Научная статья на тему 'КУЗГИ БУҒДОЙ СЕНИКАЦИЯ АГРОТАДБИРИНИНГ САМАРАДОРЛИГИНИ БОҲАЛАШ'

КУЗГИ БУҒДОЙ СЕНИКАЦИЯ АГРОТАДБИРИНИНГ САМАРАДОРЛИГИНИ БОҲАЛАШ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
Сеникация / кузги буғдой / Сульфат аммоний

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Фозилов Л., Алланазаров С.

Мақолада кузги буғдой донининг сут-мум пишиш фазасига кирган маҳалда сульфат аммоний минерал ўғити билан гектарига 30-40 кг меъёрда сеникация ўтказилганда дон ҳосилдорлиги 65,2-65,0 ц/га ниташкил этиб, назоратга нисбатан 1,8-1,6 ц/га га қўшимча ҳосил олганланлиги ва доннинг кимёвий таркиби шаффофлиги 3-4% га, клейковина миқдори 1,2-1,3 % га яхшиланганлиги келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «КУЗГИ БУҒДОЙ СЕНИКАЦИЯ АГРОТАДБИРИНИНГ САМАРАДОРЛИГИНИ БОҲАЛАШ»

КУЗГИ БУГДОЙ СЕНИКАЦИЯ АГРОТАДБИРИНИНГ САМАРАДОРЛИГИНИ

БОХДЛАШ 1Фозилов Л., 2Алланазаров С.

Жаргона давлат университети, Усимликлар карантини ва химояси илмий-тадкикот институти Фаргона минтакавий филиали, к.х.ф.ф.д.

2Фаргона давлат университети, Усимликлар карантини ва химояси илмий-тадкикот институти Фаргона минтакавий филиали, к.х.ф.ф.д https://doi.org/10.5281/zenodo.11189242

Аннатация. Мацолада кузги бугдой донининг сут-мум пишиш фазасига кирган ма%алда сульфат аммоний минерал угити билан гектарига 30-40 кг меъёрда сеникация утказилганда дон %осилдорлиги 65,2-65,0 ц/га ниташкил этиб, назоратга нисбатан 1,8-1,6 ц/га га цушимча %осил олганланлиги ва доннинг кимёвий таркиби шаффофлиги 3-4% га, клейковина мицдори 1,2-1,3 % га яхшиланганлиги келтирилган.

Мамлакатимиз ах,оли сонининг йилдан-йилга купайиб бориши, халкнинг озик-овкатга булган талабининг ортиб боришига олиб келади. Шу нуктай назардан, юртимизда пахтачилик билан бир каторда галлачиликни х,ам ривожлантириш кишлок хужалигининг асосий вазифаларидан бирига айланганлиги эътиборга молик.

Маълумки, барча экинлар катори галла дони х,осили ва сифати камайишига куплаб омиллар таъсир курсатади. Яъни, табиий иклим шароитидан ташкари, галла парваришида кулланиладиган турли агротехник тадбирлар х,ам сабаб булмокда. Мамлакатимизда барча агротехник тадбирларни уз вактида ва сифатли утказиб хдмда янги агротадбирларни куллаб галладан режалаштирилган сифатли х,осилни етиштириш мумкин.

Бу борада, кузги бугдойда кимёвий препаратлар билан синекация/десикация килиш буйича бир канча илмий изланишлар олиб борилган. Сеникация (лот. Senium- кариш) донли ва дуккакли дон экинларининг етилишини тезлаштириш ва уларнинг сифатини ошириш учун кулланилиб келинган. Сеникантлар усимликдаги пластик моддаларнинг вегетатив органларидан генератив органларга утишида фотосинтез жараёнини тезлаштиради ва кувватини оширади.

А.А.Созиновнинг [1] илмий изланишлари натижаларига кура, кузги бугдой дон шаклланиш даврида илдиздан ташкари азот билан озиклантирилганда дон шаффофлиги 1525 % га, дон таркибидаги клейковина микдори 2-4 % га ошади.

^римда хдво хдроратининг табиий булишига карамасдан (булутли, ёмгирли, салкин) каттик бугдойнинг донида оксил секин шаклланади. Шунинг учун бундай х,олларнинг олдини олишга КДАУ да баргдаги азотларни донга имкон кадар утказиш кераклигини ва бунинг учун бугдой экини парваришида бирдан-бир йул ушбу экинга янги замонавий агротехник тадбирлардан бири булган сеникация куллашни ишлаб чиккан. Натижада каттик бугдойда мум пишиш фазасида сульфат аммонийга гербицид кушиб 25 кг/га меъёрини ишлаб чикишган.

Юкорида тах,лил килинган адабиётлардан маълумки, кузги бугдойнинг ^осилдорлиги ва унинг сифатига купгина омиллар катори кимёвий препаратлар х,ам таъсир этади. Кузги бугдойнинг ^осилдорлиги ва сифатига сеникантлар таъсирини урганиш бугунги кун галлачилиги учун янгилик х,исобланади ва бу борада илмий изланишлар олиб бориш лозим.

Тадкикотларимизни Тошкент вилоётининг типик буз тупроклари шароитида ПСУЕАИТИ нинг марказий тажриба станциясида олиб борилди. Тажрибани жойлаштириш, сугориш тартиби, угит куллаш тизими, фенологик кузатувлар, агрофизикавий ва агрокимёвий тах,лилларни УзПИТИ нинг "Дала тажрибаларини утказиш услублари" (Тошкент 2007), ва 'Туза дефолиантларини синаш буйича услубий курсатмалар" (Тошкент 1993, 1994, 2004) асосида олиб борилди.

Тадкикотларини кузги бугдой экилган майдонларда кузги бугдойнинг дон нотурасига таъсир киладиган омиллар урганилиб, бунда асосан сульфат аммонийнинг кузги бугдой дон таркибидаги клейковина, оксил ва шаффофлигига таъсири урганилди.

Тажрибаларда кузги бугдойнинг сут-мум пишиш фазасида сеникант сифатида сульфат аммонийнинг 25-30-40 ва 50 кг/га меъёрлари кулланилиб, уларнинг дон шаффофлиги ва дон таркибидаги клейковина микдорига таъсири аникланди.

Сульфат аммоний билан сеникация утказилган тажриба вариантларида кузги бугдойнинг биометрик курсаткичларида бироз бир-биридан фар; кузатилди. Бинобарин, назорат вариантида бир бошок узунлиги 9,3 см ни, бошокдаги дон сони 41,4 донани, бир бошокдаги дон вазни 1,55 г. ни ва шундан келиб чикиб, 1000 дона дон вазни 42,3 г. ни ва дон х,осилдорлиги 63,4 ц/га ни ташкил этган булса, бу курсаткичлар сульфат аммоний билан 25-30 кг/га меъёрларида кулланилган вариантларда мос равишда бир бошок узунлиги 9,69,5 см ни, бошокдаги дон сони 39,0-40,4 донани, бир бошокдаги дон вазни 1,61-1,54 г ни, 1000 дона дон вазни 45,8-46,7 г. ни ва дон х,осилдорлиги 65,0-65,2 ц/га ни ташкил этиб, назоратга нисбатан 1,6-1,8 ц/га ошганлиги аникланди.

Сульфат аммоний 40-50 кг/га меъёрларда куллаб сеникация утказилган вариантларда кузги бугдой бошогининг биометрик курсаткичлари бошка вариантларга нисбатан камайиб борганлиги кузатилди. Чунончи, ушбу вариантларда бир бошок узунлиги мутаносиб равишда 10,3-9,8 см ни, бошокдаги дон сони 42,3-41,4 донани, бир бошокдаги дон вазни 1,70-1,58 г. ни ташкил этиб, шундан келиб чиккан х,олда 1000 дона дон вазни уртача 45,9-45,1 г. га ва дон х,осилдорлиги 65,0-64,5 ц/га ни ташкил этиб, назоратга нисбатан 1,6-1,1 ц/га ошганлиги аникланди.

Энг юкори натижалар сульфат аммоний 30-40 кг/га меъёрда кулланилган вариантларда кузатилиб, кузги бугдойнинг дон х,осилдорлиги мос равишда 65,2-65,0 ц/га ни ташкил этди ва бу назоратга нисбатан 1,8-1,6 ц/га га ошганлиги аникланди.

f-N

Кузги бугдойнинг биометрик курсатгичлари ва дон хосилдорлиги уртасида коррляцион богликлиги, 2015-2017 й.

меъёрда меъёрда меъёрда меъёрда

1000 дона дон вазни, г ♦ досилдорлик ц/га

--Линейный (1000 дона дон вазни, г) -Линейный (^осилдорлик ц/га)

НСРо5=0,56 ц/га, 0,82%

1-расм. Кузги бугдойнинг биометрик курсатгичлари ва дон х,осилдорлиги уртасида коррляцион богликлиги.

Сеникация таъсирида кузги бугдой биометрик курсатгичлари ва дон хосилдорлиги орасида математик корреляцион богликлик Доспехов (1985) услуби буйича хисобланди. Дисперцион тахлил натижалари ушбу курсаткичлар орасида узаро ижобий корреляцион богликлик борлиги билан ифодаланди. Жумладан, иккала курсаткич орасидаги корреляция коэффициенти r=0,993 га тенг булиб, урта даражадан хам юкори ижобий богланиш мавжудлигини курсатди (1-расм).

Бундан ташкари, кузги бугдой донининг сифатига сеникация утказилганда озика элементлари билан таъминланиш даражасига хам аникланганда, айникса доннинг шаклланиш даври, яъни сут-мум пишиш фазасида илдиздан ташкари озиклантириш мухим ахамиятга эга эканлиги аникланди. Тахлил натижаларига кура, сеникация утказилмаган назорат вариантида кузги бугдой донининг ИДК бирлиги 100 ни, клейковина микдори эса 33,1% ни ташкил этиб, дон шаффофлиги 45% га тенг булганлиги аникланди. Сульфат аммоний минерал угити кузги бугдойнинг сут-мум пишиш фазасида сеникант сифатида гектарига 25 кг меъёрда кулланилган вариантда дон ИДК бирлиги 95 ни, клейковина микдори 34,4 % ни ва доннинг шаффофлиги 48 % ни ташкил этган булса, сульфат аммоний сеникант сифатида 30-40 кг/га меъёрларида кулланилган вариантларда ИДК бирлиги 95-90 га, клейковина микдори 34,2-34,2 % га ва доннинг шаффофлиги мос равишда 47-49 % га тенг булганлиги аникланди.

Сульфат аммоний минерал угитини гектарига 50 кг меъёрида сеникант сифатида кулланилган вариантда доннинг шаффофлик даражаси энг юкори булиб, бу курсаткич мос равишда 49 % ни ташкил этиши аникланди. Доннинг ИДК бирлиги 90 ни ва дон таркибидаги клейковина микдори эса 33 % га тенг булганлиги ва назорат вариантига якин булганлиги маълум булди.

Шуни алохида кайд этиш керакки, изланишларда айникса сульфат аммоний 25-30 кг/га меъёрларда кулланилиб, сеникация утказилган вариантларда минерал угит доннинг кимёвий таркибига сингиб, оксил хамда модда алмашинуви жараёнини фаоллаштириши эвазига дон таркибидаги клейковинанинг ошиши баробарида унинг шаффофлиги хам

ошганлиги, ёки сеникантнинг бошка вариантларида аксинча булиб, келейковина микдори пасайганда шаффофлик х,ам тушгани аникланди (2-расм).

Синикация кузги бугдой дони клейковина ва шаффофлиги таъсири,

2015-2017 й.

34,6 34,4 34,2 34 33,8 33,6 33,4 33,2 33 32,8 32,6 32,4 32,2

49

34,2 —♦ 49 --

34,2

48 ^^ V -

N. -

47 -

■ 33

" 45

Назорат Сульфат аммоний 25 Сульфат аммоний 30 Сульфат аммоний 40 Сульфат аммоний кг/га

кг/га меъёрда кг/га меъёрда кг/га меъёрда меъёрда

Кузги буFдойнинг сут-мум пишиш фазасида

Клейковина мивдори,% —♦—Шаффофлиги, %

49,5

49

48,5

48

47,5

47

46,5

46

45,5

45

44,5

44

2-расм. Синикация менирал угити кузги бугдой дони клейковина микдори ва шаффофлиги даражаси орасида корляцион богликлиги

Демак, тадкикотлардан олинган натижалар кузги бугдой донининг сут-мум пишиш фазасига кирган махдлда сульфат аммоний минерал угити бидан гектарига 30-40 кг меъёрда кулланилганда, дон х,осилдорлиги 65,2-65,0 ц/га га, кушимча х,осил 1,2-1,3 ц/га дон х,осилдорлиги ошганлиги ва доннинг кимёвий таркиби, шаффофлиги 3-4 % га ва клейковина микдори 1,2-1,3 % га ошганлиги аникланди.

REFERENCES

1. Созинов А.А.. Проблемы улучшения качества зерна. 50 лет ВАСХНИЛ, М., Колос, 1979, -с. 207-225

2. Дала тажрибаларини утказиш услублари. УзПИТИ.-Тошкент, 2007.-147 б.

3. Дефолиантларни синаш буйича услубий курсатмалар.-Тошкент: Давлат кимё комиссияси, 2004

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.