CC BY
27Ученые записки Таврического национального университета им. В. И. Вернадского Серия «Филология. Социальные коммуникации». Том 25 (64). № 3, ч. 1. 2012 г. С. 88-93.
УДК 821.512
КЪЫРЫМТАТАР ЭДЕБИЯТЫНДА II ДЖИАН ДЖЕНКИ МЕВЗУСЫНЫНЪ
АЙДЫНЛАТЫЛУВЫ
Куртумеров Э.Э.
Таврический национальный университет имени В.И. Вернадского, г. Симферополь, Украина,
e-mail: enverkurtumer@mail.ru
Ильмий ишимизинъ актуаллиги. Чокъ йыллар девамында Экинджи Джиан дженкинен багълы базы мевзулар акъкъында ачыкъ язмагъа изин берильмей эди. Дженек мевзусында яратылгъан эсерлерде языджыларнынъ белли бир сынъырдан тышкъа чыкъмалары ясакълангъан эди. Тек 1985 сенеси КПСС Меркезий Комите-тининъ апрель Пленумы къарарлары ве КПССнинъ 27 съезди къарарлары нетидже-синде ашкярелик деври башланды. Советлер мемлкети тарихынынъ «акъ лекелер»и акъкъында язмагъа изин берильди, эвельде адлары ве эсерлери ясакъ олгъан эдип-лернинъ эсерлерини огренмеге имкян догъды.
Ильий ишимизнинъ макъсады къырымтатар совет эдебиятында ве иджретте-ки эдебиятымызда дженк мевзусыны айдынлаткъан эсерлерни къиясий талиль этюв ве оларгъа къыймет кесювден ибареттир.
Котерильген проблеманынъ огренилюв дереджеси. Шимдики девирде Сове-тлер мемлекетинде иджат эткен языджыларнынъ дженк мевзусында язгъан эсерлери эдебиятшынаслар тарафындан етерли огренильди. Амма иджретте яшаап иджат эт-кен языджыларнынъ дженк мевзусыны айдынлаткъан эсерлери етерли талиль эти-льмеди.
Совет эдиплери ичюн II Джиан дженки (Улу Ватан Дженки) мевзусына мура-джат этюв меселеси гъает буюк месулиетни ве джевапкярлыкъны талап эткен бир иш эди. Чюнки дженк мевзусынен багълы бир сыра вакъиалар акъкъында язув ясакълангъан эди. Бу себептен дженк мевзусында яратылгъан эсерлер Коммунист Пар-тиясынынъ къатты незарети алтында булуна эдилер.
Фикримизнинъ делили оларакъ А. Фадеевнинъ «Яш гвардия» («Молодая гвардия») романынынъ язылув тарихыны мисаль оларакъ кетирмек мумкюн.
1943 сенеси язда Краснодон шеэри алманлардан темизленген сонъ, шеэрде ду-шмангъа къаршы фаалиет косьтерген «Яш гвардия» гизли тешкилятнынъ къараман-лыгъы акъкъындаки хабер бутюн мемлекетке даркъала. Бу тешкилятнынъ фаалиети КПСС Меркезий Комитетинде музакере этиле. Музакереде Сталин Совет халкъыны рухландырмакъ макъсадында «Яш гвардия» тешкилятынынъ къараманлыгъы акъкъында аджеле бир эсер язылмасыны теклиф эте ве бу теклиф Совет Языджылары Бирлигине авале этиле. Языджылар Бирлиги бойле месулиетли вазифени о девирде языджылар арасында буюк урьмети олгъан А.Фадеевге авале эте. О, бойле вазифе-нинъ не дереджеде месулиетли олгъаныны анълагъан олса керек, башта разы олмай. Амма сонърадан разы ола (бельки де меджбур ола). Языджы аджеле Краснодон ше-эрине келе. Бу ерде бир къач ай девамында къалып, «Яш гвардия» тешкиляты азала-рынынъ сой-акърабаларынен, оларны якъындан таныгъан кимселернен корюше,
эсер ичюн зарур олгъан малюматларны топлай. Языджы шу сенеси «Яш гвардия» романыны язып тамамлай. Бу акъкъында Сталинге хабер бериле. О, романны шах-сен кендиси окъуп чыкъа ве Фадеевнен корюшип, озь фикирлерини бильдирер экен шойле дей: «Фадеев аркъадаш! Романынъызны окъуп чыкътым. Сизинъ «Яш гвар-дия»джыларынъыз гъает акъкъылы чыкъкъанлар. Насыл ола да, бойле къараман-лыкъны Коммунист Партиясы баш олмадан япмакъ мумкюн олсун?» дей. Сталин-нинъ демек истегенини дуйгъан Фадеев аджеле Краснодонгъа келе ве шеэр партия комитетининъ фаалиетини огрене.
1946 сенеси «Яш гвардия» романы айры китап шеклинде нешир олуна. Табиий оларакъ, языджы бу кереси романда «Яш гвардия»джыларнынъ фаалиетини коммунист партиясынынъ рехберлиги алтында тасвирлеген эди.
Совет эдебиятында дженк мевзусында яратылгъан ильк эсерлерге дикъкъат этер экенмиз, оларнынъ эсасен назм эсерлер олгъаныны коремиз («Мукъаддес дженк» («Священная война». В.Лебедев-Кумач); «Мени бекле» («Жди меня»). К.Симонов.), поэма («Василий Теркин». А.Твардовский; «Зоя». М.Алигер). Дженк мевзусында яратылгъан ильк роман М.Шолоховнынъ «Олар Ватан ичюн дженклеш-тилер» («Они сражались за Родину») (1943с.) эсеридир.
1946-1947 сенелери дженкте иштирак эткен эдиплер тарафындан дженкнинъ фаджиалы вакъиаларында «адий инсаннынъ» ролюни косьтерген «Ёлдашлар» («Спутники») В.Панова.), «Темиз виджданлы инсанлар» («Люди с чистой совестью») (П. Вершигора), «Акъикъий инсан акъкъында повесть» («Повесть о настоящем человеке») (Б.Полевой.), «Ёл четиндеки эв» («Дом у дороги») (А.Твардовский.) киби эсерлер нешир олуна.
1959-1960 сенелери К.Симоновнынъ совет эдебиятынынъ янъы саифелери сайылгъан, дженк фаджиаларынынъ себеплерини косьтерген «Тирилер ве олюлер» («Живые и мертвые») романы нешир олуна. Айны шу сенелери джебеде иштирак эткен яш языджылардан (тенкъитчилер тарафындан «лейтенантлар эдебияты» ады-ны алгъан) Ю.Бондеревнинъ «Батальонлар атеш ачмагъа изин сорайлар» («Батольо-ны просят огня»), «Сонъки атышмалар» («Последние залпы»), Г. Баклановнынъ «Бир къарыш топракъ» («Пядь земли») киби эсерлери нешир этилелер. Тенкъитчи-лер тарафындан «окоплардаки акъикъатлар»нынъ ачыкъ-айдын тасвирленмеси акъ-къындаки фикирлер бильдирильмеге башлай.
Гъалебенинъ 20 йыллыгъы арфесинде дженк мейданындаки вакъиаларнынъ ке-ниш эпик полотносыны Л.Толстойнынъ аньанелерине таянгъан алда тасвирлеген (С. Смирнов), дженкнинъ белли олмагъан саифелерини весикъалы тарзда айдынлаткъ-ан, энъ фаджиалы вакъытларда биле дженкчилернинъ юксек дуйгъуларыны романтик шекильде ифаде эткен (В. Быков.) эсерлер яратыла.
Юкъарыда адлары анъылгъан эсерлерде тасвирленген вакъиалар не дереджеде акъикъатларгъа эсаслангъан. Бу суальге Александр Фадеевнинъ 1954 сенеси отьке-рильген совет языджыларынынъ Экинджи Бутюнсоюз съездинде япкъан чыкъы-шындаки шу сёзлери джевап ола биле: «Гъарп языджылары совет языджыларыны коммунист партиясынынъ корьгезмелери эсасында эсерлер яраталар деп тенкъит этелер. Ёкъ, бизлер къальплеримизнинъ корьгезмелерине коре эсерлер яратамыз, амма бизим къальплеримиз коммунист партиясына аиттир», -деген эди. Советлер
89
девринде Фадеевнинъ бу сёзлери совет эдиплерининъ шиары оларакъ къабул этиль-ген эди.
Дженк мевзусы къырымтатар совет эдебиятында насыл тасвирленди. Къырым-татар эдиплери ичюн дженк мевзусына мураджат этмек меселеси даа чокъ месули-етни ве джевапкярлыкъны талап эте эди (Бунынъ себеплери эр кеске белли). Бу се-бептен къырымтатар совет эдебиятында дженк мевзусында яратылгъан эсерлер эса-сен весикъавий эсерлердир.
Бойле эсерлерге мисаль оларакъ Джавдет Аметовнынъ яш композитор Абибул-ла Къаврийнинъ дженкявер куреши ве фаджиалы эляк олувыны реалистик шекильде тасвирленген «Къуршуннен токътатылгъан йыр» повестини, Джавдет Аметов ве Энвер Арифовнынъ «Абдул Тейфукъ» адлы весикъалы повестини (1987 с.), Эшреф Шемьи-заденинъ «Алиме» поэмасыны, Риза Фазыл ве Лютфие Софунынъ «Амет-ханнынъ йылдызы» адлы весикъалы повестини, Аблязиз Веливнинъ «Байракъкъа тамгъан козьяшлар» весикъалы повестини кетирмек мумкюн.
Булардан гъайры Къырымда къырымтатар партизан арекети ве гизли арекет фаалиетлерини тасвирлеген Рустем Алининъ «Сельбилер эбедий яшайлар» повести, Рустем Муединнинъ «Мудхиш куньлерде» повести ве «Сёнген йылдызлар» пьесасы да дженк мевзусында язылгъан эсерлердир.
1988 сенеси Айдер Османнынъ «Тутушув» повести дюнья юзю корьди. Бойле бакъкъанда, повесть ашкярелик йылларында язылды. Бу девирде энди эр бир языджы къальбининъ эмир эткени киби язмасы мумкюн эди. Повесттеки вакъиалар эса-сен кечкен асырнынъ 30-ынджы сенелери ве дженктен сонъки йылларда олып кече. Амма языджы озь къараманларынынъ дженктеки ишитраки акъкында ич бир шей язмай. Баш къараман Юсуфнынъ дженкке кеткени ве анда сакъатланып къайткъаны акъкында къыскъадан токъталып кече. Языджы озь повестинде дженк мевзусыны кениш айдынлаткъан олса эди, эсер роман дереджесине чыкъмасы мумкюн эди. Ве бойле япылгъан олса эди, ич шубе ёкъ ки, эдебиятымызда ильк кере халкъымыз-нынъ джебедеки иштиракини тасвирлеген бир роман пейда олур эди.
Дженк мевзусы иджреттеки эдебиятымызда насыл тасвирленди? Бу суальге Джынгъыз Дагъджынынъ «Къоркъунч йыллар» романы эсасында джевап бермеге арекет этейик.
Белли олгъаны киби, Джынгъыз Дагъджы Совет Ордусында лейтенант рутбе-синен дженкте иштирак этти. 1941 сенеси онынъ взводы немсе ве совет ордулары-нынъ къаршылыкълы топ атешлери арасында къала. Аскерлернинъ бир къысмы эляк ола. Сагъ къалгъанлары алманларгъа эсир тюше. Олар арасында Джынгъыз Дагъджыда бар эди. Эсирликнинъ бутюн фаджиаларыны башындан кечире. 1956 сенеси Дж. Дагъджы озюнинъ «Къоркъунч йыллар» романыны яза. Роман дженк-нинъ ве эсирликнинъ къоркъунчлы фаджиаларына багъышлангъан бир эсердир. Ро-маннен таныш олур экенмиз дженкнинъ ве эсирликнинъ бутюн фаджиалары козь огюмизден кече. Романда тасвирленген вакъиаларнынъ бизлер окъугъан ве бильген совет языджыларынынъ дженк ве эсирлик мевзусында язгъан эсерлеринден гъает фаркъ эткенининъ шааты оламыз. Бу фаркъ акъкъында романны неширге азырлагъ-ан Тюркиели языджы Яшар Недим «Бир къач сёз» серлевалы кириш макъалесинде шойле яза: Бу «девлер» (Германия ве Советлер Бирлиги назарда тутула. Э. Къ.)
90
дженки акъкъында барыштан сонъ язылгъан эсерлернинъ энъ эйилерини окъугъан эдим. Амма ич биринде о дешет саналарыны бу дередже джанлы оларакъ берген саифелерге раст кельмегенимни итираф этмек меджбуриетиндейим. Бунынъ устюне эсернинъ бир башкъа устюнлиги даа бар эди: Артында кенди халкъыны, юртуны душман чызмалары алтында къалдыргъан бир тюркнинъ дуйгъуларыны акс эттирю-видир. Етерли къадар къоркъунч бир фаджианынъ ичинде даа бетер бир фаджиа ер алгъан эди...
Бу дередже яшангъан, бу дередже дуюларакъ язылгъан бир фаджианы инсан-нынъ туйлери титремеден окъумасы, сонъунда медениет ады алтында ишленген джинаетлерни лянетнен анъмамасы имкянсыздыр...».
Дженк девринде Совет Ордусы буюк гъайыплар корьгени акъкъында ве бойле гъайыпларны базан Совет къуманданлагъы душманны алдатмакъ ичюн махсус япкъаны акъкъында тек ашкярелик деп адландырылгъан девирде язмакъ ве айтмакъ мумкюн олды. Амма Джынгъыз Дагъджынынъ «Къоркъунч йыллар» романы бун-дан истина. Къуманданлыкъ Сулейманнынъ взводыны орман четиндеки тепеликке ёллай. О бу ерде озь топларынен душмангъа къаршы атеш ачмасы керек эди. Комиссар Шишковнен Садыкъ арасында олып кечкен субеттен Сулейманнынъ взводы о тепеликке махсус ёлланылгъаны белли ола.
Шишков: - Эйи бакъ! Сулейман атеш ачаджакъ.
Садыкъ: - Ялынъыз Сулейманмы?
Шишков: - Ялынъыз Сулейманнынъ топлары...
Садыкъ: - Я Красное бахчаларында ерлешкен топлар?
Шишков: - Макъсат душманнынъ бутюн атешини Сулейманнынъ узерине топ-ламакъ ве бойлеликле, бизим пияде болюклерине орманнынъ огюндеки тепеликлер-ни ишгъаль этмек фырсатыны бермек...»
Белли олгъаны киби совет эдебиятында совет аскери образы енъильмез Совет Ордусыны темсиль эткен бир образ сайыла эди. Бу себептен совет аскери эр вакъыт менфий чизгилерден узакъ, ялынъыз мусбет чизгилерни ташыгъан бир образ оларакъ яратылды. Даа якъынларда, 1989 СССР халкъ депутатларынынъ 1 съездинде академик Сахаров Афгъанстандаки дженкте совет аскерлери тынч эалиге къаршы атеш ачгъаныны тенкъит эткен эди. Хатырынъызда олса, эксериет делегатлар оны динълемеге биле истемеген, аякъларынен залнынъ табаныны теперек, озь нариза-лыкъларыны бильдирген эдилер. Сёзге чыкъкъанлар делегатлар: «Сиз Совет аскери деген мукъкъаддес намгъа ифтира япасынъыз»- деген эдилер. Айны бунынъ киби совет эебиятында да Икинджи Джиан дженкинде иштирак эткен Совет аскери де «мукъаддес» образ оларакъ косьтерильмеси керек эди ве косьтерильди.
Амма дженкте эр шей олмасы мумкюн. Джесюрликнен берабер къоркъакълыкъ, къараманлыкънен берабер хаинлик... Олар эр вакъыт бири-бирини такъиб этелер. Менимдже, бу табиий бир ал.
Романнен таныш олур экенмиз, дженк акъикъатларынынъ шааты оламыз. Са-дыкъ Сулейманнынъ взводындан хабер алмакъ ичюн кетер экен, тепеликте Къы-лычбайны раст кетире. Къылычбай Сулейманнынъ душман тарафына кечмек исте-ген аскерлер тарфындан атып ольдюрильгенини айта.
91
Романда эсирлик фаджиалары да гъает аджыныкълы тасвирлене. Совет эдебиятында тасвирленген совет эсирлеринен (М. Шолоховнынъ «Инсан такъдири» («Судьба человека») эсерини хатырлайыкъ) романдаки совет аскери арасында ернен кок къадар фаркъ олгъаныны дуймакъ мумкюн. Эсирлер бир тилим отьмек ичюн бири-бирлеринен айван киби котеклешмеге азыр эдилер. Языджы эсирлер арасында олып кечкен гъайры инсаний мунасебетлерни гизлемейип, олгъаны киби язгъанына ич шубе ёкъ. Чюнки алман аскерлерининъ эсирлерге къылынувлары, ачлыкъ, инсан чыдамайджакъ дереджеде агъыр шараит ве ниает, олюм къоркъусы инсанларнынъ рухтен тюшмелерине, инсанийлик дуйгъуларынынъ гъайып олмасына себеп ола эди. Акъикъатта, бойле агъыр вазиетте инсаннынъ къараманлыкъ, ватанперверлик акъкъында тюшюнмеси мумкюн дегиль. Языджы романда бу акъикъатларны шойле тасвирлей:
« Эсирлерни къорчалагъан алман аскери махсус сигар ичмекте. Буны корьген эсирлер тикенли теллер артындан дикъкъатнен козетмектелер. Шу ан алман ичкен сигарыны эсирлернинъ аякълары астына атты. Эсирлер вахший айванлар киби ерге атыларакъ, ярым сигара ичюн къоркъунч сеслер ве инъильтилернен богъуштылар. Эсирлер ерде богъушыр экен, алман бир къачына сопасыны япыштырды. Эсирлер аякъкъа тургъан сонъ: -Кене ат, кене ат,- деп къычыра эдилер...».
Белли олгъаны киби, дженк девринде Тюркие Алманиянынъ иттифакъчыла-рындан бири эди. Бу себептен алманларнынъ тюркий халкъларгъа олгъан мунасебе-ти башкъаларына бакъкъанда фаркълы эди. Амма эсирликте эр кеснинъ вазиети айны эди. Садыкъ Туран къырымтатар олгъанына бакъмадан, эсирликнинъ бутюн фаджиаларыны башындан кечирди. Романдаки шу парчагъа дикъкъат этейик: Алман субайы Садыкъкъа бир савут шорба бере. «Ашап оламайым. Богъазыма бир шей тыкъана. Башымны саллаяракъ алмангъа ашап оламайджагъымны анълатад-жакъ олам. Аман чырайы денъишти...
Алман бир тепмейле тенекени девирип узериме атылды. Ченъеме энген къувет-ли бир юмрукънен ерге йыкъылдым, козьлеримде бир йылдырым янды. Догъурлан-мамагъа вакъыт къалмадан эриф мени аякълары алтына аларакъ тепмелемеге баш-лады; бурнумдан, къулакъларымдан къан кельмеге башлады; дудагъым патлады, эллерим, юзюм къан ичинде ...».
Нетидже. Юкъарыда къырымтатар совет эдебиятында ве иджреттеки эдебия-тымызда дженк мевзусында яратылгъан эсерлернинъ къиясий талилини япмагъа арект эттик ве шойле фикирге кельдик. Къырымтатар совет эдебиятында дженкнинъ акъикъий юзюни косьтерген, онынъ фаджиаларыны тасвирлеген эсерлер яратылма-ды. Ялынъыз иджреттеки эдебиятымызда бу мевзугъа мураджат этмек мумкюн эди. Джынгъыз Дагъджынынъ «Къоркъунч йыллар» романы исе къырымтатар эдебиятында дженк фаджиаларыны айдынлаткъан ильк романдыр.
Эдебият
1. Фазыл Р. Къырымтатар эдебиятынынъ тарихы / Риза Фазыл, Сафтер Нагаев. - Акъмесджит: Крымучпедгиз, 2001- 640 с.- ISBN 966-7283-89-5.
2. Али Р. Сельбилер эбедий яшайлар / Рустем Али. Ташкент: Гъафур Гулям адына нешрият, 1985. - 364 с.
92
3. Велиев А. Байракъкъа тамгъан козьяшлар / Аблязиз Велиев. - Ташкент: Гъафур Гъулям адына нешрият, 1980. - 326 с.
4. Муедин Р. Ана къайгъысы /Рустем Муедин. - Акъмесджит: «Таврия» нешрияты, 1995 - 207с.-ISBN 5-7780-0752-3.
5. Тимофеев Л.И. Литературасправочные материалы/Л.И. Тимофеева, С.В. Тураев. - Москва: Просвещение, 1988. - 334 с.- ISBN5-09-002953-9.
6. Фадеев А. Молодая гвардия / А. Фадеев. - Москва: Правда, 1987 - 507 с.
4. Dagci C./ Korkunj yillar. - Istanbul: Varlik yayin evi
Куртумеров Э.Э. Тема Второй мировой войны в произведениях крымскотатарских писателей / Э.Э. Куртумеров // Ученые записки Таврического национального университета имени В. И. Вернадского. Серия «Филология. Социальные коммуникации». - 2012. - Т. 25 (64), № 3, ч. 1. - С. 88-94.
Многие темы о Великой Отечественной войне были закрыты для художественного исследования, а воображение авторов «не выходило за рамки дозволенного». В статье делается сравнительный анализ произведений советских писателей и писателей эмигрантов о войне.
Ключевые слова: крымскотатарская литература, писатели-эмигранты, советские писатели, Вторая мировая война, художественные произведения
Куртумеров Е.Е. Тема Друго! свгтово!' вшии в творах кримськотатарських письменниюв /
Е.Е. Куртумеров // Вчеш записки Тавршського национального ушверситету iменi В. I. Вернадського. Серш «Фшологш. Сощальш комунжацй». - 2012. - Т. 25 (64), № 3, ч. 1. - С. 88-94.
Багато тем про Велику Вггчизняну вшну були закрил для художнього дослщження, а уява авторгв "не виходила за рамки дозволеного. У статп робиться п^вняльний аналiз творiв радянських письменникв i письменникв емггранпв з даного питання.
Ключовi слова: кримськотатарська лггература, письменники-емiгранти, радянськi письменники, Друга свiтова вшна, художнi твори
Kurtumerov E.E. Theme of the second world war in the works of writers of the Crimean Tatar / E.E. Kurtumerov // Scientific Notes of Taurida V. I. Vernadsky National University. - Series: Philology. Social communications. - 2012. - Vol. 25 (64), No 3, part 1. - P. 88-94.
Many of the topics of the Great Patriotic War were closed for artistic research and voobrazheneie authors "does not go beyond what is permitted. The article makes a comparative analysis of the works of writers and sovetksih pisteley immigrants on the issue.
Key words: Crimean Tatar literature, emigrant-writers, Soviet writers, World War II, works of art
Поступила в редакцию 03.09.2012 г.
93
