Решид Мураднынъ эсерлеринде къараманнынъ дюньябакъышы Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

Ученые записки Таврического национального университета имени В. И. Вернадского Серия «Филология. Социальные коммуникации». Том 26 (65), № 2. 2013 г. С. 518-523.

УДК: 821.512.145 - 32

РЕШИД МУРАДНЫНЪ ЭСЕРЛЕРИНДЕ КЪАРАМАННЫНЪ ДЮНЬЯБАКЪЫШЫ

Караева Э. Э.

Таврический национальный университет имени В.И. Вернадского E-mail: enyre@mail.ru

Мевзунынъ актуаллиги. Решид Мураднынъ омюр ёлу ве эдебий фаалиети гъает меракълы бир мевзудыр. Окъуйыджылар языджынынъ икяелерини окъуяракъ ве талиль этерек, озьлери ичюн меракълы ве яшыйышларына якъын олгъан вазиет-лерни, адиселерни, башларындан кечирильген фаджиаларны, дуйгъуларыны язы-джынен берабер козь этелер. Решид Мурад эсерлеринде къараманларнынъ дюнья-бакъышларынынъ акс этильмеси меселеси огренильмеген мувзудыр. Бу себептен сечип алынгъан мевзумызнынъ янъылыгъы ве актуаллиги шубесиздир.

Ишимизнинъ предмети - Решид Мураднынъ эсерлеринде къараманларнынъ дюньябакъышларынынъ акс этильмесидир. Языджынынъ икяелери эсасында япыл-гъан талиль эсерлернинъ структурасыны, мундериджесини, мевзусыны, муэллиф-нинъ позициясыны, косьтерильген адиселерге мунасебетини, сималар системасыны анъламагъа ярдым эте. Ишимизнинъ материалы оларакъ Решид Мураднынъ «Йыл-дырым» ве «Акъыл ве такъат» икяелерини къулландыкъ. Бундан да гъайры языджы акъкъында биографик малюматлар ишимизде ярдым косьтердилер.

Ишимизнинъ макъсады. Решид Мураднынъ эсерлеринде къараманларнынъ дюньябакъышларынынъ акс этильмесини косьтермектир ве языджынынъ эр бир икяесине хас чизгилерини бельгилемектир.

Ишимизнинъ эсас вазифелери: Решид Мураднынъ икяелерини окъумакъ; муэл-лифнинъ эсерлеринде къараманларнынъ дюньябакъышларынынъ акс этильмесини тапып, косьтермектир; икяелерде муэллифнинъ позициясыны бельгилемек ве нети-джелер чыкъармакъ. Ишимизде къоюлгъан меселелерни огренмек ичюн чешит ки-таплар ве ильмий макъалелерни къулландыкъ. Булардан Шамиль Алядин «Юксек хызмет», Р. Фазылов, Нагаев «Къырымтатар эдебиятынынъ тарихы. Къыскъа бир назар» китабыны, Нагаевнинъ «Йылнамелердеки излер» ве башкъа ишлерини ве А. Джемилеванынъ макъалесини «Художественные искания в современной крымскотатарской прозе 70 - 80-х годах ХХ века» .

Эдебиятшынаслыкъта къараманларнынъ дюньябакъышларнынъ акс этильмеси-ни бир чокъ алимлер огренгенлер. Булардан С. Нагаев, Р. Фазыл, Б. Чобан-заде ве дигерлерини айтмакъ мумкюн. ХХ асырнынъ 70-80 сенелери къырымтатар языджы-ларнынъ эсерлеринде къараманларнынъ дюньябакъышларынынъ акс этильмеси мевзусы муим ер алгъандыр. Р. Муединнинъ «Ана къайгъысы», Т. Халиловнынъ «Биринджи къар», Дж. Аметовнынъ «Эрылгъанлар ачкъанда» икяелеринде айдын кормек мумкюн.

Эсерлерде къараманнынъ дюньябакъышы анъламакъ ичюн эдебиятшынаслыкъ-та къараман образына аит суаллерни огренмек керек. Къараманнынъ образы чешит

тюрлю усуллар вастасынен ачыла. Базыда муэллиф къараманнынъ шимди япаяткъ-ан ишлери акъкъында енгильден айтып кече. Кимерде исе муэллиф эсерни озь къа-раманыны макътавдан башлай, онынъ хызметлерини, мукяфатларыны сайып кече, онынъ акъкъында биревлернинъ айткъанларыны мисаль этип кетире.

Языджынынъ бедий ве ахлякъий севиеси онынъ аят материалыны сечмеге, те-ликъин этмеге ве умумлештирмеге билювине багълыдыр. Базы муэллифлер земане адамынынъ аятындан бир такъым огъурсызлыкъларны, къалабалыкълы алларны сечип башлайлар. Эбет, аятта огъурсызлыкълар да ола. Ама эдебияткъа расткельген шейни алып кире бермек, корьген-бильгенлерни бир макъсадкъа, бир гъаеге бойсу-ндырмадан, тизиштире бермек керекмей. Эр бир бедий эсер - энъ буюк дерстир. Бу мевзуда эр бир муэллиф озь окъуйыджысынынъ оджасы, тербиеджиси олмакъ ке-рек. Бедий эсерде аят акъикъаты - девирнинъ, джемиетнинъ, тарихнынъ энъ муим акъикъатыдыр. Бу акъикъат - тек бугуньки кунь дегиль, онынъ ичинде ярыннынъ шу филислери олмакъ керек. Эм бу филислер коктен дегиль, джемиетнинъ инкнша-фындан, итияджларындан алынмакъ керек.

Эдебиятымызда къараман мевзусы ишчи образынен багълы. Ишчи мевзусыны ишлевге Шамиль Алядин хусусан дженктен сонъки йылларда семерели иссе къошты. Эмиль Амит ве Урие Эдемованынъ эсерлеринде лирик тасвир къуветли олса, Ибраим Паши ве Рустем Муединде психологизмге, къараманларнынъ рухий вазиетлерни та-лиль этювге мейиль бериле. Бугуньки прозамызнынъ эйи хусусиетлерден бири - беян этювнинъ ерине аналитик талиль, терен лиризм кирип келювидир. Шамиль Алядин, Черкез Али, Решид Мурад, Рустем Муедин, Ибраим Паши, Мамбет Алиев, Эрвин Умеров, Эмиль Амит, Урие Эдемова киби эдиплеримизнинъ эсерлеринде замандаш-ларымызнынъ маневий алемлери, севинч ве кедери, эмеги, куреши догъру ифаделене, олар эдебияткъа омюрнинъ янъы дуйгъуларны алып кирдилер [1, 45].

Эдебиятшынаслар къайд эткенине коре, Решид Мурад (1916 июль 8 - 2000, январь 19]. Къарасувбазарда эснаф къорантасында догъды. Башлангъыч мекепни би-тирген сонъ, Акъмесджиттеки ильк нумюне-теджрибе татар мектебинде окъуй. 14 яшында олгъанда, 1930 с. «Яш къувет» газетасында «Комсомолгъа кирдим» деген ильки шиирини бастырды. Дженктен сонъ о бу шиирлернинъ адларыны денъишти-рип, «Меним яшлыгъым» серлевасынен бастырды [4, 357].

Решид Мурад 1940 сенеси СССР языджылары бирлигине аза къабул олунды. 1941 сенеси онынъ «Лирика» адлы шиирлер джыйынтыгъы дюнья юзи корьди. Ай-ры шиирлер рус тилине терджиме этилип, «Татарские писатели Крыма»(1940) джыйынтыгьында басылды. Лякин чокъкъа бармай амансыз дженк башлай. Шу куньлерде о, Къырым окупацмягъа къалгъангъа къадар дженкке къаршы, фашист-лерге къаршы, атешли шиирлер ве очерклер язып бастырды. Оккупация вакътында Къырымда булунды [4, 357].

Решид Мурад эдебиятымызда озюнинъ бедииетли шиирлеринен белли олды. 1938 сенеси шаирнинъ «Яшлыкъ йырлары» адлы биринджи джыйынтыгъы нешир этильди. 1939 сенеси «Ор чёллеринде» адлы очерклер китабы, 1940 сенеси «Партизан Осман» поэмасы, «Лирика» адлы шиирлер ве поэмалар джыйынтыгъы басылып чыкъты. Корюне ки, Решид Мурад эдебий фаалиетини семерели башлады. языджы къайда ве насыл иште чалышса да эдебиятнен багъыны ич бир вакъыт узьмеди.

519

Къырымтатар тилинде ич бир неширлер олмагъан вакъытларда биле о язмакъны токътамады. Онынъ бу девирде язгъан шиирлери рус тилинде «Человек и песня» адынен джыйынтыкъ олып чыкъты. Бундан сонъ чешит йылларда муэллифнинъ «Дагълар сонатасы» романы, «Ачыкъ гонъюльден», «Инат торунлар», «Йылды-рым», «Бекленильген ал елькенлер», «Юксеклик», «Сенелер» киби назм ве несир эсерлериндан ибарет китаплары нешир этильди. Решид Мураднынъ эсерлери бир баштан сыдыргъы окъулса, оларда къырымтатар халкънынъ тарихына, талийине аит джанлы левхаларны, чешит девирлернинъ тамгъаларыны, укюмлернинъ кольгелер-ни ве даа чокъ шейлерни корьмек мумкюн [4, 358].

Решид Мураднынъ меракълы икяелеринден бири - «Йылдырым» икяеси. Йлыдырым табиатнынъ бир муджезесидир. Эсерде икяе этильме биринджи шахс адындан алып барыла, яни муэллиф адындан икяе этиле. Муэллиф табиат манзара-ларынынъ дюльберлигини икяенинъ башында акс эте. Языджы Асрагъан дагълар-нынъ этрафтаки манзаранынъ гузеллигинен, дюльберлигинен окъуйджыны таныш эте. Языджы бизлерни икяедеки къараманларынен таныш эте - Мевлют агъа, онынъ огълу Йылдырым ве бир сой чобанлар. Мевлют агъа чобанларгъа не ичюн огълу-нынъ адыны Йылдырым къойгъаныны анълатмакъ истегинде эди. Огълу, арекетле-ри йылдырым киби къуветли, арекетчен олмасыны арзу этер эди. Мевлют агъа эр кунь чобанларнен берабер эчкилерни бакъмагъа, айдамагъа дагъларнынъ тепесине къадар айдагъандырлар. Куньлерден бир куню Йылдырым бабасынынъ янына келип бойле дей: «Баба, мен энди он дёрт яшындам. Единджи сыныфта окъуйым. Кучюк бала санма. - деп къаршылады. - Энди манъа агъламакъ келишмей. Мен йигитлер сырасына кечмек истейим. Мени де яйлягъа алып кет.» [2, 76]. Бу бекленильмеген сёзлер Мевлют агъаны буз-бузлатты. Шашып, не дейджегини бильмей къалды. Ба-басы Йылдырымны озюнен яйлягъа алып кетмегеразы олды. Сабадан, олар чобан-ларнен берабер ёлгъа тюштилер. Яйлягъа етип баргъан сонъ, къарт чобан, Мевлют агъа огълуна бакъып, онынен гъурурлана эди. Геджеси юкълагъанда, Йылдырым къашкъырнынъ сесини эшитип юкъудан турды ве элине тюфекни алып, къашкъыр тарафкъа адымлады. О, эчкилерни, текелерни къутармакъ макъсадынен къашкъыр-ны нишангъа алды, сонъ исе онъа къуршун яндырды. Геджеси олып кечкен вакъиа-ны сабадан Йылдырым бабасына айтып берди. Мевлют агъа Йылдырымнынъ манъ-лайындан опьти ве онынъ йигит олгъаныны къайд этти.

Эсернинъ кульминациясы бу - яйлянынъ янларында олып кечкен вакъиа. Фик-римиздже, Йылдырым тюфекни алгъан вакъытта ве къуршун яндыргъанда икяенинъ юксек нокътасы саймакъ мумкюн. Эсернинъ эсас маналы эпизадлары Йылдырымнен багълыдырлар. Икяенинъ мевзусы - буюклерге косьтерильген урьмет, сайгъы. Икяе-нинъ гъаеси кичкене баланынъ джесюрлигини коьстерильмеси. Эсернинъ тиль хусу-сиетлерини айтсакъ, муэллифнинъ тили халкъ тилине якъын келе. «Йылдырым» икя-еси анълайышлы, саде тильнен язылгъан. Языджы шиве сёзлер, янъы сезлер, термин-лер, архаизмлер къулланылмай. Икяе буюк бедиий усталыкънен язылгъан.

«Акъыл ве такъат» икяесинде эки къараман акъкъында беян этиле. Оларнынъ дюньябакъышлары, инсанларгъа мунасебетлери, ишке мунасебетлери, акъыл ве та-къатны ифаделейлер. Эсерде икяе этильме биринджи шахс адындан икяе этиле. Му-эллиф бир вакъытлары тюкянджи Сулейман къарттан эшиткен меракълы масалны

520

окъyйыджыгьa айта. Эсернинь мyндериджеси меракьлы корюне. Эвель бир заманда балабан бир чёллюк койде зорнен эки якьасы бир кельген фyкъaре дегирменджи яшагьан экен. Бу дегирменджининь ер юзюнде екяне бaxты, къyвaнчы, ярынына ишанчы эгиз огъyллaры бар эди. Кьарт дегирменджи эки эвлядыны пек севсе де, Акьылгьа мyнaсебети артыкь экен. Соньундан 6у алны Такьат аньлагьан. Куньлер-нинь биринде баба дегирмен кьарчыгьасында салкьында думанлатып, дегирменге муштери кельмегенини акькьында кьайгьыра. Шу арада кьартнынь янына Такьат кельди ве бабасына суаль берди: «Бабай ачыкъ сёйлегеним ичюн мени афу этинъиз. Бир эльнинъ беш пармагъы бир олмагъаныны киби, бир аиледе догъгъан эвлятларг-ъа къыймет кесюв де бир севиеде олмай экен. Сез Девлетни менден зияде саясынъ-ыз, догърумы?» [2, S2]. берген суальден бабасы оньайтсыз алгьа кьалгьанындан не дейджегини бильмей, шашмалады.

Шу арада кьартнынь козюне кьаршы кьырдан койге энеяткьан бир кьач девеге чувал юклю кучюк керван чалынгьан. Озюне беньзеген Девлет огьлу киби зийрек акьыллы баба аман Такьаткьа амелий мисальнен джевап бермекни тюшюнип тапк-ьан. Оньа керван башына барып, юклери не экен билип кельмесини айтты. Такьат барып кельген ве юклери богьдай экенини айтты. Соньра бабасы даа бир кьач суал-лер берди. Эр берген суалине Такьат барып джевап сорар эди. Не кьадар суаль олса, о кьадар кере о керваннынь янына барып суаллер бере эди. Бойлеликнен, Такьат-Джевдет терлеп, пышнап, о якькьа, бу якькьа чапкьалап юргенде шу ерде Акьыл-Девлет пейда олды. Бабасы оньа дей: «Огълум, анавы керван бизим койден кечип кетеятыр, амма биз баба-огъул эки аякъкъа зор берип, яля даа юклеринде богъдай-нынъ фиятыны билип оламадыкъ. Къана озюнъ барып кельчи «[2, S3]. Акьыл ёлгьа чыкькьан. Керваннынь янына барып, керван башыны токьтатып, элинен кокюсини тутып самимий селямлашкьан, ал xaтыр сарашкьан. Соньра, бабасы бильмек исте-ген меселени аньлап, ель киби кьайтып кельген. Сонь бабасына деген: «Къызыл богъдай. Пудыны алтмыш капиктен саталар. Мына...- о, авучыны ачып, бир чып-тым богъдай данечиклерни косьтерген. - Менимдже эльверишли, чарелеп бираз алсакъ янъылмамыз» [2, S3]. Кьач кунь соньра кьарт эгизлерни чагьырып, Такь-аткьа деди: «Сонъ, огълум, о куню манъа берген суалинъе джевап таптынмы?- деп кулюмсиреген.— Таптып, бабай. Мен тозлу ёлда къач керелер чапкъалап, сизге акъыллы бир джевап алып келе бильмедим. Амма, Акъыл бир кере баргъанда меселени чезди. Энди дегирменимиз ишлей, уджузгъа кельген унумыз бар. - дегенде, зю де мемнюн къалгъан» [2, S4]. Дегирменджи джевапны диньлеген сонь, бойле деген эди: «Керчекликке бойсунгъаннынъ, озь нукъсанынъны сезгенинъ ичюн чокъ яша! Лякин шуны да сёйлемек кереким ки, кервандан биз учь чувал захирени дегирменге ташыгъанда сен экимизден де такъатлы, къуветли талыштынъ, - деп Такъат-нынъ аркъасыны таптагъан. Шойле деген: - Унутманъыз, эвлятларым, зийрек акъыллы олмайып, тек такъаткъа ишансанъ, бунынъ файдасы бар. Кучьсиз, такъ-атсыз олып, тек акъылына базансанъ бойле алда да чокъ узакъ кетмезсинъ» [2, S4]. Эсернинь соньунда бабасы озь эгизлерине насиат бере: «Ветаны, халкъы ичюн ча-лышмакъ, курешмек ве яшамакъ истегенлер эм акъыллы, эм де такъатлы, джурь-атлы олманъызны истейим» [2, S4].

521

Эсернинъ баш къараманлары, агъа- къардаш, эгизлер Акъыл - Девлет ве Такъат - Джевдет. Къараманларнынъ сималары ачыкъ-айдын косьтериле: «Энди он секизге кельген бу огъланларындан бириси начар вуджудлы, факъат отькюр акъыллы; экинджиси пельван киби такъатлы, лякин первазсыз экен. Шунынъ ичюн кой дже-мааты олардан бирине Акъыл, дигерине Такъат лагъап такъкъан. Девлет ве Джевдет даима шу лагъапларнен айтылгъанлар» [2, 83].

«Акъыл ве Такъат» икяесининъ мевзусы - эр бир инсан озь аятында ишке бакъып, нетидже чыкъармакъ керек. Муэллифнинъ позициясы икяеде ифаделенгени белли ола.

Тедкъикъатнынъ нетиджеси ве келеджеги. Къырымтатар эдебиятында языджы Решид Мураднынъ эсерлерининъ къараманларнынъ дюньябакъышларыны огре-нильмеси мевзусына иссе къошмакътыр. Решид Мураднынъ икяелерини окъуп, та-лиль эткен сонъ, чешит мевзуларгъа ве гъаелерге больмек мумкюн. Онынъ эсерлеринде эм достлукъ, эм севги, эм инсаниетлик мевзулары бардыр. О эсерлеринде миллий тербие, Ватангъа севги, аналарнынъ къайгъысыны, балаларнынъ севгисини, Дженк меселелерни, сюргюнлик, ватанперверлик киби меселелерни косьтерди.

Эдебият

1. Арифов С. Юрек давушы: (Эдебий макъалелер) / Арифов С. - Ташкент: Эдебият ве саньат нешрияты, 1987. - 120 б.

2. Мурад Решид. Сенелер: Повестлер ве икяелер / Решид Мурад. - Т.: Эдебият ве санъат нешир., 1991.-160 с.

3. Русско- крымскотатарский, крымскотатарско- русский словарь / Сост. - C. М. Усеинов. -Симферополь: Издательский дом «Тезис», 2007. - 640 с.

4. Фазылов Р. Къырымтатар эдебиятынынъ тарихы. Къыскъа бир назар / Р. Фазылов, Нагаев. -Симферополь: Къырым девлет окъув-педагогика нешрияты, 2001. - 640 с.

5. Arifov S. Yurek davushi: (Edeviy maqaleler) Arifov S. - Tashkent: Edebiyat ve sanat neshriyati, 1987. - 120 s.

6. Murad Reshid. Seneler: Povestler ve ikayeler / Reshid Murad. - T.: Edebiyat ve sanat neshir., 1991. - 160 s.

7. Ruscha-qirimtatarca, qirimtatarca-ruscha lugat. Tertip et. S.M. Useinov. - Aqmescit: "Tezis" neshriyat evi, 2007. - 640 s.

8. Fаzilоv R. Kirimtаtаr еdеbiyatinin tаrihi. Kiskа bir nаzаr / R. Fаzilоv, Nаgаеv. - Simfеrоpоl: Kirim dеvlеt оkuv-pеdаgоgikа nеshriyati, 2001. - 640 s.

Караева Э. Э. Проблема героя в произведениях Решида Мурада / Э. Э. Караева // Ученые записки Таврического национального университета имени В. I. Вернадського. Серия «Филология. Социальные коммуникации». - 2013. - Т. 26 (65), № 2. - С. 518-523.

Актуальность моей работы заключается в том, что жизнь и творчество Решид Мурада является интересной и неисследованной темой. Читая и анализируя его рассказы, можно найти много событий, ситуаций, которые происходят в жизни каждого человека, будь то чувство любви, будь то чувство горя.

Ключевые слова: крымскотатарский рассказ, автор, цель, мировоззрение, герой.

Караева Е. Е. Проблема героя в творах Решида Мурада / Е. Е. Караева // Вчеш записки Тавршсь-кого национального ушверснтету iменi В. I. Вернадського. Серш «Фшолопя. Сощальш комушкацп». -2013. - Т. 26 (65), № 2. - С. 518-523.

Актуальшсть моеï роботи полягае в тому, що життя i творчють Решида Мурада е дуже цжавою i недослщженою темою. Читаючи i аналiзуючи його оповвдання, можна знайти багато подш, ситуацш, якi вiдбуваються в житп кожноï людини, будь то почуття любовi, будь то горе.

Ключовi слова: кримськотатарське оповiдання, автор, мета, свггогляд, герой.

522

PEMm MYPAflHblHb ЭСЕРГIЕРMНflЕ KbAPAMAHHblHb fltoHbflEAKbblMbl

Karayeva E. E. The problem of the hero in the works Reshid Murad / E. E. Karayeva // Scientific Notes of Taurida V. I. Vernadsky National University. - Series: Philology. Social communications. - 2013. -Vol. 26 (65), No 2. - P. 518-523.

The urgency of my theme is that life and his work is a very interesting topic. By reading and examining his stories, you can find a lot of situations that proiskhotyat in everyone's life, whether it's a sense of love, whether it's grief. Alignment characters in the stories Reshid Murad still unstudied. The materials are the stories of my work. Such as: "Yildirim", "Birinci der walls son", "Akyl ve takat." My aim of this work is that of the hero in the world works Reshid Murad. The tasks of my work: First, read the works of Reshid Murad, second, to show the world displaying the characters in the works Reshid Murad, third, to define the position of the author's works, and finally to draw conclusions. In order to study the tasks and goals used several books and articles. Some of them are: Sh Alyadin "Yuksek hyzmet" Fazylov, Nagaev "Kyrymtatar edebiyatynyn tarikhy. Kyska Bir Nazar "kitabyny, Nagaevnin" Yylnamelerdeki Isler "and Cemil AA" Art Hunt in modern prose Crimean Tatar 70 - 80 years of the twentieth century. " In the literary world the problem characters in the stories studied by scholars such as S. Nagaev, R. Fazil, B. Choban-zade and others. In the 70-80 years of the 20th century in the works of writers of the Crimean Tatar problem worldview characters prominently. In the 20 70-80 years of age in the Crimean Tatar literature in prose, were the main features of the history of the people and traditions. The main characters of the works did not want to feel what that particle in the world. They wanted to be : courageous, that the fire and into the water, brave, to achieve their goals. The author would like to convey to the sincere and true feelings, honest work, human problems and all the beauty of the world . And it should be noted in our literature opens new vision, that is, folklore and psychological. methods used in my work: biographical, systematic analysis of the works, artistic works of analysis. In order to enlighten the writer Reshid Murad system has helped us biographical method. My robot consists of two parts.

Key words: Crimean Tatar story, the author, the purpose, philosophy, hero.

nocmynurn e pedaKU,uK> 30.08.2013

523