CC BY
0ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ЭКОНОМИКА
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ЭКОНОМИКА JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. ECONOMICS
e-ISSN: 1694-8734
№1(4)/2024, 158-163
УДК: 331.556
DOI: 10.52754/16948734 2024 1(4) 22
кыргызстандын эмгек рыногунун учурдагы кeйгeлeРY ЖАНА
GHYrYY ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ
СОВРЕМЕННЫЕ ПРОБЛЕМЫ И ТЕНДЕНЦИИ РАЗВИТИЯ РЫНКА ТРУДА
КЫРГЫЗСТАНА
CURRENT PROBLEMS AND DEVELOPMENT TRENDS OF THE LABOR MARKET IN
KYRGYZSTAN
Ташиев Ниязали Маметибраимович
Ташиев Ниязали Маметибраимович Tashiev Niiazali Mametibraimovich
Э.и.к., доцент, Ош мамлекеттик университети
К.э.н., доцент, Ошский государственный университет Candidate of Economics, Associate Professor, Osh State University 89niko_kg@mail. ru
Шайбеков Дастан
Шайбеков Дастан Shaibekov Dastan
Магистрант, Ош мамлекеттик университети
Магистрант, Ошский государственный университет Master's student, Osh State University
кыргызстандын эмгек рыногунун учурдагы кeйгeлeРY ЖАНА
GHYrYY ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ
Аннотация
0HYrYYHYH инновациялык жолуна тYшкeн заманбап экономиканын шарттарында эмгекти сарамжалдуу пайдалануу жана анын атаандаштыкка жeндeмдYYЛYГYн жогорулатуу эц маанилYY маселе болуп саналат. Эмгек рыногу коомдун экономикалык жана социалдык турмушунун маанилуу бeлYГY болуп саналат. Эмгек рыногунун кeйгeйлeрY эц маанилYY жана алардын актуалдуулугу шексиз. Дал ушул эмгек чeйрeсY ата мекендик экономиканын eсYШYHYн, анын натыйжалуулугун жана атаандаштыкка жeндeмдYYЛYГYHYн децгээлин жогорулатуунун негизги кeйгeЙYнe айланууда.
Ачкыч сездер: жумушчу кYЧY, эмгек рыногу, жумушсуздук, эмгек рыногун мамлекеттик жeнгe салуу, миграция, региондогу жумушчу KYЧYHYH ашыкчалыгы.
СОВРЕМЕННЫЕ ПРОБЛЕМЫ И ТЕНДЕНЦИИ РАЗВИТИЯ РЫНКА ТРУДА КЫРГЫЗСТАНА
Аннотация
В условиях современной экономики на инновационный путь развития, важнейшей проблемой становится рациональное использование рабочей силы и повышение ее конкурентоспособности. Рынок труда является важной составляющей частью экономической и социальной жизни общества. Проблемы рынка труда относятся к числу наиболее важных и актуальность их не вызывает сомнения. Именно сфера труда становится ключевой для роста отечественной экономики, повышения ее эффективности и уровня конкурентоспособности.
Ключевые слова: рабочая сила, рынок труда, безработица, государственное регулирование рынка труда, миграция, трудоизбыточность региона.
CURRENT PROBLEMS AND DEVELOPMENT TRENDS OF THE LABOR MARKET IN KYRGYZSTAN
Abstract
In the conditions of a modern economy on an innovative path of development, the most important problem is the rational use of labor and increasing its competitiveness. The labor market is an important part of the economic and social life of society. Labor market problems are among the most important and their relevance is beyond doubt. It is the sphere of labor that is becoming key to the growth of the domestic economy, increasing its efficiency and level of competitiveness.
Keywords: labor force, labor market, unemployment, state regulation of the labor market, migration, regional labor surplus.
Вестник ОшГУ. Экономика, №1(4)/2024
Ааламдашуу доорунда жана экономиканын eнYГYYHYн инновациялык жолуна eтYY шартында эмгекти сарамжалдуу пайдалануу жана анын атаандаштыкка жeндeмдYYЛYГYн жогорулатуу эц маанилYY маселе болуп саналат. Кыргызстандын эмгек рыногунда кадрларды мотивациялоо механизминин начардыгы, eндYPYштYн тeмeндeшY, калктын материалдык жана социалдык децгээлинин жана жашоо сапатынын тeмeндeшY, эмгекке суроо-талаптын жогору эместиги, жумушчу KYЧYHYH деградациясы, жумушсуздук, миграция жана кадрлардын билим децгээлинин тeмeндYГY негизги кeйгeй боюнча калууда.
Мындай шарттарда eлкeнYн жумушчу KYЧYHYH квалификациялык децгээли жана сапаты экономикалык eсYш YЧYн чектee болуп калышы мYмкYн. Демек, жумуш кYЧYн трансформациялоо шартында иш менен камсыз кылууну натыйжалуу жeнгe салуу YЧYн мамлекеттин катышуусун активдештирYY маанилYY болуп эсептелет. Мамлекет эмгек рыногунун субъектиси катары адамдар коомдук экономикалык процесстерге таасир этиши YЧYн уюштуруучулук жана экономикалык функцияларын eз убагында жана системалуу тYPдe аткаруусу абзел. Мындан сырткары, мамлекет eз адамдарынын жашоо децгээлин жогорулатууга багытталган социалдык саясатты жYргYЗYYCY абзел, анткени кызмат кeрсeтYYлeрдYн, билим берYYHYн жана саламаттыкты сактоонун, ошондой эле кирешенин децгээлинин тeмeндYГY eлкeнYн ичиндеги экономикалык кырдаалга терс таасирин тийгизет [6, 7].
Эмгек рыногу коомдун экономикалык жана социалдык турмушунун маанилYY бeлYГY болуп саналат. Дал ушул эмгек чeйрeсY ата мекендик экономиканын eсYШYHYн, анын натыйжалуулугун жана атаандашттыкка жeндeмдYYЛYГYHYн децгээлин жогорулатуунун негизги компоненти болуп саналат. 0лкeдe аймактар боюнча жумушчу KYЧYHYH ашыкча болушу да, жергиликтYY эмгек базарларында жумушчу KYЧYHYH жетишсиздиги да бар. Учурда эмгек рыногу социалдык-экономикалык жактан туруктуу эмес, ошондуктан калктын бакубаттуулугу анын канчалык eнYккeн жана ийкемдYY болушунан кeз каранды. Республикадагы социалдык маанидеги курч кeйгeй жумушсуздук жана ага катар эле квалификациялуу жумушчу KYЧYHYH жетишсиздиги саналат.
Азыркы учурда Кыргызстанда башка жакка кeчYY, жумуш табуу жана окуу максатында ички миграция агымдары кYндeн-кYнгe кYч ала баштады. Бирок миграциянын бул тYPY Кыргызстанда мурда эле бар болчу жана административдик ыкмалар менен жeнгe салынып келген. ЭлкeбYЗДYн экономикасынын рыноктук eнYГYY системасына eтYШY менен Кыргыз Республикасынын райондорунда жана облустарында жумуш орундарынын жетишсиздигинен же алардын толук жоктугунан ички миграциянын жолдору жана максаттары eзгeрдY.
Бир топ талдоонлордун жыйынтыктары боюнча Кыргызстан калкынын саны тез eсYп жаткан eлкe экенин кeрсeттY. Демек, Кыргызстанда эмгек рыногунун калыптанышы социалдык-экономикалык жана демографиялык факторлордун таасиринен ^з каранды. ТeрeттYн жогорку децгээли калктын жаш курагына жана жыныстык курамына, ошого жараша анын экономикалык активдYYЛYГYнe таасирин тийгизет. Калктын жана анын эмгекке жарамдуу бeлYГYHYн eсYШY, ошондой эле тYЗYЛгeн жумушчу орундардын салыштырмалуу жай eсYШY, калктын керектeeлeрYн канааттандыруу маселеси азыркы Кыргызстандын эн актуалдуу проблемасы болуп калууда.
Калктын жашоо децгээлинин тeмeндeшY жана жумушсуздук миграциянын маятниктик миграция (негизинен айылдан шаарга жумуш издеп же окуу YЧYн) жана eлкeнYн чегинен тышкары убактылуу тышкы эмгек миграциясы (эмгек эмиграциясы) сыяктуу тYрлeрYHYн eнYГYШYнe шарт TYЗДY. Ал эми кийинки жылдарда коммутациялык миграциянын
кeлeмYHYн туруктуу eсYYCY байкалууда. Миграциянын кeбeЙYШYHYн себептери айыл жеринде жумуш орундарынын жоктугу жана шаарларда турак жай курулушунун кыскарышы болуп саналат. Шаардык конуштар учурда квп сандагы мигранттарды кабыл ала албай жатат. Мындан тышкары, айылдын оор жана аз акы тeлeнYYЧY жумуш орундары айыл тургундарын кызыктырбайт жана алар шаарларда татыктуу эмгек шарттары бар, кирешеси жогору кесиптерди издешет. Ошол эле учурда керек болуп жаткан квалификациялуу кадрлардын массалык агылып кетYY процессине eкмeт тарабынан азырынча эч кандай алдын-ала чаралар кeрYлe элек. Демек, учурдагы бош орундардын, айрыкча саламаттыкты сактоо жана билим берYY тармагында иштегендердин эмгек акысы жумушчулардын муктаждыктарын канааттандырбайт. Мындай абал Кыргызстанда жумушчу KYЧYHYH деградациясына алып келиши мYмкYн.
Жалпысынан алганда, мигранттардын кирешесинин олуттуу бeлYГYн акча которуулар тYзeрYн белгилеп кетсек болот. Кыргызстандан чет eлкeгe чыккан мигранттардын 52%га жакыны айлык кирешесинин тецинен кeбYн YЙлeрYнe жeнeтeт. Экономисттердин айтымында, Кыргызстандагы YЙ-бYлeлeрдYн болжол менен 56%нын бакубаттуулугу алардын чет eлкeлeрдeгY жакындарынын эмгек ишмердYYЛYГYнeн кeз каранды жана ошондой эле, акча которуулар менен жакырчылыкты кыскартуунун ортосунда абдан тыгыз байланыш бар
[4].
Белгилеп кетYYЧY нерсе, акча которуулар кошумча киреше булагы болуу менен бирге валюта курсунун туруктуулугуна eбeлгe тYзeт. Демек, eлкeнYн экономикасынын eсYШYнe оц таасирин тийгизет. Эксперттердин пикирине таянсак: «2005-жылдан бери Россияда эмгектенген мигранттардан Кыргызстанга 21 миллиарддан ашык АКШ доллары которулган, бул экономикалык абалды олуттуу eзгeртe албаганы менен eлкeнYн социалдык eнYГYYCYнe бир топ эле eбeлгe тYЗYп келет» [3]. Ошентип, жумушчу KYЧYH экспорттоодон тYшкeн кирешеден дагы олуттуу маселе эмгек миграциясын жeнгe салуу боюнча мамлекеттик саясатты кYчeтYY абзел.
БелгилYY болгондой, тeрeттYн жогорку кeрсeткYЧYнeн улам Кыргызстан эмгек рыногуна басымды тYЗдeн-тYЗ кYчeткeн жумушчу KYЧY бар eлкe катары карасак болот. Буга Кыргызстанда эмгекке жарамдуу калктын eсYY темпи жумушчу KYЧYHYH eсYY темпинен бир топ жогору экендигин кeрсeткeн расмий статистиканын талдоосу далил болот. Иш менен камсыз кылууну тыкыр талдоо YЧYн 1-таблицага ^цул бурабыз.
Таблица 1.- Кыргызстандын эмгек ресурстары жана калктын иш менен камсыз болушу [2].
Керсеткучтер 2018 2019 2020 2021 2022
Эмгек ресурстары, миц адам 3759,5 3798,5 3824,7 3928,5 3984,4
Жалпы калктын санына болгон катышы % менен 58,8 58,2 58,1 58,7 57,1
Экономикалык жактан активдYY калк, миц адам 2538,7 2583,6 2595,4 2680,5 2712,7
% 48,9 48,6 47,8 47,7 46,7
Жумуш менен алектенгендер, миц адам 2382,5 2442,7 2445,2 2537,9 2581,1
% 56,2 57 56,6 57,1 57,1
Вестник ОшГУ. Экономика, №1 (4)/2024
жумушсуздар, миц адам 156,3 140,9 150,2 142,6 131,6
% 6,2 5,5 5,8 5,3 4,9
Экономикалык жактан активдYY эмес калк, миц адам 2449 2497 2601 2674 2786
% 38,6 39,2 38,9 38,8 38,9
Окуу менен алектенгендер, миц адам 541 554 592 602 615
% 22,1 22,2 22,8 22,5 22,1
Таблицада кeрYHYп тургандай, 2018-жылдан 2022-жылга чейинки мезгилде эмгекке жарамдуу калктын eсYШY 224,9 миц адамды (5,9%) тYЗсe, ошол эле мезгилде жумушчу KYЧY (экономикалык активдYY калк) 174 мин адамга гана eскeн (6,8%), ал эми иштегендердин саны 198,6 миц адамды (8,3%) TYЗДY. Ошентип, 2018-2022-жылдары эмгекке жарамдуу калктын eсYY динамикасы эмгек ресурстарынын eсYY динамикасынан алда канча ашып тYшeт.
Биздин талдоо кeрсeткeндeй, 2018-жылдан 2022-жылга чейин жумушсуз калк 15,8%га кыскарган. Бул бYГYнкY кYндe Кыргызстанда эмгек рыногунда жумушчу KYЧYHYH кeбeЙYШY менен ишканалардын ага болгон суроо-талаптары eсYп жаткандыгынан кабар берет.
Жаштар арасында жумушсуздуктун ^п болушунун себеби - кадрларды даярдоо системасынын начардыгы. Мындан тышкары, акыркы жылдары Кыргыз Республикасында жумушчу KYЧYHYH сапатына иш берYYЧYлeрдYн талаптары кeбeЙYп, эмгек рыногу менен билим берYYHYн ортосунда ырааттуулуктун жоктугу бул дисбалансты кYчeтYYДe. Негизинен жаштар арасында жумушсуздуктун маанилYY себептеринин бири окуу жайлардын бYTYPYYЧYлeрY менен эмгек ресурстарын керектeeчYлeр ортосундагы дал келбестиктер болуп саналат. Бул кесиптердин, адистиктердин жана квалификациялардын дал келбегендигинен гана эмес, билим децгээлинин тeмeндYГYнeн да болушу мYмкYн.
Дагы бир белгилей кегYYЧY нерсе иш берYYЧYлeр тарабынан ваканттык орундарга талапкер болгон жактарга негизги талап катары иш тажрыйбасын коюшууда. Натыйжада иш тажрыйбасынын жоктугунан жаш адистерди ишке орноштурууда кeйгeй жаралууда.
Кыргызстанда мамлекеттик бюджеттин эсебинен окуган ЖОЖдордун бYTYPYYЧYлeрY мамлекеттик ишканаларда же уюмдарда 3 жыл иштегенден кийин гана диплом алышат [1]. Белгилей кетсек, эмгек рыногунда суроо-талап менен сунуштун тец салмактуулугун камсыздоо YЧYн жогорку окуу жайлары менен иш берYYЧYлeрдYн (мамлекеттик жана жеке ишканалар) кызматташуусу зарыл.
ЭлкeдeгY менчиктештирYY процесси жеке сектордо жумуш орундарынын кeбeЙYШYнe жана мамлекеттик сектордо жумуштуулуктун кыскарышына алып келди. Ошол эле учурда жеке сектордо иш менен камсыз кылуунун eсYШY калк арасында дыйканчылыкты жана жеке кeмeкчY чарбаларды eнYктYPYY менен коштолду.
Кыргызстанда айлык акынын аздыгынан улам калктын кeбeЙYп жаткан саны кошумча жумуш табууга аргасыз кылууда, б.а. бYГYнкY кYндe кeпчYЛYк квалификациялуу адистер экинчи иш менен алектенишет. Ошентип, калктын табигый eсYШYHYн жана тYЗYЛгeн жумуш орундарынын салыштырмалуу жай eсYШYHYн себебинен калктын жумушка болгон
муктаждыгын канааттандыруу маселеси азыркы замандын эц актуалдуу маселеси болуп саналат.
Ички эмгек рыногунун кeйгeйлeрYн чечYY миграциялык саясат, билим берYY жана саламаттыкты сактоо, ошондой эле аймактарды eнYктYPYY жаатындагы ырааттуу мамлекеттик саясат менен ишке ашат.
Бирок, бир гана мамлекеттик органдардын аракетине таянуу менен абалды туп-тамырынан бери оцдоо мYмкYн эмес. Ишканалар тарабынан дагы эмгек eндYPYмдYYЛYГYн жогорулатуу максатында эмгек рыногундагы кырдаалды жакшыртуу боюнча активдYY иш алып баруусу тийиш.
Колдонулган адабияттар:
1. Кыргыз Республикасынын Жогорку жана орто атайын окуу жайларынын бYTYPYYЧYлeрYн бeлYштYPYY жана пайдалануу жeнYндe жобо 09.04.2001-ж. № 519 жана 02.02.2010-ж № 52.
2. "Занятость и безработица" итоги интегрированного выборочного обследования бюджетов домашних хозяйств и рабочей силы в 2022 году от 31.10.2023г. https://stat.kg/ru/publications/zanyatost-i-bezrabotica-itogi-integrirovannogo-vyborochnogo-obsledovaniya-byudzhetov-domashnih-hozyaj stv-i-rabochej -sily-v-2013g/
3. "Спутник Кыргызстан" - https://ru.sputnik.kg/20190212/kyrgyzstan-russia-perevody-migranty-grafik-1043299598.html
4. Эргешбаев У.Ж., Момбекова Г.Б. Влияние денежных переводов трудовых мигрантов на социально-экономическое развитие Кыргызстана [Текст] /У.Ж.Эргешбаев, Г.Б. Момбекова//Актуальные проблемы гуманитарных и естественных наук- 2016.- № 2. -с.114-117.
5. Эргешбаев У.Ж., Максытова Б.Т. Влияние миграции на экономическое развитие региона [Текст]/У.Ж.Эргешбаев, Б.Т.Максытова// Вестник Кыргызско-Российского славянского университета -2016. Т. 16. - № 2. - с. 161-163.
6. Макыев, А. Т. Миграциялык процесстердин коомдун eнYГYШYнe тийгизген таасирлери жeнYндe / А. Т. Макыев, Б. М. Мурзакулов // Вестник Ошского государственного университета. - 2021. - Vol. 2, No. 1. - P. 65-71. - DOI: 10.52754/16947452_2021_2_1_64. - EDN: WXOKVS.
7. Сатыбалдиева, А. А. Задачи инновационного подхода в использовании трудовых ресурсов в сфере предпринимательства / А. А. Сатыбалдиева, Ж. Курсанбек Кызы // Вестник Ошского государственного университета. Экономика. - 2022. - № 1(1). - С. 65-72. - EDN: EUVAAA.
