CC BY
33УДК: 82=512.14-94
Бекиров Сервер Энверович1
E mail: nii_kipu@mail.ru
Бир корюшюв - эки чешит нокътайи назар
Анълатма. Макъаленинъ муэллифи демократ шаир Усеин Шамиль Токътаргъазы акъындаки эки эсерни (Алим Фетислямовнынъ «Шаир Шамиль Токътаргъазы» ве Шамиль Алядиннинъ «Иблиснинъ зияфетине давет» повести) козь огюне алып, Улу къырымта-тар мутефикири Исмаил бей Гаспринскийнинъ миллети огърундаки алидженап фаалие-тини тасдикъламагъа истеди.
Анахтар сёзлер: Исмаил Гаспринский, Усеин Шамиль Токътаргъазы, Алим Фетисля-мов, Шамиль Алядин, демократ шаир, мутефикир, терджиман.
Гаспринскийшынас-алим Виктор Ганкевичнен олгъан сонъки субетлеримизден биринде: «Сен Исмаил Гаспринскийнинъ Русие тюрк мусульманларынынъ анъларына ве талий-лерине олгъан тесирлери акъкъында фикир юрсетесинъ, лякин мен эйи бир манада оны пантюркист ве панисламист, деп анъсам, бирден синъирлеринъ бозула, деген эди. Дюнья-бакъыш бирден денъишмей. Эр бир девлет къурумынынъ озь эксикликлери, тесири мев-джут экен. Совет девлетинде дин ясакъ этилип, коммунист фиркъасына ёл ачылса, дигер девлетлерде аксине эди.
1927 сенеси 15 яшыны толдургъан Шамиль Алядиннинъ «Гаспринскийге» деп адлан-дыргъан ильк шиири дюнья юзюни корьди. Бу, менимдже, онынъ урьметли оджаларындан бири Яя Байбуртлынынъ догърудан-догъру тесири алдында олгъан олса керек.
1928 сенеси къырымтатар муневерлери устюнден сиясий репрессияларнынъ биринджи акъымы башлай. 1938 сенесине барып, миллетни къорчалай биледжек бир зиялы биле къалмай. Къырымтатар халкъыны къайгъыргъан ватанпервер ве миллетсевер инсанлар-нынъ адлары «душман» сыфатында «Буюк Совет энциклопедиясы»на кирсетилип, кениш кутьлеге ясакъ этиле. Оларнынъ арасына Совет укюметинен ич бир алып береджеги олма-гъан Исмаил Гаспринский де (1914 сенеси вефат этти) кирсетильген эди.
Кечкен асырда, яни 1910 сенелери Багъчасарай шеэринде ерлешкен «Терджиман» газе-тасынынъ нешриятында тарихий бир корюшюв - Улу мутеффикиримиз Исмаил Гаспринский ве прогрессив ве яш оджа ве шаир Усеин Шамиль Токътаргъазы арасында субет олып кечкен. Бу акъта аз да олса малюмат филология илимлерининъ намзети Алим Фетислямовнынъ «Шаир Шамиль Токътаргъазы» серлевасынен 1940 сенеси нешир этильген «Совет эдебияты» журналында бериле. Бу мезкюр макъаледеки бир къысымгъа дикъкъат этинъиз. Муэллиф демократ шаир Токътаргъазынынъ иджадыны косьтермек ичюн истер-истемез о девирнинъ талабына уюп, Исмаил Гаспринскийнинъ шахсыны бойле бир алда косьтере:
«Къырымтатар помещиклерининъ, буржуазия сыныфынынъ, кулакларнынъ ве мол-лаларнынъ Шамильни корер козьлери ёкъ эди. Олар Шамильге каршы ифтиралар ата, оны «динсиз», «кяфир» - деп, халкъ огюнде итибардан тюшюрмеге ынтыла эдилер. Лякин халкъ Шамильни таный, прогрессив, янъы оджаларда, гизлиден олса да, мекте-плерде Шамильнинъ шиирлерини окъута, мумкюн олгъан ерде ара-сыра онынъ язгъан йырларыны йырлата эдилер. Гаспринскийлер исе Шамильнинъ шиирлерини басмай эди-
1 Бекиров Сервер Энверович, переводчик лаборатории учебной литературы на крымскотатарском языке и языках малочисленных этносов Крыма НИИ крымскотатарской филологии, истории и культуры этносов Крыма ГБОУВО РК КИПУ (Симферополь).
лер. Меселя, Шамиль 1910 сенеси. «Налеи Къырым» адлы джыйынтыгьыны о вакъытта Къырымда санки бирден-бир матбаагъа - Багъчасарайда Гаспринскийнинъ матбаасына алып бармагъа меджбур ола. Гаспринский джыйынтыкъкьа кирсетильген шиирлернинъ бир козьден кечире ве бу сой шиирлери басамайым, - деп, къаршысында джевап беклеп отургъан Шамильнинъ огюне сюрип ташлай. Шамиль озь джыйынтыгъыны буюк зор-лукълар ве къыскъартувларнен 1910 сенеси Къарасувда «Ватан хадими» матбаасында бастыра биле, ве басыладжакъ шиирлер арасындан кескин демократический характер ташыгъан шиирлери, меселя, «Дюньяда не вар?», «Байрам киме», «Бир факъырнынъ дуасы», «Айнени», «Ялан дюнья» ве башкъалары чыкъарылгъан эди.
Бойле бир шараитте Шамиль, халкъ «дердине илядж буламай» белли дереджеде пес-симизмге урулды. О, тарсыкъып:
Язмам артыкъ, бездим артыкъ язмадан.
Не язарсам, яздыгъым ерде къалыр!
Бойле язы язмадан не фаркъы олур?
Гендинъ нчюн къышта мезар къазмадан!
(«Язмам артыкъ», 1910, июль)
- деп язгъан эди. Эм акъикъатен, Шамиль чокътан-чокъ шиирлер, къач дане пьеса, атта «Саадет аллеи» киби повесть язса да, булардан «Налеи Къырым»дан ве Оренбургда чыкъкъан «Шура» журналында басылгъан бир къач шииринден башкъа ич бир эсери басылмагьан эди.
Иште, XIX асырнынъ сонъларында янъы, капиталистик девир шараитына уймакъ, истеген татар помещиклернинъ ве къуветлеше яткъан миллий буржуазиянынъ байра-гъыны котерип, бу сыныфларнынъ огде джурюджи отряды оларакъ либерал Гаспринский группасы чыкъа.
Гаспринский группасы ялынъыз Къырымтатар помещиклери ве буржуазиясынынъ ннтересини темсиль этювнен къалмай. Бу группа хусусан 1905 сенеси революциясын-дан сонъ, куньдогъыш помещиклери ве буржуазиянынъ ислям дини эсасына рус чаризми платформасына бирлештирюв ве илерилетювге ынтыла.
Гаспринский 1905 сенеси: «мазысы ичюн къайгьырмаяракъ, ал азырыиа мути оларакъ, мусулъманлар Русие топрагъындаки бутюн халкъларле бирликте, Русие чарынынъ аза-матлы тахты имаесинде генди парлакь истикьбалини беклеюр», деп яза ве рус чаризми платформасында пантуранизм ве панисламизм идеясыны темсиль эте. Гаспринский-нинъ «Дар уль Раат мусюльманлары» повести мына бу контрреволюцион пантюркизм ве панисламизмнинъ программасы эди.
1905 сенеси революциясы девринде эмекдар койлю массасынынъ интересини темсиль этерек, чаризмге къаршы курешкен янъы бир группа - Медиев группасы догъа.
Къырымда бу девирде эм акъикъатен эки эсас акъынты бар эди. Булардан биринджи-сини юкъарыда къайд этильгени киби, Къырымтатар буржуазиясынынъ ве помещиклер-нинъ интересини ифаде эткен Гаспринский группасы, экинджисини исе, эмекдар койлю массасынынъ интересини ифаде эткен Медиев группасы эди".
1. «Терджиман». 15^111-1905 с.
* * *
Исмаил Керимнинъ 1999 сенеси Акъмесджитте нешир этильген «Гаспринскийнинъ «джанлы» тарихы 1883-1914» адлы малюмат дестегинде... корьмек мумкюн.
Къырым севдасы. Мухтерем «Шура» меджмуасында бизим муаллимлерден Усеин Шамиль Тохтаргъазы эфендининъ шу шиири корюльди, деп 5-инджи беитини кетире:
Сонъ сёзюм будыр санъа, руслар иле хош яша!
Мектебе кит, русча биль ки, китмесин омрюнъ боша.
Нисваны шимдики алдаки эсареттен боша!
Къызларынъ да русча бильсе, сонъ тояр къарнынъ аша.
Бильмединъ сен ич маарет къадрини Валлах, татар!
Кимсенинъ андында, бакъ, шимди сайылмаз шах татар!
1-06-1913
Кене Исмаил Керимовнынъ шу китабында бойле учь къыскъа малюмат бериле:
Харджибиеде бир джинает. «Ж.К.» ("Жизнь Крыма" И. К.) газетасында языл-дыгъына коре, Кефе уезди Харджибие къыраесинде теэссюфли бир джинает вукъу олмыштыр. Мезкюр къыраеде муаллимлик иден Усеин Шамиль Тохтаргъазы-огълу иле мезкюр къырае джемаатындан Аджы Эрбаин Мурзакъ-огълу арасында бир шей узерине ихтиляф чыкъып бири-бирине душман олурлар. Ишбу сентябрь 17-нджи куню ерлилер-ден Менълибай нам киши бунлары барыштырмакъ ичюн эвине мусафирликке чагъырыр. Факъат ики душман арасында бурада къавгъа-гурюльти чыкъып, ниает, Аджы Эрбаин Усеин Шамиль-эфендининъ къурсагъына пычакъ саплаяракъ шу саат ольдюрир... Мерхум Усеин Шамиль-эфенди Къырым ичинде малюм эди. Ара-сыра газеталарда язы язмакъ ве миллий шиир язмакъле мешгъуль олан мюстаит бир генч эди. Генч яшында бойле теэссюфли бир сюретте вефатына теэссюф олуныр. Худанынъ рахметинде олсун.
24-09-1913
Идарее мектюп. (Муаллим Мехмет Ариф Челебиев). Къыйметдар меслекдеши-миз Шамиль-эфендининъ пек генч яшында бир джанийнинъ къанлы пычагъыле урулмасы къальбимин энъ дерин, энъ рафикъ нокътасында унутылмаз яралар ачты. Биз муал-лимлер бойле бир аркъадашымызын арамыздан чекильмесине къанлы козьяшларымызы акъытсакъ аздыр, лякин бизлере бундан эвель таликъ иден бир вазифе даа варсе, о да Гурзуф муаллимлерини ортая аттыгъы мума илейхюн быракътыгъы шиирлерининъ топланмасыдыр ки, меселе мезкюре пек муим олмакъле акъым къалдырмамакъ ичюн муаллим аркъадашларымыз кенди араларында хусусий бир комиссия айыраракъ топла-макъ ичюн иджап иден васталара тешеббюс олунырса, о заман эм Шамилин руху шад, эм де терк иттиги огъулчыгъынынъ тербиеси ичюн аиледеки дерди савултмакъ иле мемнюн олурыз, фикирдейим.
9-10-1913
Мерхум Усеин Шамиль Кефеде сабыкъ мектеп муаллимлеринден Нусрет Ильмий-э-фенди идаремизе яздыгъы бир мектюпте мерхум Усеин Шамиль акъкъында диюр: "Шамиль ёрулмакъ бильмез, себат ве девамындан айырылмаз, бутюн раатлыгъыны миллетнинъ раат ве сеадетине сарф иле муаллимлер арасында вуджуды надир булу-ныр бир зат иди. Еди сене къадар мухтелиф ерлерде муаллимлик идерек эвлят-ветаны зия-и-маарифле нурландырмая чалыштыгъы киби акъран ве аркъадашларыны да шевкъ ве гъайрете тешвикъ эйлемектен ич усанмаз иди. Яздыгъы шиирлериле Къырымын Токъаеви ад олунмая ляйыкътыр! Дженап Хакъын рахметинде олсун.
15-10-1913
Корьгенинъиз киби «Терджиман» газетасы Усеин Шамиль Токътаргъазыгъа олгъан сами-мий мунасебетини бир вакъыт эксильтмеди.
Бу эйи мунасебетлерни девам этмек макъсадында сизинъ дикъкъатынъызны бир эсерге даа джельп этмек истедим. Бу Шамиль Алядиннинъ «Иблиснинъ зияфетине давет»инден бир парчадыр. Муэллиф бу повестни яраткъанда Исмаиль Гапринскийнинъ ады даа ясакъ эди. О чаресини тапып, демократ шаир Усеин Шамиль Токътаргъазынынъ образынен Гаспринскийнинъ де образыны яратмагъа наиль олды. Демократ шаирнинъ образыны ачып косьтерювнен бир вакъытта языджы буюк мутефиккиримизнинъ образыны да ачып кось-терди:
1. Мен сизге енъи эсерлернен кельдим, - деди онъа Токътаргъазы. - Мумкюн олса, окъуп бакъынъыз!
2. Мунасип корьсенъиз... Табъ этинъиз!
Исмаиль эфенди, Усеин оджанынъ авада узаныкъ къолундаки дефтерге бакъ-ты-бакъты, ниает, башынынъ арекети иле кошедеки язы масасына ишарет этти. Усеин оджа дефтерни тез-тез алып-кетип, маса устюне къойды.
Эв саиби мусафирден Айвасыл ве Дерекой хаберлери динълеген, дост-эшлернинъ вазиети иле таныш олгъан сонъ къалкъты, маса башына отурып, шиирлерни окъуп бакъты...
- «Кими киер алтын тадж, кими бир пула мухтадж...» - Гаспринский шиирден саты-рлар окъуп косьтерди. - Бу не демек, Усеин эфенди? Багълы козьлерле атылан таш... Ойлеми? Даа сонъра... - кене окъуды. - «Иш вирен токъ, ишчи ач. Буламады бунджа эким ич бу дерде бир илядж».
Дефтерни асабиликле кресло узерине быракъып, аякъкъа къалкъты.
- Ёкъ, огълум! Бойле эсерлери нешир ичюн бенде имкян ёкътыр!
- Насыл эсерлерни, къыйметли устаз?
- Заманы, шараити дюшюнмей язылан эсерлери... - деди Гаспринский. - Ве эписи озюнъизе малюм.
- Мен беллесем, беязгъа даима беяз, къарагъа - къара демек керек, - деди Усеин оджа.
- Шубэсиз... - Исмаиль Гаспринский мусафирнинъ фикирини тасдыкълап, башыны къакъытты. - Эр шейнинъ озь ады, озь таинаты вар. Ве Абдурешид эфенди, кендинъ-изе малюм, эр шейни озь ады иле адландырды. Къарагъа - къара деди, беязгъа - беяз... Эбет! Сиз дикъкъат этинъиз! - нашир еринден къалкъты, диваргъа якъын барды, аякъ уджларында котерилип, юксек рафтан «Ветан Хадими»нинъ биринджи нусхасыны алды, онынъ, баш макъалесинден базы келимелерни окъуп косьтерди. Исмаиль эфенди бунынъле окъувыны кесип, газетаны къайтарып рафкъа къойды. - Эбет! Медиев ишке бойле, араретли киришкен эди. Сёйленъиз, «Ветан Хадими» не къадар яшады?
- Эки йыл... - деди Токътаргъазы, - лякин намус-ырыз иле яшады.
- «Терджиман» йигирми еди йылдан бери омюр сюрмекте, - деди Исмаиль эфенди, ифтихар иле. - Не беллейсинъиз, о намуссыз-ырызсыз яшамакътамы?
«Ветан Хадими» узериндеки лаф генч муэллифни эеджангъа кетирди, чюнки онынъ догъувында ве фаалиетинде Усеин оджанынъ джиддий хызметлери олды ве... къапа-тылувы да юрегинде терен яра ачты. Бу яра даа тазе. «Ветан Хадими»не генчлик буюк умют багълагъан эди. Языкъ ки, халкънынъ сербестлиги ичюн енъи фикирлер сёйлеген «ВетанХадими»... артыкъ ёкъ.
- Афу этинъиз, муаллим! - деди оджа басыкъ сеси иле. - Мен фикиримни, бираз баш-къаджа сёзлерде ифа эттим. Мен демек истедим ки, экисинде эмель бир дегиль. Абдуре-шид Медиев курешти.
- Ким иле?
- Чаризм иле!
- Курешти... енъдими? - нашир иддетленип сорады. - Енъе билирми эди?
- Екъ. Енъип оламады, - деди Токътаргъазы. - Енъмек ичюн чокълукъ ве бирлик зарур.
- Енъмек ичюн кучь лязим, - дие итираз этти Исмаиль эфенди. - Биз зайыфмыз. Императорда силялы аскерий кучьлер бар.- Император, шубэсиз, бизден кучьлю, - деди Усеин оджа, яры кинае тарзында, - амма зайыф халкълар бирлешселер, кучьлю импера-торны енъе билирлер.
- Бирлешселер!.. - эв саиби мусафирнинъ сёзюни аджизликле текрарлады. - Бирлеш-мек ичюн анълы олмакъ шарт. Биз чокъ кериде къалдыкъ... чюнки джиалет къафамызы къурутты, козьлеримизнинъ шефаатыны алды. Илери халкъ олмакъ ичюн окъумалыйыз. Мутеракъкъий бильгилер ве фикирлер иле силяланмалы, онлары кенди дилимизде накъ-иль идип, кенди мектеплеримизе, медреселеримизе кирдирмейе чалышмалыйиз!
Бу фикирлер догъру. Усеин Шамильнинъ оларгъа итиразы ёкъ, лякин олар мукеммель дегиллер. Халкънынъ сербестлиги ичюн ялынъыз медениетнинъ, илимнинъ озю кяфи дегиль. Сербестлик ичюн даа муимдже, даа дедильдже ишлернинъ акъкъындан кельмек керек. Нашир олар хусусында, ничюндир, сёйлемеди. Фикирлерини ниаетке еткизмеди. Ничюн? Усеин оджа муталяаны девам этсинми? Бу эвге бир риджа иле келип де, умют-сизден башлагъан мунакъашада Исмаиль эфендининъ сёзлерине яхшы, яхут яман деген къыймет кессинми? Ойле меселелер олдугъындан, сусып да оламады.
Шай тюшюнди Усеин оджа. Тюшюндже оны раатсызлады. Дигер якътан исе, муляаза-лар гъает джиддий ве ибретли... земане генчликнинъ къафасыны ишгъаль эткен меселелер олдугъындан, сусып да оламады.
- Афу этинъиз, Исмаиль муаллим! - деди оджа. - Кериде къалдыгъымызнынъ себе-плеринден бири, шубэсиз, джиаллеттир. Я джаиллигимизе себеп недир? Бизлери эсир иден, аякъ алдында ёгъуран, эзен, инсан укъукъындан маърум иден недир? Чар акимиети дегильмидир?
Эв саиби айретле козьлерини котерди.
- Русие мусульманлары окъуп, медений адамлар олурларса, акъны-къараны таны-яджакъ, кендилерини зулумдан къорчаламая биледжеклер, - деди о, Усеин Шамильге. -Илим, фен... иште, бизе не лязим.
- Мусульманларынъ тюрлюси вар. Зенгини де вар, фукъареси де. Зенгин мусульман джаиль дегиль. Демек, иш диний менсубиеттен зияде джемиеттеки ичтимаий мевкъ-ида... ойле экен, мен зан этсем, эвеля фукъарелернинъ къолларындаки бугъавларны къы-рмакъ керек.
Муаллим бир дивардан дигер диваргъа къадар, илери-кери, кезинмекте экен, бирден токъталды.
- Афу этинъиз, Усеин эфенди! - деди о, мусафирге мураджаат иле. - Сиз къач яшын-дасынъыз?
- Йигирми докъуздам, - деп джевап берди мусафир.
Йигирми докъуздасынъыз... А! - Исмаиль эфенди, оджанынъ яшлыгъына сукъланып, хошнут черэ иле кулюмсиреди. - Меним «Тонгъыч»ым басмаханеден чыкъкъан вакъ-ытта дюньяда вармы эдинъиз?
- Хайыр! - деди Усеин оджа ве кулюмсиреди. - Мен «Тонгъыч»тан эки ай сонъра дюньягъа кельгеним.
- Эки йыл сонъра халкълар «Терджиман»ны окъуя башладылар. Аля окъумакъталар. «Терджиман» чыкъмамыш олса эди... ким бильсин? Эбет! Ким бильсин! - деп текрарлады Исмаиль Гаспралы. - Итимал, шаир Токътаргъазы да олмаз эди. Матбуат ёкъ исе, языджы неден догъа бильсин? Сиз яшсынъыз. Даа чокъ яшайджакъ, чокъ кореджек-синъиз. Бизим корьдюклеримизи дегиль, бутюнлей енъисини. Истисмардан, зульметтен азат аятны кореджексинъиз.
...Усеин оджа озюнинъ къальбининъ тепиндисини бираз тыймакъ ичюнми, ким биль-син... аякъкъа къалкъты, эллерини къавуштырып, не демекни, не япмакъны бильмей, онынъ огюнде турды.
- Отур! Отур, огълум! - деди онъа нашир. - Бу ал менде биринджи дефа дегиль. Къа-светленменъиз!
Усеин Шамиль текрар отурды. Къаве ичильген сонъ эвге къайтмакъ ичюн къалкъты, маса устюндеки дефтерини алып, къоюн джебине къойды, сагълыкълашмакъ ичюн наширге чевирильгенде, о, арыкъ, узун эки пармагъыны котерип, авада эки дефа чертти.
- Сабыр этинъиз... - деди Усеинге. - «Руслар иле бир хош яша» намлы эсеринъизни къалдырынъыз! Ондан сонъра... «Къайдымызы ким чекеджек?» Ойле эди, гъалиба. Оны да беринъиз. Башкъаларыны... афу этинъиз, къабул этип оламайым! Олар озюнъизде турып-турсунлар!
- Не вакъыткъа къадар?
- Эйи куньлер келене къадар, - нашир яваштан кокюс кечирди.
Усеин оджа, эки шиирнинъ саифелерини дефтер ичинден йыртып алып, маса узерине къойды, муаллимнинъ алидженаплыгъы ичюн, къолуны миннетдарлыкъле сыкъты ве тешеккюр этип, уджреден чыкъты...
Иште, бу макъаледе эки инсан - оджа, филология илимлерининъ намзети Алим Фетис-лямовнынъ «социализм къуруджылыгъы»нынъ башында ве языджы Шамиль Алядиннинъ мезкюр къуруджылыкънынъ сонъунда айны бир Улу мутефикиримиз Исмаил Гаспринскийге кесильген къийметлерни корьгенинъизни ве бильгенинъизни истедим... Къайсы бири акъ-икъаткъа догъру кельгенини, иншалла, заманымызнынъ озю косьтерди...
Бекиров Сервер Энверович
На один диалог два различных взгляда
Аннотация. В данной работе, на произведениях известных крымскотатарских деятелей: кандидата филологических наук Алима Фетислямова (статья«Шаир Шамиль Токътаргъазы») и известного крымскотатарского писателя Шамиля Алядина (документальная повесть «Приглашение на пир к дьяволу»), в которых пишется о поэте-демократе Усеине Шамиле Тохтаргазы, автор статьи пытается объяснить два различных взгляда на деятельность выдающегося крымскотатарского просветителя Исмаила Гаспринского.
Ключевые слова: Исмаил Гаспринский, Усеин Шамиль Тохтаргазы, Алим Фетисля-мов, Шамиль Алядин, поэт-демократ, просветитель, Терджиман.
Bekirov Server Enverovich
Two different views on the same dialogue
Abstract. In this article, on the works of famous Crimean Tatar figures: candidate of philological sciences Alim Fetislyamov (article "Shair Shamil Toktargazy") and famous Crimean Tatar writer Shamil Alyadin (documentary story "Invitation to a feast to the devil"), in which is written about the poet-democrat Useen Shamile Tokhtargazy, the author of the article tries to analyze two different views on the activities of the outstanding Crimean Tatar enlightener Ismail Gasprinsky.
Keywords: Ismail Gasprinsky, Usain Shamil Tohtargazy, Alim Fetislyamov, Shamil Alyadin, poet-democrat, enlightener, Terjiman.
Эдебият:
1. Саадет ичюн: шиирлер, поэмалар, пьеса / терт.: А. Алтанълы ве башкъ.; ред.: Э. Шемьи-заде. - Таш.: Гъафур Гъулам адына Эдебият ве санат нешрияты, 1976. - 140 с.
2. Алядин Ш. Иблиснинъ зияфетине давет: повесть / Ш. Алядин. - Таш.: Гъафур Гъулам адына Эдебият ве санат нешрияты, 1979. - 216 с.
3. Деятели крымскотатарской культуры (1921 - 1944): библ. сл. / сост.: Д. Урсу. - Симф.: Доля 1999 - 240 с.
4. «Совет эдебияты» журналы, 1940 сенеси. Шаир Шамиль Токътаргъазы. Алим Фетис-лямов, Филология илимлерининъ намзети.
5. Джаманакълы К. Демократий Халкъ шаири Токътаргъазынынъ ольдюрильмесине 25 йыл тола / К. Джаманакълы // Эдебият ве санаат. - 1938.
6. Джаманакълы К. Языджы-демократ Усеин-Шамиль Тохтаргъазы / К. Джаманакълы // Крымский комсомолец. - 1941. - № 8. - Ноябрь.
7. Гаспринскийнинъ "джанлы" тарихи: 1883 - 1914. - Акъм.: Тарпан. - 1999. - 408 с.
