CC BY
1ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. УКУК
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ПРАВО JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. LAW
e-ISSN: 1694-8661
№2(3)/2023, 123-128
УДК: 347.6
DOI: 10.52754/16948661 2023 2(3) 18
КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНДАГЫ ЭМГЕК МАМИЛЕЛЕРИ ТРУДОВЫЕ ОТНОШЕНИЯ В КЫРГЫЗСКОЙ РЕСПУБЛИКЕ LABOR RELATIONS IN THE KYRGYZ REPUBLIC
Учуев Уланбек Абибиллаевич
Учуев Уланбек Абибиллаевич Uchuyev Ulanbek Abibillaevich
улук окутуучу, Ош мамлекеттик университети
старший преподаватель, Ошский государственный университет _Senior Lecturer, Osh State University_
Ибраимов Бакытбек Зулумбаевич
Ибраимов Бакытбек Зулумбаевич Ibraimov Bakytbek Zulumbaevich
улук окутуучу, Ош мамлекеттик университети
старший преподаватель, Ошский государственный университет _Senior Lecturer, Osh State University_
Утанов Кадирбек Кимсанович
Утанов Кадирбек Кимсанович Utanov Kadirbek Kimsanovich
улук окутуучу, Ош мамлекеттик университети
старший преподаватель, Ошский государственный университет Senior Lecturer, Osh State University
КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНДАГЫ ЭМГЕК МАМИЛЕЛЕРИ
Аннотация
Бул макалада Кыргыз Республикасындагы эмгек мамилелерин женге салууда мамлекеттин ролу. Эмгек мамилелерин мамлекеттик женге салуунун артыкчылыктарынын бири-бул калктын эффективдYY жумушка орношуусу, бул децгээлдин жогорулашы жана жашоо сапатынын жогорулашы, жумушчу KYЧYHYH атаандаштыкка жендемдYYЛYГYн жана ендYPYмдYYЛYГYн жогорулатуу, ошондой эле социалдык жана эмгек мамилелери жаатында кепилдиктерди камсыз кылуу.
Ачкыч свздвр: эмгек мамилелери, мамлекет, кепилдик, жашоо, атаандаштык, жумуш, жумушчу кYч.
ТРУДОВЫЕ ОТНОШЕНИЯ В КЫРГЫЗСКОЙ РЕСПУБЛИКЕ
LABOR RELATIONS IN THE KYRGYZREPUBLIC
Аннотация
В данной статье будет рассмотрена роль государства в регулировании трудовых отношений в Кыргызской Республике. Одним из преимуществ государственного регулирования трудовых отношений является эффективная занятость населения, повышение этого уровня и качества жизни, повышение конкурентоспособности и производительности рабочей силы, обеспечение гарантий в сфере социально-трудовых отношений.
Abstract
This article will consider the role of the state in the regulation of labor relations in the Kyrgyz Republic. One of the advantages of state regulation of labor relations is the effective employment of the population, improving this level and quality of life, improving the competitiveness and productivity of the labor force, ensuring guarantees in the field of social and labor relations.
Ключевые слова: трудовые отношения, государство, гарантия, жизнь, конкуренция, труд, рабочая сила.
Keywords: labor relations, state, competition, work, labor power.
guarantee, life,
Киришуу
Кыргыз Республикасында жумуш берYYЧYлер менен кызматкерлердин ортосундагы эмгек мамилелеринде дайыма мамлекет бар, ал ез кезегинде женге салуучунун ролун аткарат. БYГYнкY ^нде эмгек мамилелерин мамлекеттик женге салуу мамлекеттин жумуш берYYЧYлер жана кызматкерлер менен ез ара аракеттенYYCY, минималдуу эмгек акыны женге салуу, анын жоболору, жаштарды жумушка орноштурууга жардам берYY, аялдардын укуктарын коргоо, пенсияга чыгуу жашы, балдардын эмгегин коргоо ж.б. сыяктуу маселелерди камтыйт.
Эмгек мамилелери деп эсептелген адамдын ортосундагы мамилени керсетYY YЧYн дYЙненYн елкелерYнде кецири колдонулган юридикалык термин. Кызматкер "(кеп учурда кызматкер деп аталат) жана жумуш берYYЧY", ал YЧYн кызматкер эмгек акыга алмашуу YЧYн белгилYY бир шарттарда ишти аткарат. Бул эмгек мамилесинин негизинде, алар кандайча аныкталбасын, кызматкер менен жумуш берYYЧYHYн ортосунда ез ара укуктар жана милдеттенмелер пайда болот. Эмгек мамилеси кызматкерлердин жумушка байланыштуу укуктарга жана жецилдиктерге жетYY YЧYн эц маанилYY каражат болуп саналат. Бул ачкыч жумуш берYYЧYлердYн ез кызматкерлерине болгон укуктарынын жана милдеттеринин мYнезYн жана келемYн аныктоо YЧYн баштапкы шарт.
Эмгек мамилелерин женге салуу калктын натыйжалуу жумушка орношуусу менен мYнезделет, бул децгээлдин жана жашоо сапатынын жогорулашынын жана сапатынын жакшырышынын негизинде жетишилет жана эмгек KYЧYHYH атаандаштыкка жендемдYYЛYГY, экономиканын тармактары жана тармактары тарабынан эмгекти бирдей белYштYPYYHY илгерилетYY, ошондой эле социалдык жана эмгек мамилелери жаатында кепилдиктерди берYY.
Мамлекеттик эмгек саясатынын мааниси бир катар экономикалык, илимий-технологиялык жана экономикалык факторлор менен аныкталат. Бул толук убакыттагы камтуу менен жогорку акы теленYYЧY жумуш орундарынын есYШYн басацдатууну, жарым-жартылай, убактылуу туруксуздуктун жацы формаларынын жайылышын, кирешелердин езгерYШYн камсыз кылууну жана жумуш учурунда да, рыноктун ачылышынан кийин да оор жакырчылык коркунучун камтыйт. Алардын арасында университеттин мугалимдери, мектеп мугалимдери, дарыгерлер, милиция кызматкерлери бар.
Кыргыз Республикасынын мамлекеттик саясатын езгечелYГY-эмгек мамилелерин женге салуу. Чындыгында жарандардын эмгек укуктарынын кепилдиги бойдон кала берген мамлекет, иш менен камсыз кылуу мамилелериндеги бардык биргелешкен жумуш берYYЧYлердYн функциясын жоготот, бул жумуш берYYЧYлердYн жана профсоюздардын заманбап социалдык-экономикалык ыкмаларга кебYреек катышуусун болжолдойт, жумуш шарттарын эске алуу жана туштук тарабындагы кептеген маселелерди чечYY. Бул учурда, эгерде кызматкер мыйзамдуу турде жумуш берYYЧYге барабар болсо, анда ал иш менен камсыз кылуу мамилесинин алсыз жагы болуп саналат жана толугу менен жумуш берyyчYден кез каранды, бул ага Жумушчуга ез революциясын тацуулоого MYMKYHЧYЛYK берет. Бул жумушчуну профсоюзга отурукташуу менен гана еткерYп бере аласыз. Бирок, ал ошондой эле тец укуктуулук принцибин жалгыз аткара албайт, ошондуктан бул жерде мамлекеттик укуктук женге салуу чечYYЧY ролду ойнойт, анда келишим тYЗYYЧY тараптын укуктарын коргоо механизмдери камтылган. Мамлекеттин рыноктук туруксуздукка жана айрыкча жумуш менен камсыз кылуу мамилесине, биздин экономикага карата, рыноктук процесстерге активдуу кийлигишуу менен, бул эрте этапта натыйжалуу социалдык экономиканы куруу женYнде. Бул
келишимдер жана кемчиликтер салык мыйзамдарын жана башкаруу кызматкерлеринин коррупциясын, ошондой эле кYчтYY "келеке секторун" бузат. Кыскасы, дYЙнeлYк эмгек рыногундагы кeйгeйлeрдY натыйжалуу чечYY YЧYH, алгач коомдун экономикалык, саясий жана социалдык турмушунун бардык тармактарын реформалоо керек. Жумушчуларга окутууну камсыз кылуу-бул дYЙнeлYк рынокто eлкeнYн социалдык жана экономикалык eнYГYYCYHYн жана атаандаштыкка жeндeмдYYЛYГYHYн эц маанилYY кепилдиги. БYГYнкY дYЙнeдe эмгек eндYPYмдYYЛYГYHYн eсYШY экономиканын улуттук экономиканын eсYШYн тездетYY YЧYн зарыл болгон eнYккeн технологияларга eтYШYнe eбeлгe тYЗгeн эмгек KYЧYHYH кесиптик мYнeздeмeлeрYн eркYндeтYYгe негизделген. Ошол эле учурда, билим берYY жана окутуу бир катар оц социалдык натыйжаларды берет: кирешенин eсYШY, ден-соолуктун жакшырышы, жумушсуздуктун тeмeндeшY, динамиканын тeмeндeшY ж.б.
Кыргыз Республикасынын Эмгек кодексинин 8-беренесине ылайык, эмгек мамилелери-бул кызматкер менен жумуш берYYЧYHYн ортосундагы мамиле эмгек функциясын (белгилYY бир адистикте, квалификацияда же кызматта иштee) тeлee YЧYн кызматкердин жеке ишине байланыштуу ички эмгек кодексине баш иет, ал эми жумуш берYYЧY эмгек мыйзамына, жамааттык келишимге, келишимдерге, эмгек келишиминеылайык эмгек шарттарын камсыз кылат.
Кызматкер-бул жумуш берYYЧY менен эмгек мамилесине кирген адам.
Кызматкер 16 жашка жеткен адам болушу мYмкYн. 0згeчe учурларда, уюмдун кызматкерлеринин eкYЛчYЛYктYY органы же компетенттYY мамлекеттик орган менен кецешип, 15 жашка толгон адамдар жумушка алынышы мYмкYн.
14 жаштагы окуучулар ата-энесинин биринин (коргоочунун, камкорчунун) жазуу жYЗYндeгY макулдугу менен жумушка орношуу келишимин тYзe алышат.
Ата-энелердин, коргоочу, ишенимдYY адам макулдугу жазуу жYЗYндe берилет, ата-энелер жашы жете элек бала менен биргеликте эмгек келишимине кол коюшат.
Жумуш берYYЧY-бул кызматкер менен эмгек мамилесине кирген жеке адам же юридикалык жак, уюм. Мыйзамда каралган учурларда, эмгек келишимин (келишимдерди) тYЗYYгe укугу бар башка адам жумуш берYYЧY катары иш алып бара алат.
Демек, Эмгек мамилеси-бул жалпы жана жеке eбeлгeлeрдYн негизинде пайда болгон эрктYY социалдык мамиле. Жалпы талаптарга жарандардын иштee укугун жана кесипти, кызматты жана квалификацияны тандоо укугун бекемдеген эмгек мыйзамдарынын ченемдери кирет. Иштee укугу-республиканын жарандарынын укуктук статусунун элементтеринин бири. Кыргыз Республикасынын жарандарынын укуктук статусу аларга мыйзамда каралган бардык укуктарды жана милдеттерди тYзeрY белгилYY. Эгерде биз укукту же милдетти карасак, анда ал жарандын укуктук статусунун элементи болуп саналат. Башкача айтканда, Кыргыз Республикасынын Конституциясында кесипке, билим берYYгe, окутууга жана коомдун муктаждыктарын, ошондой эле ден-соолукка пайдалуу жана коопсуз эмгек шарттарын эске алуу менен иштee укугуна кепилдик берилет " Кыргыз Республикасынын жарандары адамдын eзYн-eзY тастыктоонун эц татыктуу жолу катары иштee укугуна кепилдик берилет."Алардын укуктук статусунун элементи бар, ошондуктан жарандарга белгилYY бир кесипте жумушка орношуу, квалификация же адистикти алуу YЧYн бирдей жана бирдей MYMKYHЧYЛYKTY билдирет, бирок белгилYY бир эмгек мамилесине кирYY шарты менен. Демек,
эмгек мамилелеринин пайда болушунун, езгерYШYHYн жана токтотулушунун экинчи жалпы шарты-жарандардын иштее жендемдYYЛYГY. Эмгек укуктук жендемдYYЛYГY-бул терелгенден бери берилген жарандардын укугу Эмгек мыйзамы-бул жарандын эмгек укуктарын алуу жана эмгек милдеттерин аткаруу MYMKYHЧYЛYГY. Бирок, бул укуктарды жана милдеттерди жаран езY тYЗден-тYЗ жYзеге ашырышы керек. Демек, эмгек мамилесинин сырткы керYHYШY, езгерYШY жана токтотулушунун YЧYнчY жалпы шарты-бул адамдын эмгек укуктарын алуу жана ез иш-аракеттери менен эмгек милдеттерин аткаруу жендемY катары иштее MYMKYHЧYЛYГY. Жарандын укуктук статусунун элементи бар деген мыйзамга ылайык-эмгек ишмердYYЛYГYHYн белгилYY бир тYPYне укук, жумушчу кубаттуулук жана функционалдык кубаттуулук бар, андан кийин бул жаран эмгек ишмердYYЛYГY жаатында юридикалык жак деп айтабыз. Бирок, юридикалык адабияттарда жеке авторлор жарандардын эмгек укуктук инсандыгын алардын эмгек укуктук жендемYHYн жана укуктук жендемYHYн чогуу болушу деп эсептешет. Жарандардын эмгек укуктук инсандыгы укуктук статустун элементинин болушун, башкача айтканда, жумушка орношуу укугун жана кесипти, квалификацияны жана кызматты тандоо укугун, ошондой эле алардын эмгек укуктук жендемYHYн жана иштее жендемYHYн болушун билдирет. Жумуштагы бардык укуктук мамилелер жалпы езгечелYктерге ээ:
- Алар материалдык жана руханий байлыктарды ендYPYY процессинде жана эмгекти колдонуунун башка тармактарында енYккен социалдык мамилелердин укуктук формасы катары кызмат кылышат;
- Алар мамлекеттин каалоосун жана ушул укуктук мамилелердин субъекттерин билдиришет;
- Анда эмгек мыйзамынын ченемдери жана принциптери ишке ашырылат.
Эмгек жана ага тыгыз байланышкан укуктук мамилелер-бул эмгек мыйзамынан жана алар караган жашоо шарттарынан келип чыккан эмгек жаатындагы коомдук мамилелердин укуктук формасы, алардын жYPYм-турумунда мыйзамдуу натыйжага жетишYY жана мамлекет тарабынан кепилденген ез ара субъективдYY укуктарга жана милдеттерге ээ болгон эмгек мыйзамынын айрым укуктук мамилелери.
Эреже катары, эмгек мамилесинин пайда болушунун Негизи эмгек келишими (келишим) болуп саналат. Эмгек укугу илиминде эмгек келишими ар кандай аспектилерде каралат: биринчиден, эмгек мамилелеринин пайда болушу жана алардын женге салынышын индивидуалдаштыруу YЧYн зарыл болгон юридикалык акт катары, экинчиден, жумушка орношуу, башка жумушка етYY жана жумуштан бошотуу ченемдерин бириктирген эмгек укугунун институту катары.
Шайланган кызматтарды ээлеген кызматкерлер YЧYн бул кызмат YЧYн шайлангандыгы. Уюмдун ар кандай тYPYндегY уюмдарга мYче болуудан келип чыккан эмгек мамилелерин тYЗYY бул мекемелердин тYЗYмдYк документтеринин эрежелерине негизделиши mymkyh.
Кызматкерлердин айрым категориялары YЧYн эмгек мамилелеринин негизи юридикалык фактылардын татаал курамы болуп саналат, бул учурда эмгек келишиминен тышкары, ага чейин же андан кийинки учуру юридикалык факты болот. Конкурска жалданган адамдар YЧYн (изилдее институтунун илимий кызматкерлери, университеттердин окутуучулары ж.б.), эмгек мамилеси алар атаандаштыкка жендемдYY кызматты жана эмгек келишимин тандагандыгынан улам пайда болот. Эмгек кызматы тарабынан жалданган адамды туруктуу
квотанын (брондоо) негизинде жалдаганда, эмгек кызматынын багыты жана эмгек келишиминин негизинде укуктук мамилелер пайда болот. Эмгек мамилелерин eзгeртYY келишим аркылуу же мыйзамда талап кылынгандай жYргYЗYЛYШY MYMKYH. Мисалы, алардын бири-эмгек келишими менен каралбаган, эки тараптын макулдугу менен ар дайым жYргYЗYЛYYЧY башка эмгекке которуу. Эмгек мамилелерин токтотуунун негизи тараптардын макулдашуусу жана алардын биринин бир тараптуу эрки болушу MYMKYH. Эмгек мамилеси TYШYHYГYH туура TYШYHYY азыркы учурда eтe маанилYY, бул кызматкердин туура тандоосунун негизи, анын жумуш мYмкYнчYЛYктeрYн баалоо жана эмгек мамилеси YЧYн тиешелYY сый акы алуу YЧYн чыныгы жeндeмY.
Колдонулган адабияттар
1. Кыргыз Республикасынын Конституциясы 05.05.2021 -ж.
2. Кыргыз Республикасыны Эмгек кодекси 23.04.2021-ж.
3. Акматбекова А.Т., Джунусова Д.А. (2021). Разногласия между работником и работодателем об установлении и применении действующих норм трудового и иного социального законодательства. Вестник Ошского государственного университета, Т. 1, №3, сс. 119-125. Б01: 10.52754/16947452_2021_1_3_119. ББК: 1Ш2АОВ.
4. Семенков В.И. Трудовое право: учебник/ В.И. Семенков, Г.А. Василевич, Г.Б. Шишко и др.; под. общ. ред. В.И. Семенкова.- 3-е изд., перераб. и доп. - Минск: Амалфея, 2006.
5. Кравчук Е.В. Трудовое право: пособие для студентов/ Е.В. Кравчук, О.В. Дубкова. Гомель: ГГТУ им. П.О. Сухого, 2009.
6. Важенкова Т.Н. Трудовое право: ответы на экзаменационные вопросы. / Т.Н. Важенкова. - Минск: ТетраСистемс, 2011.
7. Кучинский В.А. Современное учение о правовых отношениях./ В.А. Кучинский. -Минск: Интегралполиграф, 2008.
8. Шиян В.И. Трудовое право: Учебное пособие/ В.И. Шиян. - М.: МГИУ, 2008.
9. Гущин И.В. Трудовое право Республики Беларусь: Учеб.-метод.комплекс/ И.В.Гущин, Л.Я.Абрамчик, А.Г. Авдей.; под. общ. ред. И.В. Гущин. - Гродно: ГрГУ, 2004.
10. Постовалова Т.А. Курс права социального обеспечения Республики Беларусь/ Т.А. Постовалова. - Минск: Тесей, 2008.
11. Семенков В.И. Трудовое право: учебник/ В.И. Семенков, Г.А. Василевич, Г.Б. Шишко и др.; под. общ. ред. В.И. Семенкова.- 4-е изд., перераб. и доп. - Минск: Амалфея,2011.
12. Токошева, Ж.А., Курсанбек кызы, Ж. (2022). Оптимизация процессов формирования и развития трудовых ресурсов в предпринимательских структрурах. Вестник Ошского государственного университета. Экономика, №1(1), сс. 54-64. ББК: PW0TAK.
