CC BY
2ЧЫГЫШ ТААНУУНУН МАСЕЛЕЛЕРИ
ВОПРОСЫ ВОСТОКОВЕДЕНИЯ ISSUES OF ORIENTAL STUDIES
e-ISSN: 1694-8653
№2/2023, 35-41
УДК:
DOI: 10.52754/16948653 2023 2 5 КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНЫН ЧЕК АРА МАСЕЛЕЛЕРИ (БАРАК ЭКСКЛАВЫ)
ПОГРАНИЧНЫЕ ПРОБЛЕМЫ КЫРГЫЗСКОЙ РЕСПУБЛИКИ (БАРАКСКИЙ ЭКСКЛАВ) BORDER ISSUES OF THE KYRGYZ REPUBLIC (BARAK EXCLAVE)
Сатыбалдиев Байсал Салиевич
Сатыбалдиев Байсал Салиевич Satybaldiev Baisal Salievich
к.г.н., доцент, Ош мамлекеттик университети
к.г.н., доцент, Ошский государственный университет Candidate of Geological Sciences, Associate Professor, Osh State University
bsatvbaldvev08@gmail.ru_
Токтосунов Жумаш
Токтосунов Жумаш Toktosunov Zhumash
Окутуучу, Ош мамлекеттик университети
Преподователь, Ошский государственный университет Lecturer, Osh State University
Шаимкулова Роза Раимбердиевна
Шаимкулова Роза Раимбердиевна Shaimkulova Roza Raimberdievna
Окутуучу, Ош мамлекеттик университети
преподователь, Ошский государственный университет Lecturer, Osh State University
КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНЫН ЧЕК АРА МАСЕЛЕЛЕРИ (БАРАК ЭКСКЛАВЫ) Аннотация
Илимий макалада Кыргыз Республикасы эгемендуулукке ээ болгондон кийинки чек ара маселелери жана анклавтын актуалдуу кейгейлеру каралат. Барак эксклавына байланыштуу чек ара кейгейлеру алардын пайда болуусу жана аларды чечуу жолдору талкууланат.
Ачкыч свздвр: чек ара, анклав, табыгый чек ара, тарыхый аймак, чек ара кызматташтыгы, айыл чарбасы.
ПОГРАНИЧНЫЕ ПРОБЛЕМЫ КЫРГЫЗСКОЙ РЕСПУБЛИКИ (БАРАКСКИЙ ЭКСКЛАВ)
Аннотация
В научной статье рассматриваются пограничные вопросы и актуальные проблемы анклава после обретения независимости Кыргызской Республики. Будут обсуждаться возникновение пограничных проблем, связанных с эксклавом Барак, и пути их решения.
BORDER ISSUES OF THE KYRGYZ REPUBLIC (BARAK EXCLAVE)
Abstract
The scientific article deals with border issues and current problems of the enclave after the independence of the Kyrgyz Republic. The emergence of border problems associated with the Barak exclave and ways to solve them will be discussed.
Ключевые слова: граница, анклав, историческая граница, пограничное сотрудничество, сельское хозяйство.
Keywords: border, enclave, historical border, border cooperation, agriculture.
Фергана ереенундегу жацжалдарынын кепчулугу Кыргызстан, Эзбекстан жана Тажикстан елкелерунун ортосунда болуп келууде. Анткени, аталган мамлекеттер бири-бирине ете эле чырмалышып жайланышкан. Чек аралар географиялык, геометриялык, табигый жактан так, даана белунген эмес.
Мамлекеттер ортосундагы чек аралар тарыхый мезгил ичинде, анклавтардын пайда болуусун шарттаган. Фергана ереенундегу сегиз анклавдын кепчулугу Кыргызстанда жайгашкан. Биздин мамлекетте жалпысынан алты, мунун ичинде Эзбекстанга тиешелуу терт, Тажикстанга таандык эки анклав жайгашкан. Алардын эц чоцу-Тажикстандын Согдий облусуна караштуу Ворух анклавы. Ворух анклавы менен Баткен облусунун Ак-Сай айылынын тургундары менен аскерлеринин ортосунда соцку мезгилде кептеген чыр-чатактык (согуштук) аракеттер болуп келууде [1, 3].
Кыргызстандын ичинде Эзбекстандын Сох, Чоц кара, Кайрагач жана Шахимардан анклавдары орун алган. Ал эми Эзбекстанда Кыргызстандын Кара-Суу районуна караштуу Барак эксклавы жайгашкан. Бирок, Барак анклавы эки елкенун тец картасында керсетулбей келет. Мындан сырткары эки тараптуу келишимди одоно турде бузуп, Эзбекстан Сох анклавына аскердик кучтерун да жайгаштырган. Бириккен Улуттар Уюмунун уставына ылайык эл аралык келишимдердин негизинде анклавдардын ичине аскердик кучтерду жайгаштырууга тыюу салынган. Мындай аракет-коцшу мамлекетке ачык согуш жарыялоо менен барабар.
Акыркы мезгилде чек аралардын бир тараптуу жабылышы, аймакта тыгыз отурукташкан, кунумдук оокат-тиричилиги бири-бирине бекем чиеленишкен кыргыз, езбек жана тажик элине олуттуу кыйынчылыктарды жаратып келет. Мындан тышкары Кыргызстандын Эзбекстанда жайгашкан Барак эксклавы биздин елкеге тиешелуу болуп, анын пайда болуусу бир нече факторлорго байланыштуу [1, 4, 6]. Илимий макалада Барак эксклавынын пайда болуусу, анда жер иштетуу (антропогендик ландшафттын) куч алуусу менен байланышын илимий жактан карайбыз.
«Барак» айылы Ак-Таш айылынын батыш тарабында, Ак-Таш айыл екметуне караштуу КРнын эксклавы орун алган. Эксклавдын жалпы аянты 220 гектарды тузуп, сугат айдоо жери-178 гектар, жеке курулуштар-42 гектар аянтты ээлейт. Жалпысынан 618 адам жашаган 121 кожолук бар
Бул анклав кантип пайда болгонун хронологиялык тартипте талдап керелу. 1936-1955-жылдардагы материалдарда «Барак» (азыркы Кыргыз Республикасынын «Барак» айылы), Шура (азыркы Эзбекстан Республикасынын «Бирляшкан» колхозу) калктуу конуштарынын аймагы жана Савай совхозу болуп аталып, 2014 га аянты менен (азыркы Эзбекстан Республикасынын «Савай» совхозу) Кыргыз Республикасына караган жер экендигинин далили болуп саналат.
Мамлекеттик Геонадзордун 1943-жылдагы 1:100000 масштабдагы неемет карталары боюнча 1955-жылга чейин мамлекеттик чек ара сызыгынын схемасы теменкудей болгон: биринчиден, Шарихан-Сай дарыясынын оц жээгинде, андан кийин, Кара-Суу шаарынан туштук тараптан чыгып, шаардын батыш чектерине жакындайт.
Керсетулген чекиттен 600 метр аралыкта туштук-батыш тарапка бурулуп, Савай каналына чыгып, Савай совхозунун жерлерин Кыргыз ССРинин аймагына калтырып, Барак
(мурдагы Кызыл-Байрак колхозунун жерлери) айылынын батыш четине келет. Андан ары тYштYк-батыш тарапка бурулуп, 1,8 км аралыктагы аты жок арык менен eTYn, Жацы-Арык (Янги-Арык) арыгына б.а. азыркы чек арага келип такалат.
Мындан тышкары 1955-жылдагы паритеттик комиссиянын материалдарында: «К-43122 жана К-43 -110 масштабындагы карталарда тартылган, мамлекеттер аралык чек аранын боюнда жайгашкан, мурдагы «Кызыл-Байрак» колхозунун пайдалануусундагы жерлер, «Бирляшкан» колхозунун пайдалануусундагы жердин бир бeлYГY жана «Савай» совхозунун жер пайдалануусунун бир бeлYГY Кыргыз ССРинин аймагына кириши каралган. 1943-1955-жылдары Эзбек ССРинин жер иштетYYЧYлeрдYн жерди башаламан пайдалануусунун натыйжасында тилке пайда болгон. Эзбек ССРинин жер иштетYYЧYлeрY «Шоро» кыштагынын («Шура»-азыркы Эзбекстан Республикасынын «Бирляшкан» колхозу) жерлерин eзYм билемдик менен eздeштYPYп алышкан.
1955-жылдын 12-июнундагы кенешмесинин протоколунда No3 пунктунда Паритеттик комиссиясында "Ворошилов атындагы колхоздун (Кызыл-Байрак колхозу) тилке аркылуу бeлYHYп калган, жер тилкесин жоюу, сууну пайдаланууну жакшыртуу жана «Савай» совхозунун территориясын бир республиканын административдик чек арасынын составына киргизYY максатка ылайыктуу" деп айтылган.
Кыргыз ССРинин чегинде жайгашкан Анжиян областынын Коргон-Тебе (Курган-Тепа) районундагы «Бирляшкан» колхозунун бир бeлYГY Ош областынын Кара-Суу районуна берилсин. Кыргыз ССРинин аймагында жайгашкан 2014 гектар аянттагы «Савай» совхозунун жерлери 0збек ССРинин курамына берилсин жана ага ылайык жацы чек ара белгиленсин.
Кара-Суу шаарынан «Савай» совхозунун пахта аянтынан туштук тарапка, андан ары Савай каналын бойлоп (совхоздун чек арасы) экинчи участогунун батыш жана тYштYк-батыш чек арасын бойлоп, Кара-Суу районунун Ворошилов, атындагы колхоздун чеги менен, Байрак айылынан Кашкар-Кыштак айылына баруучу жол менен, Жацы (Янги) каналына кeрсeтYлгeн жол менен, андан ары ал боюнча азыркы талашсыз болуп саналган республикалар аралык чек арага (чек ара сызылган) картадан кeчYрмe: 100 000 К-43-122 жана К-42-11 ге барып такалат.
Кийинчерээк 0збек ССР Министрлер Совети 1955-жылдын 3-августунда «0збек ССРи менен Кыргыз ССРинин ортосундагы республикалык чек араны тактоо жeнYндe» № 534 указ кабыл алып, No3 пунктта теменкYдей айтылган: «Анжиян облусунун Коргон-Тебе (Курган-Тепа) району менен Ош облусунун Кара-Суу районунун ортосундагы чек араны eзгeртYYгe, Анжиян областына Кыргыз ССРинин Ош областынын Кара-Суу районуна», Коргон-Тебе (Курган-Тепа) районунун «Бирляшкан» колхозунун жеринин бир бeлYГYн eткeрYп беруу жолу менен эки республиканын чек арага чектеш колхоздорунун катарлаш, чаар ала же шахмат формасында жайгашкан жерлерин пайдаланууну жоюуга макулдук беруу болгон. Каралган жер тилкелери толук бойдон бир колхоздун же республиканын аймагына eткeрYY маселеси каралган [2]. Бул процесс узака созулган келишимдердин негизинде жYргYЗYлгeн.
Эзбек ССРи менен Кыргыз ССРинин ортосундагы мамлекеттик чек араны тактоо жана жер маселеси тууралуу талаш-тартыштарды жвнгв салуу боюнча вкмвттвр аралык комиссиянын 1963-жылдын 7-октябрындагы Ош шаарындагы отурумунун протоколунда (№ 2 пунктта) Эзбек ССРинин комиссиясы тeмeнкYдeй пикирди билдирди: «Бирляшкан» колхозунун чек арасы боюнча талаштуу маселелер» Кыргыз ССРи менен Эзбек
ССРинин ортосундагы чек араны тактоодо ез алдынча каралсын. Алдыдагы Кемпир-Рават суу сактагычы суу каптап калуусу кутулген жердин бир белугун компенсациялоого байланыштуу езунче каралсын.
Кыргыз ССРинин комиссиясынын екулдеру темендегудей пикирди айтышты: «1955-жылдагы паритеттик комиссиянын чечими Кыргыз ССР Министрлер Совети менен 0збек ССР Министрлер Совети тарабынан бекитилгендигине байланыштуу, Коргон-Тебе (Курган-Тепа) ендуруштук башкармасына караштуу «Бирляшкан» колхозу иш жузунде чечиле элек, ал эми бул колхоздордун жерлери закондуу турде Кыргыз ССРинин Ош областынын аймагына киргизилген, ал эми Кыргыз ССРинин жерлеринин бир белугу 0збек ССРинин «Савай» совхозуна берилген. Жогорудагыларга байланыштуу мамлекеттик чек ара жана жер учётторуна тийиштуу езгертуулер киргизилди. Бул маселени аягына чейин чечуу керек.
Кийинчерээк Анжиян областтынын аткаруу комитетинин 1971-жылдын 12-мартындагы №8815 токтому менен 492,33 гектар жер Ош областынын Сузак районундагы «Москва» колхозунун карамагынан, Коргон-Тебе (Курган-Тепа) районундагы «Бирляшкан» колхозу тарабынан еткерулуп берилген жердин ордуна берилген. 0збек ССР Министрлер Советинин 1969-жылдын 28-июлундагы № 354 токтомуна жана Ош облусунун ортосундагы жер-чарбалык маселелерди чечуу боюнча паритеттик комиссиянын протоколуна ылайык чыгарылган. Кыргыз ССРинин Ош областы жана 0збек ССРинин Анжиян областынын 1969-жылдын 7-декабрындагы жана Кыргыз ССР Жогорку Советинин Президиумунун 1971-жылдын 21 -январындагы №140 XIII указдарына ылайык Анжияндын Коргон-Тебе (Курган-Тепа) областынын аймагынан 492,33 гектар жер аянты которулган. Жер 0збек ССРинен Кыргыз ССРинин Ош областынын Сузак районунун составына кирген.
Кыргыз ССР Министрлер Советинин 1975-жылдын 13-ноябрындагы № 576 указынын тиркемесине ылайык 0збек ССРи менен Кыргыз ССРинин ортосундагы республикалар аралык чек аранын жер пайдалануу участогу боюнча езгертулген белугунун анализдее: Анжиян областынын Коргон-Тебе (Курган-Тепа) районундагы жана Ош областынын Кара-Суу району боюнча темендегудей редакцияда жазылган. Республикалык чек аранын езгерген белугун сыпаттоо учун Савай каналындагы азыркы мамлекеттер аралык чек аранын арык менен кесилишкен жери алынган.
Бул чекиттен чек ара Ак-Таш арыгынын оц тарабын бойлоп, узундугу 1880 метр туштук-батышты кездей Ак-Таш арыгынын Жанат-Арык арыгына кошулган жерине чейин, андан соц Жанат-Арык арыгынын оц тарабы менен етет. Туштук-батыш тарабынан узундугу 2003 метр болгон арыктын, айылдын жолу менен кесилишкен жерине чейин, андан ары азыркы мамлекеттер аралык чек ара аркылуу етет.
Чек аранын суреттелушу 1:100000 К-4З-110 жана К-43-122 масштабындагы топографиялык планшеттердин негизинде жасалган.
Кыргыз ССРинин Ош областынын Кара-Суу районундагы «Коммунизм» колхозунун жер участогунун 0збек ССРинин аймагына кирген аянты (208 га) республикалык чек аранын езгергендугуне байланыштуу чек арасынын аймагын кайрадан тактоо жургузулет [1, 2, 5, 7].
Кыргыз ССРинин Озбек ССРинин аймагы менен, «Коммунизм» колхозунун кесилишкен жер участогунун чек арасынын башталышы Савай каналынын аты аталбаган арык менен кошулган жеринен башталган. Ушул жерден чек ара аты жок каналдын оц тарабы менен,
агымын бойлой тYштYк-батыш багытында узундугу 2240 метрге жетет. Учурдагы республиканын чек арасы, андан ары агым боюнча аты жок арыктын сол тарабы менен 1520 метр узундукта тYндYк-батыш багытка бурулуп, азыркы республикалык чек арага дал келет. Андан соц чек ара кескин бурулуп, кeрсeтYлгeн аты жок арык боюнча тYндYк-чыгыш тарапты кездей 1280 метр аралыкта Савай каналына кошулганга чейин кетет, бул жерден чек ара агымдын ейде жагында 1000 метр узундуктагы Савай каналынын оц тарабы менен етет жана Кыргыз ССРи менен Эзбек ССРинин ортосундагы чек аранын eзгeртYлгeн бeлYГYн сыпаттаган баштапкы чекитке жетет.
Кара-Суу райондук жерге жайгаштыруу кызматы 1982-жылы «Кыргызгипрозем» мамлекеттик мекемесинин Оштогу филиалынын адистери жана Эзбек ССРинин Коргон-Тебе (Курган-Тепа) жана Ходжа-Абад облустарынын жерге жайгаштыруу кызматкерлери менен бирдикте 1982-жылы мамлекеттик чек аранын линиясын тактаган. Кара-Суу району менен Эзбек ССРинин Ходжа-Абад, Коргон-Тебе (Курган-Тепа) областтары менен чектеш. Бул материалдар боюнча «Коммунизм» колхозунун «Кызыл-Байрак» тилкесинде закондуу учетко алынбастан Эзбек ССРи менен сугат жерлерин ез ара алмашуу темен^дей тартипте жYргYЗYлгeн: Эзбек ССРинин чарбасына «Коммунизм» колхозунан 22 гектар жер тилкеси eткeрYЛYп, Эзбек ССРинен «Коммунизм» колхозуна 14,7 гектар алган, б.а. Эзбек ССРинин пайдасына 7,3 гектар сугат айдоо аянттары айырманы тYЗгeн.
Чек араны тактоодо №1 чекит (К-43-110-Г-г-1, райондун абалы 1993-ж., 1998-ж. бас.) кабыл алынып, Шахрихан-Сай каналынан eтyyчY кeпYрeнYн ортосунда жайгашкан. Кара-Суу конушунун тYштYк тарабында, 0,38 км аралыкта, 743,7 м бийиктиктен туштук-туштук-батыш тарапта, Султан-Абад кыштагында жайгашкан мектептен 0,89 км батыш-тYндYк-батыш тарапта орун алган.
Чек ара сызыгы № чекиттен каналдаштырылган Шахрихан-Сай каналы боюнча жалпы батыш багытта Кара-Суу конушунун тYндYк-батыш четине (К-43-110-Г-в-2, рельефтин абалы 1993-ж., 1999-ж. бас.), багытын езгертет. ТYштYккe карай, Кара-Суу конушунун батыш четин бойлоп, темир жолду кесип eтYп, Кара-Суу Коргон-Тебе (Курган-Тепа) жолуна жакындайт (К-43110-Г-в-4, райондун абалы 1993-ж., 1998-ж.). Багытын батышка eзгeртYп, жогорудагы жол менен eтYп, 3,9 км, тYштYктY карай багытын eзгeртYп, арык менен Савай-Берлик, багытынан батыш тарапка езгерет (К-43-110-Г-в-В, райондун абалы 1993-ж., 1999-ж.), Савай-Берлик автожолун бойлой 0,63 км жол астындагы труба аркылуу eтYп, батыш жана тYштYк багытын езгертет.
Абадан конушунун тYштYк-чыгыш четиндеги, Савай каналынын ортосунда №2 чекит орун алып, Шуро кeрYCтeнYндe жайгашкан 778,52 м белгиси бар геодезиялык пункту бар бийиктиктен батыштан тYштYк-батышты карай 0,92 км аралыкта жайгашкан. Абадан айылындагы мектептен 0,95 км чыгыш тарапта жайгашкан.
№ 2 чекиттен чек ара сызыгы тYштYк-тYштYк-батыш багытта тYЗ сызык боюнча 0,61 км жYPYп отуруп, каналдын Абадан жана Шверник унаа жолу менен кесилишине чейин жетет. Аны кесип eтYп, каналды бойлой 0,62 км тYштYк тарапка бурулганга чейин жетип (К-4З-122-В-а-1, жергиликтYY аймактын 2000-жылдагы абалы, 2002-жылдагы маалымат боюнча.), тYштYк-чыгышты карай багытын езгертет. Арык менен eтYп, Пахтафронт кыштагы, андан кийин ошол эле багытта кыштактын етме^ боюнча анын тYштYк-чыгыш учуна, андан ары арык боюнча чыгыш-тYштYк-чыгыш багытында 0,48 км eтYп, жалпы тYштYк-тYштYк-батыш
багытын езгертуп, Жацы-Арыкка (Янги-Арыка) жакындап, Жацы-Арыкка (Янги-Арыка) менен N0 313 чекитке келет. Азыркы мезгилде жогоруда каралган эксклав, анын маселелерин чечуу жана КРдин негизги территориясын менен кошуу, анын мамлекеттер аралык статусун чечуу актуалдуу болуп саналат. Ошол эле мезгилде батыш Европа мамлекеттеринин ортосундагы, чек ара маселелери боюнча чечимдерди пайдалануу жолдорун тандап алуу, эки мамлекет учун да ынгайлуу деп санайбыз.
Биздин пикир боюнча:
1. Барак эксклавын толук эл аралык мыйзамдар боюнча карап чыгып, анын территориясын башка тец салмактуу жерге алмаштыруу, калкын кечуруп келуу жагын кароо.
2. Ортодогу тоскоол болуп жаткан жер тилкесине башка жерди алмаштыруу жана Барак эксклавын толук республика менен бириктируу.
3. Эл аралык нормаларды сактоо менен кошуна мамлекет аркылуу байланышты жецилдетуу максатка ылайык деп санайбыз.
Колдонулган адабияттар
1. А. Токсонбаев. "Анклавдар баш оорутчу кез келди. https://aimak.kg/
2. Сведение по участку «Барак» Ак-Ташской сельской управы Кара-Суйского района Ошской области. Директор Ошского зонального Центра по недвижимости и земельным ресурсам, член межправительственной комиссии по делимитации деморкации кыргызско-узбекской государственной границы. А.Карашев.
3. Кыргызстандын чек аралары. БС Сатыбалдиев. Известия вузов Кыргызстана, 11-14. 2016.
4. Фергана ереенундегу суу сактагычтардан пайда болгон чек ара маселелери. Сатыбалдиев Байсал Салиевич, Шербаева Зубайда Эрмаматовна, Камчиев Улан Мансурович. Известия вузов Кыргызстана, 32-35. 2018-ж.
5. Аликулов, Б.М. Кыргыз Республикасынын улуттук мыйзамдарына ылайык мамлекеттин аймагынын укуктук режими / Б. М. Аликулов // Вестник Ошского государственного университета. - 2021. - Уо1. 2, N0. 3. - Р. 272-278. - Б01 10.52754/16947452_2021_2_3_272. - ЕБ№ ЛХ81Х2.
6. Кулдышева, Г., & Мирзакаримов, Ф. (2023). Пограничная безопасность в системе национальной безопасности Кыргызской Республики. Вестник Ошского государственного университета. Право, 1(1), 86-96. https://doi.org/10.52754/16948661 2022 1 9. ЕБ№ 0Л1ЬРЛ.
7. Тобакалов, Ч.Б. Эки тараптуу Кыргыз-Эзбек мамилелерин енуктуруунун негизги багыттары (1991-2000 жж) / Ч. Б. Тобакалов // Вестник Ошского государственного университета. - 2020. - N0. 1-3. - Р. 112-116. - ЕБ№ JNAWDD.
