Научная статья на тему 'КЪЫРЫМТАТАР ХАЛКЪ ЙЫРЛАРЫНДА МАКЪАМ ХУСУСИЙ БИР ЖАНР ОЛАРАКЪ'

КЪЫРЫМТАТАР ХАЛКЪ ЙЫРЛАРЫНДА МАКЪАМ ХУСУСИЙ БИР ЖАНР ОЛАРАКЪ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
179
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ФОЛЬКЛОР КРЫМСКИХ ТАТАР / FOLKLORE BY CRIMEAN TATARS / ПЕСЕННАЯ ЛИРИКА / SONG LYRICS / ПОЭТИКА / POETICS / ЖАНРОВАЯ СПЕЦИФИКА / GENRE SPECIFICITY / МАКАМ / MAKAM

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Гуменюк Ольга Николаевна

Лаконизм лирической песни, ее особая художественная емкость предвидит сочетание значительной энергичности, эмоциональной насыщенности с утонченной игривостью и легкостью поэтического изложения. Эти жанрово-стилевые черты, весьма характерные и для крымскотатарского песенного фольклора, обуславливают живое и бойкое бытование лирической песни, являющейся одним из наиболее древних и в то же время одним из наиболее долговечных, наиболее популярных на протяжении многих столетий художественных феноменов. В крымскотатарском фольклоре выделяется такой особый жанровый цикл песенных произведений как макам. Здесь превалирует тематический мотив безнадежной любви, безнадежной, но при этом часто такой, что по-своему оживляет душу, наполняет ее ощущением полноты жизни, чувством не только горечи и отчаяния, но и сладостной мятежности. Такие песни, по признанию фольклористов, имеют довольно древнее происхождение. Они отличаются особой поэтической изысканностью, в частности, живописной метафоричностью. Яркая эмоциональная насыщенность и разнообразие психологических оттенков обуславливают многообразие утонченных мелодий, гибкость интонаций, эффектную вязь прихотливых ритмов. Характерные для восточной музыкальной поэтики широкие переливающиеся распевы здесь особенно ощутимы.The brevity of the lyrical song, its special artistic concentration provides for the connection of the outstanding energy, emotional saturation with the sophisticated friskiness and ease of the poetic expression. These genre-stylistic features are really characteristic also for the Crimean Tatar song folklore and they stipulate alive and frisky structure of the lyrical song, which is one of the most ancient and also one of the most enduring, the most popular art phenomena during many centuries. In the Crimean Tatar folklore, we can allocate such special type of the song compositions as makam. The motive of hopeless love is dominant here. Though it is hopeless, it often revives the soul, fills it with the feeling fully alive, not only with the feeling of the desperation and bitterness, but also with the alarming and sweet anxiety. Such songs, according to folklorists, in fact, have an ancient origin. They have a real poetic sophistication, particularly picturesque metaphors. A bright emotional saturation and the variety of the psychological shades condition the fancy of the melodies, the flexibility of the intonations, of spectacular connection of the moody rhythms. Characteristic for the eastern musical poetry, wide glistening singing style is especially tangible there.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

MAKAM AS THE EXTRAORDINARY GENRE OF CRIMEAN TATAR SONG FOLKLORE

The brevity of the lyrical song, its special artistic concentration provides for the connection of the outstanding energy, emotional saturation with the sophisticated friskiness and ease of the poetic expression. These genre-stylistic features are really characteristic also for the Crimean Tatar song folklore and they stipulate alive and frisky structure of the lyrical song, which is one of the most ancient and also one of the most enduring, the most popular art phenomena during many centuries. In the Crimean Tatar folklore, we can allocate such special type of the song compositions as makam. The motive of hopeless love is dominant here. Though it is hopeless, it often revives the soul, fills it with the feeling fully alive, not only with the feeling of the desperation and bitterness, but also with the alarming and sweet anxiety. Such songs, according to folklorists, in fact, have an ancient origin. They have a real poetic sophistication, particularly picturesque metaphors. A bright emotional saturation and the variety of the psychological shades condition the fancy of the melodies, the flexibility of the intonations, of spectacular connection of the moody rhythms. Characteristic for the eastern musical poetry, wide glistening singing style is especially tangible there.

Текст научной работы на тему «КЪЫРЫМТАТАР ХАЛКЪ ЙЫРЛАРЫНДА МАКЪАМ ХУСУСИЙ БИР ЖАНР ОЛАРАКЪ»

ФОЛЬКЛОРШЫНАСЛЫКЪ - ФОЛЬКЛОРИСТИКА

Гуменюк Ольга Николаевна1

КЪЫРЫМТАТАР ХАЛКЪ ЙЫРЛАРЫНДА МАКЪАМ ХУСУСИЙ БИР ЖАНР ОЛАРАКЪ

УДК: 398.838 (=512.145)

Макам как особый жанр крымскотатарского песенного фольклора

Лаконизм лирической песни, ее особая художественная емкость предвидит сочетание значительной энергичности, эмоциональной насыщенности с утонченной игривостью и легкостью поэтического изложения. Эти жанрово-стилевые черты, весьма характерные и для крымскотатарского песенного фольклора, обуславливают живое и бойкое бытование лирической песни, являющейся одним из наиболее древних и в то же время одним из наиболее долговечных, наиболее популярных на протяжении многих столетий художественных феноменов.

В крымскотатарском фольклоре выделяется такой особый жанровый цикл песенных произведений как макам. Здесь превалирует тематический мотив безнадежной любви, безнадежной, но при этом часто такой, что по-своему оживляет душу, наполняет ее ощущением полноты жизни, чувством не только горечи и отчаяния, но и сладостной мятежности. Такие песни, по признанию фольклористов, имеют довольно древнее происхождение. Они отличаются особой поэтической изысканностью, в частности, живописной метафоричностью. Яркая эмоциональная насыщенность и разнообразие психологических оттенков обуславливают многообразие утонченных мелодий, гибкость интонаций, эффектную вязь прихотливых ритмов. Характерные для восточной музыкальной поэтики широкие переливающиеся распевы здесь особенно ощутимы.

Ключевые слова: фольклор крымских татар, песенная лирика, поэтика, жанровая специфика, макам.

Makam as the Extraordinary Genre of Crimean Tatar Song Folklore

The brevity of the lyrical song, its special artistic concentration provides for the connection of the outstanding energy, emotional saturation with the sophisticated friskiness and ease of the poetic expression. These genre-stylistic features are really characteristic also for the Crimean Tatar song folklore and they stipulate alive and frisky structure of the lyrical song, which is one of the most ancient and also one of the most enduring, the most popular art phenomena during many centuries.

In the Crimean Tatar folklore, we can allocate such special type of the song compositions as makam. The motive of hopeless love is dominant here. Though it is hopeless, it often revives the soul, fills it with the feeling fully alive, not only with the feeling of the desperation and bitterness, but also with the alarming and sweet anxiety. Such songs, according to folklorists, in fact, have an ancient origin. They have a real poetic sophistication, particularly picturesque metaphors. A bright emotional saturation and the variety of the psychological shades condition the fancy of the melodies, the flexibility of the intonations, of spectacular connection of the moody rhythms. Characteristic for the eastern musical poetry, wide glistening singing style is especially tangible there.

Keywords: folklore by Crimean Tatars, song lyrics, poetics, genre specificity, makam.

1 Гуменюк Ольга Николаевна, доктор филологических наук, профессор кафедры украинской филологии ГБОУВО РК КИПУ имени Февзи Якубова (Симферополь, Крым). E-Mail: uakafedra@mail.ru.

Лирик тюркюлернинъ къыскъа, айрыджа бир мана теренлигине саип олгъанына бакъмадан ичиндеки мефтюн этиджи кучь, дуйгъуландырыджы тесир, назик ифадеси хафиф нефисликнен орьтюлип кете. Къырымтатар йыр фольклорына пек хас олгъан ишбу жанр ве услюп хусусиетлери джанлы ве тесирли лирик тюркюлерни асыл эте ки, олар чокъ эски олса да, асырлар девамында олдукъча къавий, гъает популяр санат феномени олып къалмакъта. Иште, белли тюрк сеяатчысы Эвлия Челеби озюнинъ XVII асырдаки Къырым ёлджулыгъыны тарифлер экен, Къырымнынъ орта ёлагъында яшагъанлар тилининъ дюльберлигини тасдикълаяракъ, олар арасында кенишлеген севги йырларынынъ бедиий озьгюнлиги, ойнакъ везнини мисаль кетире [Челеби, 1996, с. 123].

Къырымтатар фольклоры асырлар девамында яратылып кельген. Амма онынъ джиддий сюретте топланмасы ве ильмий джеэттен огренильмеси факъат Х1Х ас. сонъу - ХХ ас. башында башлана. Бу ишке ильк буюргъанлар арасында украин ве рус фольклорджысы Олексий Олесницкийни къайд эмели, ангиси ки 1910 с. Москвадаки Лазаревнинъ шаркъ тиллери институтынынъ изнинен къырымтатар халкъ йырларынынъ темелли джыйынтыгъыны ярата [Олесницкий, 1910]. Мында тертип этиджининъ кениш кириш сёзю берилип, олар «Лирик йырлар», «Оюн йырлары», «Солдат йырлары», «Рус-япон дженки акькьындаки йырлар», «Тарихий ве аятий-аилевий йырлар», «Иджрет йырлары» болюклери алтында системалаштырыла.

Сонъра къырымтатар халкъ йырларыны огренюв ве нешир этюв ишине джумледен Аркадий Кончевский ве Вячеслав Пасхалов [Кончевсий, 1929], Асан Рефатов [Refatov, 1932], Юсуф Болат ве Ибраим Бахшыш [Болат, 1939], Яя Шерфединов [Шерфединов, 1931] киби бестекяр ве языджылар озь иссесини къошалар. Оларнынъ арекети саесинде къырымтатар халкъ йырлары джыйынтыкълары тек ХХ ас. 20-30-нджы сс. дегиль, сюргюнлик ерлеринде де нешир этиле. Ильяс Бахшыш, Эдем Налбандов ве муаррир Муртаза Велиджановнынъ мертлиги алтында 1977 сенеси Ташкентте [Бахшыш, 1977] чыкъарылгъан «Сабанынъ саарь вакътында» китабы буюк эмиетке маликтир. Бираз сонъра айны ерде Я. Шерфединовнынъ эки дефа нешир корьген джиддий иши нешир этилип, ичине ноталар, оригиналь метинлер ве рус тилине сатыр асты терджимелер кирсетиле ки, умумен алгъанда, о, 341 эсерден мевджуттыр [Шерфединов, 1979; 1990]. ХХ ас. 90-нджы йылларынынъ башында ве сонъра Акъмесджитте энъ тазе китаплар неширден чыкъа - булар, башта бир, Ильяс Бахшыш ве Эдем Налбандов [Бахшыш,1996], Февзи Алиев [Алиев, 2001], Ильяс Бахшыш [Бахшыш, 2004], Аблязиз Велиев ве Сервер Какуранынъ [Велиев, 2007] темелли джыйынтыкъларыдыр. Буларнынъ эписи къырымтатар халкъ йырларынынъ бугуньки теткъикъатчы ве изаатчылары ичюн миннетдарлыкъкъа ляйыкъ материалдыр.

Мевзулары, асыл олув себеплери, жанрларынджа къырымтатар тюркюлери тюрлю-тюрлюдир. Амма къырымтатар фольклор лирикасынынъ эсас къысмы, тамам украин фольклорында олмасы киби, севги акъкъындаки йырлардыр. Мында къадын-къызларнынъ назиклиги, ильк севги дуйгъуларынынъ теселлиси, севги кучюнинъ аджайиплигини ифаде эткен тюркюлер чокъ олса да, кедерлилери да аз дегильдир.

Ашкъ йырларына къырымтатар йыр фольклорыны огренген Муртаза Велиджанов да озюнинъ темелли теткъикъатында буюк эмиет бере. Онынъ «Йылдыз» меджмуасында басылып, Ильяс Бахшыш ве Эдем Налбандовнынъ джыйынтыгъына кириш сёз оларакъ басылгъан макъалесиндеки муим фикирлерини мисаль кетирейик:

«Халкъ йырларындан халкъ арасында энъ кениш даркъалгъаны лирик йырлардыр ки, занымджа, бу жанргъа аит йырлар энъ чокъ мыкъдарны яни бутюн йырларнынъ ярысындан зиядесини тешкиль этелер. Халкъ тарафындан зияде севильген бу жанргъа аит йырларда, адети узьре, энъ юксек макътав ибарелери иле севильген къызнынъ я да къадыннынъ дюльберлиги, гузеллиги, назиклиги ве инсанны мевтун этиджи дигер дегерликлери макътала. Пек сийрек алларда бойле макъталув йигитке де аит ола. Йырларнынъ сёзлеринде о я да бу дуйгъунынъ экс олунувы эксери алда эксек дереджеде бедиий, акъикъатен бир поэтик шекильни ала.

Халкъ йырларында пек чокъ расткельген гипербола тарзында ошатувлар, образлар озьлерининъ сёз шекилининъ мекеммеллиги эм де тасавур кенишлиги джеэтинден затен юксек бедиий сёз шедеврлери севиесиндедирлер. Оларда инсан дуйгъуларыны ифаделейиджи айдын, юксек бедиий къыяславлар, мубалагъалар, табиат левхалары чокъ:

Акъкъан сувлар мерекеп олса

Язылмаз меним дердим [«Элиф дедим, бе дедим»];

Козьяшларым дегирменлер дёндюрир [«Одунджылар»];

Меним аи-зарымдан

Авалар булутланыр [«Къаршыда яр атланыр»].

Халкъ йырларында, иште, бойле шиирий инджи нумюнелери аз дегиль.

Лирик жанрдаки йырларда бири-бирини севген адамларгъа хас олгъан куньджилик дуйгъулары да чешит шекильде акс олуна... Олмайджакъ бир уфакъ себептен къозгъалгъан бу дуйгъу эксери алда шиддетли эмоциональ ташкъынлыкъ тюсюни алгъанына бакъмадан, бу мисальде севгилисини тенбиелев олдыкъча назик, йымшакъ суретте акс олуна» [Ведлиджанов, 1996, с. 11-12].

Къырымтатар ашкъ йырлары арасында бир чокъ частсыз севги йырларыны сечмек мумкюндир. Бахтсыз севги мевзусындаки йырларнынъ дюнья лирикасы ве фольклорында энъ зияде таркъалмасы бошуна дегильдир. Къаршылыкъсыз севгиден ве я агъыр шараиттен себеп асыл олгъан къайгъыны сёзнен ифаделемек, йыргъа тёкмек арзусы инсан янында асырларджа адымлап келип, вакъты-вакътынен там манадаки санат мисалини яраткъан.

Къырымтатар фольклорында айрыджа бир йыр эсерлери бар ки, оларда къайд этильген меселе, яни къаршылыкъсыз олса да, базыда гонъюльни эглендирген севги мевзусы оны яшав рухунен толдура, тек къасевет аджысыны чектирмейип, тесадюфий теселли дуйгъусыны да яшата. Фольклорджыларнынъ фикириндже, бойле йырларнынъ тамырлары асырлар теренлигине дала. Оларда хусусий бедиийлик, джумледен орьнекли метафоралыкъ мевджут. Парлакъ эмоционаллик ве психологик ренклернинъ чешитлиги аванынъ айланчыкълыгъына, интонациянынъ майышувына, хусусий везнлернинъ дюльбер бир шеклине себеп ола. Шаркъ аваларына хас олгъан созулып иджра этильген ерлери мында пек дуюла.

Бойле тюркюлернинъ музыкаль услюби джеэтинден Яя Шерфединов оларны «Протяжные лирические песни (с широкими распевами)» болюмине кирсете [Шерфединов, 1979, с. 66-88]. Я. Шерфединовнынъ бу болюмге кирсеткен йырларынынъ эксериети Февзи Алиевнинъ джыйынтыгъындаки «Макъамлар» болюми [Алиев, 2001, с. 37-68] «Классик халкъ йырлары» джыйынтыгъында да ер ала [Бахшыш, 2004, с. 40-55]. Булар «Мени де гъамдан...», «Гидинъ, булутлар», «Арабалар гелип де гечер», «Мен де бильмем, себеп кимдир», «Меджбур олдым», «Эки пугъу» ве ил. Ишбу йырларнынъ Ильяс Бахшыш тарафындан «классик» дие къабул этильмеси оларнынъ пек эскиден къалгъаныны косьтермеси мумкюн. Тамам бунъа Я. Шерфединов тарафындан косьтерильген салмакълы йырлар (бир сеске он, атта йигирми ве базыда бундан да зияде нота догъру кельген) мисаль олмасы мумкюн ки, олар асырлар теренлигине кеткен аньанелерге саип олгъан шаркъ музакасынынъ бедиетине хастыр.

Китабындаки кириш сёзюнде Ф. Алиев къырымтатар музыкалы фольклорыны жанрларына коре теткъикъ эте. Мына онынъ макъам жанрына даир фикирлери: «Озюнде сюита, къырымтатарларнынъ халкъ ве профессиональ музыкасы чизгилерине саип олгъан вокаль-инструменталь пьеса даа огренильмеди. Бу жанр Къырымнынъ дагъ ве ялыбою больгелерининъ эалисине хас олып, чёль тарафларында къулланылмай. О шимди ёкъ олып кетеята. Къырымтатар музыкасынынъ ишбу гъает эски жанрыны бильген ве иджра эткенлерден къалмады демек мумкюн. «Макъам» термини «ава» ве «лад» манасында да къулланыла» [Алиев, 2001, с. 10]. Макъам ве сюитанынъ бенъзер чизгилери барлыгъыны сечерек (алет эсерлерининъ бир къач къысымларда, атта айры пьесаларда текрарланмасы, ангилери ки бири-биринен къолай-къолай багълана ве, бойле этип, вакъты-вакътынен вокаль, атта хореографик элементлер чокълаша), Ф. Алиев къырымтатар йыр фольклорындаки ишбу жанр поэтикасынынъ гъает муреккеп жанр экенини косьтереджек ола. Бу муреккеплик онда бельки вокализм шеклиндеки лирик четлешюв киби къабул этиледжек факъат шу кениш багъламанынъ мевджутлыгъында дегиль де, онда алетлернинъ сыкъ-сыкъ къошулмасы, интерлюдиялар, музыкалы ифаделер, хатиме парчаларынынъ къулланылмасында корюне.

Макъам меселесине Ф. Алиев даа бир кере кенди антологиясында шу жанрнынъ айры болюмге кирсетильмесине даир изаатында буюра: «Макъамлар къадимий жанр оларакъ къырымтатар халкъ ве профессиональ музыкасынынъ инджилеридир. Макъамлар созулып ве кениш багъламаларнен, сербест Ad libitum Rubato шеклинде иджра этиле. Макъамларнынъ мундериджеси эсасен лирик мизаджгъа саип олса да, олардаки фельсефий мевзулар омюрнинъ манасыны акс эте. Макъамларны XVII асырнынъ мешур къырымтатар саз шаирлери де яраткъанлар: Ашыкъ Умер, Мустафа Джевхерий ве ил.» [Алиев, 2001, с.11].

Иште, Ф. Алиев макъамларнынъ гъает муреккеп бир санат мисали олгъаны хусусында фикир юрсетерек, оларнынъ къадимийлигини къайд эте. Онынъ фикириндже, мевзу джеэтинден булар эсасен лирик йырлар олып, оларгъа фельсефийлик хас. Бу фикирлерни бираз кенишлетмек мумкюн. Эксериет олар частсыз севги акъкъында экен, бу ал назик дуйгъуларны асыл эте, албу ки, аятий-аилевий зорлукъларны енъмеге тырышув дуюла (шунынъ ичюн бу жанрдаки йырларнынъ чокъусында бедиий фельсефийлик мевджут). Бу лирик эсерлерге хас олгъан терен драматизм айрыджа эмоциональ экспрессивлик догъура ки, ондаки санат муреккеплиги бунынъ нумюнеси олып, мында, башта бир, юкселюв-энювлер ер ала. «Ешиль япракъ арасында къырмызы гуль...» тюркюси макъамларнынъ бир нумюнеси ола биле ки, мында къайгъы дуйгъулары умютнен къарышып кете.

Севдалыкътан асыл олгъан къуванч, къызнынъ эсир этиджи дюльберлиги, ачылмасы къолай олмагъанындан себеп хафиф къайгъы, яшнынъ истикъбальге умюти - бойле эмоциональ ренклер «Ешиль япракъ арасында къырмызы гуль арасында» тюркюсине хастыр ки, онынъ бир варианты Я. Шерфединовнынъ джыйынтыгъында ер ала [Шерфединов, 1979, с. 80]. Мындаки баягъы узунджа сатырлардаки ифадели везн цезуранен болюнген там, эсасен дёрт эджалы туракълар эсабына къурулгъан, ангиси ки айны заманда музыка метнинде (эксериет эр эки туракътан сонъ) паузаларнен бельгиленген. Албуки, девамлы сатырлар, аэнк, шиирий тильнинъ майышыкълыгъы, орьнекли бедиийликнен ашлангъан хусусий лирик дуйгъу эмоциональ кергинлик, тендиристилик, оюнгъа истек пейда эте. Анъылгъан шиирий везн шекли ве онынънен багълы эмоциональ котеринклик эм озьгюн сеслер ярдымынен яратыла (айдын йа, ар, ра сеслерининъ текрарланмасы, сатырларара аэнклилик: япракъ - ярем; арасында - багъчасына), биринджи ве экинджи къытъанынъ ильк къысымларынынъ бири-бирине уйгъунлыгъы (Ешиль япракъ арасында - Бардым ярем багъчасына), бунынъ киби де илеридеки эр бир сатырнынъ башындаки бенъзерлик - буларнынъ эписи лирик къараманнынъ севгилисининъ багъчасына кельгенини бильдире. Багъчанынъ тимсалли образы шимдиликче догърудан-догъру айтылмаса да, артыкъ ильк сатырында дуюла. Айрыджа косьтерильген къырмызы гуль бир гузельге бенъзетиле, шунынъ ичюн ишбу гульнинъ мында ёкълугъы куськюн дуйгъуларгъа себеп ола:

Ешиль япракъ арасында къырмызы гуль гъонджеси,

Къайда къалдынъ, кельмез олдынъ, гонълюмнинъ эгледжеси.

Эмоциональ кучю ве бири-бирине бенъзеген башланышы олгъан илеридеки бейитлерде (яни шу багъчагъа келюв), гонъюль раатсызлыгъы эп артып, анъылгъан ве анъылмагъан кейфлернинъ денъишип турмасына кече. Къараманнынъ ашкъ багъчасында севгилисинен корюшип-корюшмегени мына санъа анълашылмай (мында тюрлю янашувлар ола биле), амма портрет тавсилятларынынъ мевджутлыгъы онынъ шу ерлердеки япракълар арасында гизленгенини тахмин эттирип, онынъ назик дуйгъуларыны косьтере. Бойле тахминге мусульман шартларына коре тойдан эвель, озю де яшларгъа тек башына багъчада корюшмелери ясакъ огъаны акъ бере.

Гузельнинъ адден дюльбер багъчасында эр шей йигитнинъ рухий юкселювинен сеслене. Мындаки гуллер бир шеффакъ мисали олып («гуллери йылдыз киби»), къокъу сача («къокъламагъа»), нар исе лезет бере («бир нар уздим емеге»). Ве бири-бирине кечкен бу къокъулар ве ренклер муитинде гузельнинъ образы айретте къалдыра - онынъ беяз бойнунда зейтюнге бенъзер эки бенеги бар («Акъ гердан да бенълери бар, зейтун киби»), бир де о, оны сюслейджек инджилерден гердан ясай («инджи тизер, акъ гердангъа такъмагъа»). Дюльберлигине («дюльберим») мефтюн олгъан йигит онъа гонълюни ачмагъа истесе де,

чекине («утанырым демеге»). Эр бир бейит эм гузель табиат левхасына, эм гузелининъ портретине янъы чизгилер къоша. Багъчанынъ тюслери, ренклери ве лезетлерининъ толу тасвирине етишмеген сеслерни сонъки бейит къоша - мында санки йыр ичинде йыр ерлешип, севгилисининъ сеси бульбуль сесини анъдыра («бульбуль сандым сесини»), о, йырлап («тюркю сёйлей»), йигитни де онъа зиль тутмагъа джельп этип, юрегини ачтырта. Йигит кенди тюркюсини даа бир портрет чизгисинен битире - гузели йырлай, «эгри къоймуш фесини».

Йырнынъ музыкаль поэтикасы олдукъча назиктир. Муайен бир монотонлыкъ, аз-бучукъ тюшкюнлик де озюнинъ тесир кучюне малик ки, бунъа эсасен кениш интервалларнынъ ёкълугъы, тар диапазонларда арды-сыра арекетнинъ (октавалы терция - он нота) олмаювы себетир. Аванынъ куськюнлигини ферматларнынъ (он эки такткъа дёрт), лигалангъан ноталарнынъ чокълугъы, аман-аман эр бир тактнынъ девамлы нотанен битмеси, эксерий паузалар фикирнинъ айтып битирильмегенини косьтере. Муайен бир экспрессияны авагъа узунджа багъламалар бере. Онынъ экспрессивлиги, эмоционаллигини муреккеп везн, музыкаль орьнекнинъ чешитлиги, тесадюфий ишаретлер арттыра - булар бираз араб язысыны анъдыра.

Тюркюнинъ тюзгюн шиирий везни пек адий олмагъан, атта муреккеп къарышыкъ музыкалы везнни ярата. Музыкалы ритмик орьнек онда пунктир, синкопа, триоль ве дуольларнен къарышып кете. Узатылгъан саниенинъ чокълаштырылмасы умумен яваш илерилеген музыкалы акъымны ургъулата, онъа хусусий динамика ве кергинлик хас эте. Тюркюге аит олгъан тюрлю кейфи ренклерининъ денъишмеси онынъ музыкалы ольчюсине де тесир эте - эр бир тактта о, башкъа-башкъа. Буларнынъ эписи ашкънынъ тесирли ифадесине чалыша.

«Ешиль япракъ арасында...» тюркюсининъ бундан да къыскъа, амма озюндже меракълы вариантына Ф. Алиевнинъ джыйынтыгъында расткелемиз [Алиев, 2001, с. 39]. Шиирий везннинъ тюзгюнлиги кениш эки сатырлы къытъаны къыскъа дёрт сатырлы этип косьтермеге имкян бере. Бунысы тюркюге хас олгъан аэнкни, къуванчлы ве кедерли ренклерни бираз ифаделидже этмеге ярдым эте ки, бу ал онынъ метнинде аксини тапа. Эгер биринджи дёртлюк пек де денъишмейип къалса, экинджисинде куськюнлик кейфи ве айны вакъытта севгилисине якъынлашмакъ арзусы арта:

Бардым ярем багъчасына,

Гуль далында гуль битер.

Халкънынъ уч-беш яры олса,

Манъа бир дана етер.

Амма ортагъа кене йигитнинъ утанчакълыгъы кире. О, нарнынъ лезетини ашап татар, амма гузелине дуйгъусыны къолай-къолай бильдирип оламаз:

Бардым ярем багъчасына,

Бир нар кестим емее.

Ах, гузелим, бир сёзюм бар,

Утанырым демее.

Ф. Алиевнинъ джыйынтыгъында 17 ве 18 номерлери алтында берильген музыкалы вариантлар саделиги ве къыскъалыгъынен айрылып тура. Мында узатылгъан сание ёкъ. Амма 18 номерли вариант янында Я. Шерфединовнынъ джыйынтыгъында расткельген триоль, дуоль, ферматлар, синкопа, пауза ве дигер музыкаль васталарнен берабер форшлаглар пейда олып, аваны даа зияде сюслей. Мындаки багъламалар къыскъаджа. Ф. Алиевнинъ вариантындаки саделикке эм иджра вакътындаки дёртерлик дегиль де, Я. Шерфединовдаки секизерликнинъ мевджутлыгъы себептир (везннинъ зияде болюнмеси онынъ сюсленмесине имкян догъура).

«Ешиль япракъ арасында...» тюркюсинде ашыкънынъ муреккеп дуйгъулары пек назик бериле - о, гузелине ачылмакътан утана. Дюльбер динамик бедиийлик, чешит тюрлю кейф ренклерининъ денъишип турмасы ишбу фольклор эсеринине олдукъча тесир эте.

Эдебият:

1. Алиев Ф.М. Антология крымской народной музыки - Къырым халкъ музыкасынынъ антологиясы.

Симферополь: Крымское учебно-педагогическое гос. изд-во, 2001. 600 с.

2. Бахшыш Ил., Налбандов Э. Сабанынъ саарь вакътында: къырымтатар халкъ йырлары. Ташкент:

Гъафур Гъулям адына эдебият ве саньат нешрияты, 1977. 376 с.

3. Бахшыш Ил., Налбандов Э. Къырымтатар халкъ йырлары. Симферополь: Таврия, 1996. 448 с.

4. Бахшыш Ил. Къырымтатар халкъ йырлары. Симферополь: Къырым девлет окъув-педагогика

нешрияты, 2004. 384 с.

5. Болат Ю., Бахшыш Ибр. Къырымтатар йырлары. Симферополь: Къырым АССР девлет нешрияты,

1939. 150 с.

6. Велиев А., Какура С. Къырымтатар муаджир тюркюлери. Симферополь: Къырымдевокъувпеднешир,

2007. 204 с.

7. Велиджанов М. Къырымтатар халкъ йырларынынъ сёзлери акъкъында // Къырымтатар халкъ

йырлары / Ил. Бахшыш, Э. Налбандов. Акъмесджит: Таврия, 1996. С. 5-57.

8. Кончевский А. Песни Крыма. М.: Гос. и-во.; Муз. сектор, 1929. 50 с.

9. Олесницкий А. Песни крымских турок / под ред. Вл.А. Гордлевского. М., 1910. XII (предисловие) +

160 с. / Труды по востоковедению, издаваемые Лазаревским институтом восточных языков. Выпуск 32.

10. Челеби Э. Книга путешествий: походы с татарами и путешествия по Крыму (1641-1667).

Симферополь: Таврия, 1996. 240 с.

11. Шерфединов Я. Песни и танцы крымских татар. Симферополь: Крымское гос. из-во; Москва : Гос.

муз. и-во, 1931. 94 с.

12. Шерфединов Я. Звучит кайтарма - Янърай къайтарма. Ташкент: Изд-во лит. и искусства им. Г.

Гуляма, 1979. 232 с.

13. Шерфединов Я. Янъра къайтарма - Звучи хайтарма. Ташкент: Г. Гъулам адына эдебият ве саньат

нешрияты, 1990. 230 с.

14. Refatov Н. Qъrъm 1а1аг jъrlarъ / Н. Refatov. Симферополь: Qъrъm devlet nesrijatъ, 1932. 52 + 98 Ь.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.