Литературоведение и фольклористика / Эдебиятшынаслыкъ ве фольклорджылыкъ | 119
бермеге арекет эте. Айны бу меслени Асан Сабри Айвазов 1907 сенеси язгъан «Неден бу хале къалдыкъ» пьесасында котерген эди. Асан Сабрий Айвазов озь пьесасында къы-рымтатар халкъынынъ сиясий-ичтимаий проблемаларыны котерген эди. Муэллиф бу суальге джевапны Джелялеттин Афгъанийнинъ хутбеси вастасынен бере. О, хутбесинде шойле дей:
«Он докъузунджу аср-ы милядисиндеки он дёрдюнджю аср-ы хиджрие мусадифтир, алем-и сиясийде кулли инкъиляп ве тагъаййур олды. Параход, телеграф, демирёл ве иш ичин пек чокъ тюрлю машиналар иджат олду. Идаре-и мульк ве девлет низамлары тамам башкъалашып хукюмдарынъ идаре-и кейфиесине сед чекилип миллетинъ рейи ве мура-дына гёре иш корюле башлады. Хунер ве санайы чокъ илерилейип секиз-он бинъ ишчи иле кочюрилен дестгяхлар (фабрикалар) тесис эдильди. Окъ ве къаълкъан унутулуп бир вер-сттен адам уран туфенг, мылтыкъ дёрт-беш версттен таш ве Хорасан къалелери парча парча эден топлар мейдана чыкъты; лякин, бу инкъиляп бу тагъаййур ялынъыз акъвам-и Ефренджиее махсус къалып мемалик-и шаркъие ве Ислямие эски халинде къал-мыш иди. Фикир эски, силях эски, усул-и идаре эски, санайи ве усул-и тиджарет эски, аскер низамы эски, къале биналары эски, денъизде гемилер эски вельхасил хер не вар хеп эски, хеп кёхне... Бундан долайы Аврупа акъвамы ве бунлардан хиссе алмыш, Рус къавмы дюняя эль узатып сел суйу ве денъиз далгъалары гиби мемалик-и Ислямиейи басмая ве кенарларыны къопармая, учурмая башлады, санайы ве эмтиасы иле бизим эснафлары сёндюрдю, берекет гитти. Низамлы аскери иле бизим низамсыз аскерлери дагъытты. Къуввет гитти...» [4, с. 13].
Икяенинъ сонъунда Тимур сёз ала ве бир заманлар йыкъылгъан улу тюрк девлетини тиклемек ичюн япкъан арекетлерини хатырлай. Амма тарихте бир баскъынджы, мерхамет-сиз укюмдар оларакъ анъылгъанына языкъсына. Бунъа бакъмадан, буюк тюрк девлетини къурмагъа малик олгъаныны ифтихарнен тариф эте. Амма озьара дженклер нетиджесинде бу буюк девлетнинъ парчалангъаны ве шимдики вакъытта тюрк халкъынынъ аджыныкълы вазиети акъкъында токътала. Бу ерде Сейид Береке хазретлери «Етер, огълум!» деп, Тимурнынъ омузына къолуны къоя. Тимур озь кедерини ифаде этип «Вах...!» чеке. Этрафны сюкюнет баса. Султанлар козьден гъайып ола. Муэллиф гизленген еринден чыкъып миса-фирханеге къайта.
Исмаил Гаспринскийнинъ «Мукялеме-и селятин» икяесине багъышлангъан марузамы-зны екюнлер экенмиз, шойле нетидже чыкъармамыз мумкюн. Гаспринский рус сиясетининъ кучьлю баскъысы астында чалыша эди. О, бу акъкъында «Терджиман»нынъ 1905 сенеси № 108 сайысында «Мектубати хуфя1» серлевалы макъалесинде: «Бир сёзюмге биле саташмасынлар деп, озь фикирлеримни гъает мукъайтлылыкънен беян эте эдим. Меним эр бир сёзюм бир къануннынъ мадделерине дегиль, беш къануннынъ мадделерине уйгъун келе эди» деп язгъан эди.
Бойле вазиетте чалышкъанына бакъмадан Гаспринский озь икяесинде бутюн тюрк мил-летининъ шанлы тарихини, такъдирини, онынъ шимдики девирдеки аджыныкълы вазие-тини тасвирлей. Бойле вазиетнинъ себеплерини ве олардан къуртулув ёлларыны косьтер-меге арекет эте. Бу куреште миллет екпаре олмасы лязим, тек о такъдирде макъсаткъа иришмек мумкюн деген фикирге келе.
Къулланылгъан эдебият:
1. Гаспринский И. Русско-восточное соглашение. Мысли, заметки и пожелания. - Бахчисарай: Изд-во типо-литогр. газ. «Переводчик», 1896. - 20 с. - В кн.: Россия и восток. Казань: Татарское книжное изд-во «Жиен», 1993. - С. 59 - 78.
2. Гаспринский И. Русское мусульманство. Мысли, заметки и наблюдения / И. Гаспринский. - Симф.: Изд-во тип. Спиро, 1881. - 45 с. - В кн.: Россия и восток. Казань: Татарское книжное изд-во «Жиен», 1993. С. 16 - 58.
1 Хуфя - гизли, сакълы
3. Гаспринский И. Истлиля-и Тюркистан. - Багъчасарай: Изд-во типо-литогр. газ. «Переводчик Терджиман», 1889. - 18 с.
4. Gasprinskiy i. Mukalemeyi Selatin // Türk Dünyasi Dil ve Edebiyat Dergisi. - 2008. - № 27. -S. 7 - 20.
Куртумеров Эмир-Усеин Эмир-Усеинович
Общественно-политические взгляды Исмаила Гаспринского
(на основе рассказа «Беседа правителей»)
Аннотация. Целью статьи является анализ социальных и политических взглядов великого крымскотатарского просветителя И. Гаспринского на основе его рассказа «Беседа правителей». Гаспринский, используя различные источники, старался показать и отобразить, кроме прошлой истории, и новую историю Туркестана. Гаспринский в этом рассказе подробно анализирует упадок тюркского мира, его причины. Что касается личностей, присутствующих на собрании, то он разделяет их по делам, управлению государством и мировоззрению. Из них он выделяет Яъкуббека, Шамиля и турецкого султана Махмуда (1808 - 1839). Автор показывает это через оказанное уважение остальных вставанием со своих мест, когда звучали их имена.
Ключевые слова: Терджиман, Туркестан, Тимур, мыслитель, социально-политический, мавзолей, посещение, Семерканд.
Kurtumerov Emir-Useyin Emir-Useyinovich
The socio-political views of Ismail Gasprinsky
(based on the short story «the Conversation of the rulers»)
Abstract. The purpose of this article is to analyze the social and political views of the great Crimean Tatar enlightener I. Gasprinskiy based on his story «the colloquy of the rulers.» Gasprinskiy, using different sources, trying to show and display, in addition to past history, and new history of Turkestan. Gasprinskiy in this story analyzes in detail the disrepair of the Turkic world, its causes. As for personalities present at the meeting, he shared them on business, governance and worldview. From them he selects Ahkubekov, Shamil and the Ottoman Sultan Mahmud (1808 - 1839). The author shows this through given the rest rising from their seats when they heard their names.
Key words: Terjiman, Turkistan, Timur, mutefekkir, siyasiy-ichtimay, turbegyah, ziyaret, Semerkand.
