CC BY
1ЧЫГЫШ ТААНУУНУН МАСЕЛЕЛЕРИ
ВОПРОСЫ ВОСТОКОВЕДЕНИЯ ISSUES OF ORIENTAL STUDIES
e-ISSN: 1694-8653
№2/2023, 86-90
УДК:
DOI: 10.52754/16948653 2023 2 12
ФЕРГАНА ePÖÖHYHAerY ЧЕК АРА МАСЕЛЕЛЕРИ (2010-2020-ЖЖ.)
ПОГРАНИЧНЫЕ ВОПРОСЫ В ФЕРГАНСКОЙ ДОЛИНЕ (2010-2020) BORDER ISSUES IN THE FERGHANA VALLEY (2010-2020)
Носиров Шерзодбек Исматуллаевич
Носиров Шерзодбек Исматуллаевич Nosirov Sherzodbek Ismatullaevich
Улуу окутуучу, Ош мамлекеттик университети
старший преподаватель, Ошский государственный университет Senior lecturer, Osh State University
фергана ерее^вдегс чек ара маселелери (2010-2020-жж.)
Аннотация
Бул макалада 2010-2020-жылдардагы Фергана ереенундегу чек ара маселелери, келип чыгышы, себептери женYнде маалыматтар жазылган.
Ачкыч свздвр: анклав, аскердик база, чек ара, ички саясат, кейгей.
ПОГРАНИЧНЫЕ ВОПРОСЫ В ФЕРГАНСКОЙ BORDER ISSUES IN THE FERGHANA VALLEY
ДОЛИНЕ (2010-2020) (2010-2020)
Аннотация Abstract
В этой статье перечисляются основные пограничные This article contains information about border problems,
проблемы Ферганской долины на 2010-2020 годы, а origins and causes of the emergence of the Fergana Valley
также информация о происхождении и причинах. in 2010-2020.
Ключевые слова: анклав, военная база, граница, Keywords: enclave, military base, border, internal politics, внутренняя политика, проблема. problem.
Киришуу
Фергана eрeeнYндeгY чечилбеген чек ара кeйгeйлeрYHYн татаал мYнeзY Борбор Азиядагы стабилдYYЛYккe жана жакшы коцшулук мамилелерге олуттуу кeйгeйлeрдYн бири бойдон калууда. Аймактын eкмeттeрY, анын ичинде Кыргызстан да талаш-тартыштарды чечYY YЧYн бардык чараларды кeрYп жатат. 2020-жылдын октябрь окуясынан кийин Кыргызстандын жетекчилиги "баардык чек ара маселелери чечилиши керек" деп билдирген.
Айлана-чeйрeнYн ролу жeнYндe талкууда чыр-чатактардын келип чыгышында же чечилишиндеги чeйрe, алкагында кызматташкан эл аралык уюмдар «Айлана-чeйрe жана коопсуздук» демилгелери, прагматикалык позицияны карманышкан. Ар кандай кырдаалды изилдee жана баалоо кийинки менен бирге кызыкдар тараптар конкреттYY багыттарда максаттуу иш-аракеттер мYмкYн болгон чыр-чатактардын ордуна тынчтыкты сактоо туруктуулукка eбeлгe тYзeт жана eнYктYрeт. Бул ыкманын бир мисалы катары, биз сунуш кылууда кырдаалга терец баа берYY сиздин кeцYЛYЦYЗгe. Фергана eрeeнY, байланыштар жайгашкан аймактардын бири айлана-чeйрe менен коопсуздуктун ортосунда ачык-айкын жана оор чечимдерди талап кылат. Буга байланыштуу Кыргызстандагы акыркы саясий eзгeрYYлeр жана Эзбекстандын Фергана eрeeнYндeгY кайгылуу окуялар дагы бир жолу дYЙнeнYн кeцYЛYHYн борборунда. Кыргызстандын Майлуу-Суу шаарында 2005-жылы жазында Фергана eрeeнYHYн жогору жагында жер кeчкY жYргeн. РадиоактивдYY калдыктарды сактоочу жайларга жакын, канчалык жецил экологиялык бир жацы эскертYY проблемалары интернационалдык болуп жана проблемалар коопсуздук айлана-чeйрeнYн бузулушуна алып келиши мYмкYн. Социалдык чыцалууну жогорулатууга кeмeктeшeт жана жашыруун конфликттерди активдештирYY. Ошол эле оор коомдук-саясий шарттарда мезгил экологиялык кызматташтык ишенимди жана кeз каранды жамааттардын ортосундагы мамилелерди жакшыртат жалпы жаратылыш ресурстарынан.
Сунушталган изилдee Фергана eрeeнYндeгY eлкeлeрдYн eтYHYЧY боюнча eткeрYЛдY
- Кыргызстан, Тажикстан жана Эзбекстан - жана кецири алар тарабынан берилген материалдарды пайдаланышкан жана сунушташкан. Бул иш айлана-чeйрe жана коопсуздукту аныктоого колдоо кeрсeткeн аймактык коопсуздукка коркунучтун булактары жана чек араны бекемдee YЧYн мYмкYнчYЛYктeр кызматташтык болот деп ишенебиз. Ортосундагы байланышты терецирээк тYШYHYYгe кeмeктeшeт. Коопсуздук жана айлана-чeйрeнY коргоо, жана ошол эле учурда иш жYЗYндe экологиялык компонентти бекемдейт бул боюнча чыр-чатактарды болтурбоо YЧYн иш Борбордук Азия YЧYн маанилYY аймак.
Кыргызстан-Тажикстан чек арасындагы Чек айылында 8-май кYHY жер талашуудан улам, 24-май кYHY болсо Ворух анклавында мал жаюудан улам алгач жергиликтYY тургундар, кийинчерээк чек ара жоокерлеринин ортосунда чыр чыгып, ок атышуу болгон. Ок атышуулардан улам Кыргызстан менен Тажикстандын чек ара жоокерлеринин ичинен Yчтeн киши жаракат алган. 2-июнь кYHY эки мамлекеттин чер арасындагы Эски-Таш аймагында тYнкYCYн белгисиз кишилер кыргыз жаранынын автоунаасына ок атышкан. 31-май кYHY Кыргызстан-Эзбекстан чек арасындагы Чешме айылында булак суусунун колдонулушу боюнча жергиликтYY калк ортосунда таш-таяктар колдонулган жацжал чыккан.
Кыргызстан, Эзбекстан жана Тажикстан чек аралаш болгон Фергана eрeeнYндe чек ара маселелери 30 жылдан бери уланып келсе да, акыркы жылдарда бул маселенин чечилиши
боюнча YMYт пайда болгон эле. Кыргызстан жана Тажикстан президенттери еткен жылы чек арада жолугушуп, эки елкенYн чек ара кызматкерлеринин бири-бирине ок чыгарбоосу боюнча макулдашышкан болчу. Ушул жылдын башында чек ара маселесин чечYY YЧYн жер айырбаштоо маселесинин кYн тартибине алынгандыгы боюнча кабарлар чыга баштаган эле. Шавкат Мирзиеев бийликке келгенден кийин кеп жылдардан бери жабылуу турган чек ара ачылып, Эзбекстандын Кыргызстан жана Тажикстан менен чек араларынын такталышы боюнча жылыштар боло баштаган. Ушундан улам чек ара маселелеринин кайрадан козголо башташынын башка себептери барбы деген суроо жаралып жатат.
2020-жылдын 26-май кYHY Жамааттык коопсуздук келишими уюмунун Тышкы иштер министрлеринин видеоконференция жыйынында Россиянын тышкы иштер министри Сергей Лавров Кыргызстан-Тажикстан чек ара меселелеринин чечилиши YЧYн Москванын ортомчу болууга даяр экендигин жарыялады. Лавровдун бул билдирYYCYне Тажикстан Тышкы иштер министрлиги ички иштерибизге кийлигишпегиле деп Россияга нота жиберYY аркылуу жооп кылды. Эзбекстан дагы тил маселесинен улам Россияга алардын ички иштерине кийлигишпеши керектигин билдирген эле. Кыргызстанда болсо Россия тарабынан колдонулган Кант аскердик базасынын кецейтилиши боюнча келишимдин кээ бир пункттары коомчулукта "мамлекет ичинде мамлекет болуп жатат" деген нааразычылыктарды жараткан. Кыскасын айтканда, азыркы учурда Орто Азияда анти- россиялык маанай жогору десек жацылышпайбыз.
Эзбекстандын Кыргызстан аркылуу Кытайга жацы транспорт коридорун ачышы, Кыргызстандын Евразия экономикалык биримдигинин бажы тармагындагы кейгейлерYн айтып чыгышы, Москваны ыцгайсыз абалга салган жагдайлар болуп саналат.
10 миллиондон ашуун киши жашаган Фергана ереенYндегY чек ара маселелери аймактын стабилдYYЛYГYн буза турган тоскоолдук болуп эсептелет. Аймактагы мамлекеттер бул маселени чечпесе енYГYYCY кечецдей берет. Ар кандай провокаторлор аймактын чац будуцун чыгарып, ез максаттарын ишке ашыруу YЧYн чек ара маселесин колдонушу мYмкYн. Ошондуктан чек ара маселеси к^н тартибине алынып, тез арада чечилиши керек. Кептеген маселелер боюнча бири-бирине кез каранды болгон Орто Азия республикалары пандемиядан сабак алып, ез ара кызматташууну жакшыртуу боюнча иш алып барышы керек.
Бул багыттагы белгилYY жыйынтыктар 2020-жылдын март айынын соцунда, Кыргызстан менен Эзбекстан чек ара боюнча макулдашууга жетишкенде жарыяланган. Бул макулдашуулардын санариптик керсеткYчтерY биротоло бекитиле электигине карабастан, алардын Кыргызстан YЧYн эл аралык жана ички саясий децгээлдеги практикалык маанисин эске албай коюуга болбойт. Ошол эле учурда кыргыз-тажик чек арасындагы акыркы окуяларга ке^л бурбай коюуга болбойт, бул аймактын коцшу мамлекеттеринин ортосундагы чек ара маселелерин эртерээк чечYY жолуна таасир этиши мYмкYн.
Колдонулган адабияттардын тизмеси
1. Абашин С. Н. Население Ферганской долины (К становлению этнографической номенклатуры в конце XIX — начале XX века) // Ферганская долина: Этничность, этнические процессы, этнические конфликты. — М., 2004.
2. Авксентьев В.А. Этническая конфликтология: в поисках научной парадигмы. Изд: СГУ, 2001.
3. Аликулов, Б.М. Кыргыз Республикасынын улуттук мыйзамдарына ылайык мамлекеттин аймагынын укуктук режими / Б. М. Аликулов // Вестник Ошского государственного университета. - 2021. - Уо1. 2, N0. 3. - Р. 272-278. - Б01 10.52754/16947452_2021_2_3_272. - ББ№ ЛХ81Х2.
4. Кулдышева, Г., & Мирзакаримов, Ф. (2023). Пограничная безопасность в системе национальной безопасности Кыргызской Республики. Вестник Ошского государственного университета. Право, 1(1), 86-96. https://doi.org/10.52754/16948661 2022 1 9. ББ№ 0Л1ЬРЛ.
5. Рудов Г.А. Ферганская долина: причины кризисных явлений и пути их нейтрализации // Обозреватель=Observer. 2014. № 11.
6. Тобакалов, Ч.Б. Эки тараптуу Кыргыз-Эзбек мамилелерин eнYктYPYYHYн негизги багыттары (1991-2000 жж) / Ч. Б. Тобакалов // Вестник Ошского государственного университета. - 2020. - N0. 1-3. - Р. 112-116. - ББ№ JNAWDD.
