CC BY
2МЩЁС ВА ДИДИ ЗАМОНИИ ШЕЪРИ МУИЗЗЙ
Абдуллаев Р. Ж.
Донuшгохu давлатш Tuрмт
Аз замони зиндагии Aмир-yш-шyаро Муиззй то ба рузгори мо ахли адаб, донишмандони назария ва таърихи адабиёт доир ба Муиззй ва шеъри y ба тарзхои мухталиф изгори назар кардаанд. Ин баррасихо дар давоми солхо бо микёс ва диди замонии мухаккикони соха вобастагй дошта, аксаран тачрибаи шеърии Муиззиро, чунон ки лозим аст, вокеъбинона накд ва арзёбй накардаанд.
Дар асл, вокеият ин аст, ки шинохти шеъри Муиззй, нахуст, чанд пахлу дошта, сониян, вай бояд дар микёс ва диди замони зиндагии шоир ва пажухишгар карор гирад ва баъдан, ин гуна арзёбихо бояд дар заминаи тагйиру тахаввули диди зебоишинохтй дар чараёни инкишофи адабиёт амалй гардида, тачрибаи шеърии y дар киёс бо суннатхои адабию фархангй, бо шеъри хамзамонон ва мавкеи вокеии шоир шинохта ва арзёбй шавад. Ба ин далел, дар шинохти шеъри Муиззй, бояд ба конунхои рохнамои ин фан, ки тобеи назари замони худ хам аст такя карда, дар ин замина лозим аст андешаи y ва муосирону баъдиниёнаш низ ба эътибор гирифта шавад. Зеро, ба кавли Аббос Икбол «Муиззй шоирест, ки вазифа ва шугли y ба муносиботи аморати шуъаро, ки дошта, чунон эчоб мекардааст, ки шоире мадехасаро ва муваззаф ба анчоми маъмурияти худ дар ин самт бошад. Бинобар ин, беинсофй аст, ки аз чунин шоире гайр аз ифои вазифае, ки бар ухда дошта, чизе хоста шавад. Бояд дид, ки оё y дар ин рох, чунон ки шоиста буда ва муктазиёти ахд эчоб менамуда гилеми худро аз об берун кашидааст ё на. Х,еч вакт набояд бо микёси замони худ дар боби мардуме, ки карнхо кабл аз мо мезиста ва дар ахд ва замоне гайр аз ахд ва замони мо зиндагй мекардаанд, хакамият намуд» (10, нун). Ба ин далел, дар ин макола хостем микёс ва диди замонии шеъри шоирро дар заминаи андешахои худи шоир, шоирони баъди y, муаллифони кутуби адабию таърихй ва мухаккикони замони мо муайян ва мушаххас намоем.
Муиззй аз боби эътибори шеъру шоириаш борхо гуфтааст. Аз чумла китъаи зайл, кабл аз хама, андешаи уро доир ба накш ва чойгохи шеъраш дар пеши Санчар ва Маликшох ифода мекунад:
Ба бaзмu хеш маро пeшu хосагон бuншонд, Ба дaстu хеш ба мaнu банда дустгонй дод. Ба зшдагонй Хтрам, m шaхрuёрu цахон 3u цомм хеш маро обu зшдагонй дод (10, мuм).
Сухани Муиззй дар ин китъа, аввалан, бар эътибори y дар назди «шахриёри чахон» далолат карда, сониян, бар накш ва чойгохи шеъраш низ ишораи сарех дорад, ки далели устувории сухан ва мавкеи шоирии y мебошад. Агар ба ифодаи Рудакй гуем, ин пора нафакат намунаи «мадхе чунон ки токати» Муиззй будааст, балки далели матонати кавии y дар гуфтани абёти хамвор низ мебошад, ки гувохи хунармандии уст. Муиззй дар касидаи фатхи Fазнин хунари «сохирй»-аш дар «шоирй»-ро тавсиф кардааст, ки, пеш аз хама, дар таъкид ва тайиди мавкеи хунариаш дар эчоди шеър мебошад (10, мим).
Муиззй дар шеър, бахусус дар мадх муътакид аст, ки бояд лафз сахл, равон, иборат азб ва латиф бошад, то таъсири он осонтар даст дихад ва алалхусус бар осонии лафз зиёда такя дорад, ки «дар дилхо фузун бошад халоват лафзи осонро» ва ба таъкиди тамом мегуяд: Дар офaрuнu бузургон чунш некутар шеър, Ku хуб бошаду азбу лaтuфу маън^ор. Лaтоuфaш на гарону латофаташ на сабук, Чунон ш шeърu ман андар мuёнau ашъор. Раво бувад, m ман aсрорu шеър бшмоям, Ku ройu рaвшaнu ту вощф аст бар асрор [13, c.214]
Муиззй, умуман дар шеър «сухулати лафзу узубати иборат»-ро мухим шинохта, дар нашри махомади мамдух бар зарурати таносуби маъонй таъкид мекунад. Байти зайл дидгохи сарехи уро дар ин замина равшан ифода мекунад: Дар офаршу мадехат чунш накутар шеър, Маъонш мутанотб ба лaфзu мустахсан [13, с.216].
Шоирони муосир ва баъд аз Муиззй низ уро ба «латифтабъй ва устодй» сутудаанд. Аз чумла Саидхасани Fазнавй табъи уро «мизони балогат» шумурда, дар киёс Муиззиро аз худ боло мегузорад ва чунин мегуяд: Дар шеър хаме зтдатй цуяд Бар табш Мутзш Хуросонй [11.11].
^адимтарин сарчашмахое, ки аз Муиззй ёд кардаанд, «Чахор макола»-и Низомии Арyзии Самаркандй ва «Лубоб-ул албоб»-и Мухаммад Äвфй мебошанд. Низомии Äрyзй дар хикояте, ки дар «Чахор макола» овардааст, аз мулокоташ бо Муиззй ва пешниходи шеъри мадхияш ёд карда, ба ин васила ба накш ва чойгохи y дар шинохти шеър арч мегузорад, ки зимнан дар таъйиди хунари шоирии Уст [2, с.145-148].
Мухаммад Авфй «дар се давлат икболхо» дидани «се кас аз шуъаро»-ро таъкид карда, дар идома меафзояд: «яке Рудакй дар ахди Сомониён ва Унсурй дар давлати Махмудиён ва Муиззй дар давлати султон Маликшох». Äвфй Муъиззиро «султони чахони баён ва лашкаркаши умарои калом ва шахсавори майдони фасохат» хонда, шеъри Муиззиро «азби матбуъ ва салиси маснуъ» медонад ва таъкид мекунад, ки «дар навбати баёни у тифли балоFат ба хадди бyлyF расид ва доийаи калами сиёхпистон, ки бар сари фаттони фазл буд, тифлони ахдро дигарбора сершир кард» [1, с.11].
Дигар аз муаллифоне, ки ба шеъри Муиззй назари хоси интикодй доштаанд, Шамси ^айси Розй мебошад, ки дар «Лл-муъчам...» ифода шудааст. Шамси ^айс махорати Муиззиро «дар кавофии мумола (майл додашуда), чун «туй» ва «даъвй» ва «маънй» (12, 203) таъкид карда, хунари уро «дар санъати такобул» [12, c.211] беназир арзёбй мекунад ва факат дар мавриди шархи навъи савуми маънии «удул (аз хадди муайян гузаштан) аз чодаи савоб» дар васф «гулув» кардани Муиззй ва «ба хадди истихолати (номумкин гаштани) аклй» расидан «ё тарки адабе шаръй» кардани уро нописанд медонад. Шамси ^айс байти зайлро-Чун щво capdu 6udappad, цои мо кошонa беу, Мусщфи мо сожру меуроби мо мaйхoнa беу.-
аз Муиззй накл карда, сипас назари интикодиашро ба тарики зер баён медорад: «Ва ин чумла ношоист аст ва далерй бар шариату далелкунанда бар беэътикодии шоир ва футури (сустии) куввати сидки у дар ин, наъузубиллахи миназзалол баъдалхуда (худоё, маро аз гумрохй нигах дор) (12, 259).
Муаллифи «Äл-мyъчам...» дар боби «Дар зикри махосини шеър ва тарфе аз саноъати мустахсан, ки дар назму наср ба кор доранд», аз корбурди хунармандонаи Муиззй аз саноеъи бадей низ сухан кардааст, ки зикри назари мусбати у оид ба тарзи хунармандонаи истифодаи тачнис, аз чумла тачниси муздавач дар тачрибаи шеърии шоир мебошад. Вай корбурди хунармандонаи тачниси муздавачро аз тарафи Муиззй «писандидаю мустахсан» мешиносад ва «далели фасохат»-и сухану «гувохи иктидори» шоир медонад ва чанд намуна аз шеъри у мисол меоварад [12, с.271-274]. Дар корбурди ташбехи сарех низ Шамси ^айс байти машхури Муиззй-
Биёр он май, ки пиндорй равон ёкути ноб астй Ва ё чун баркашида теF пеши офтоб астй.-
ро мисол оварда, чанд маъниро ба хам овардан ва «ташбех хамаро шомил» шуданро аз мушаххасоти хунарии шеъри шоир таъбир мекунад [12, с.278-279].
Шамси ^айси Розй дар боби «иFрок дар мадхи мулук» сухан карда, ба баъзе шеърхои Муиззй эрод гирифтааст, ки диди вокей ва замонии уро ифода карда, новобаста ба фосилаи замонй имруз низ арзишманд аст. Дар ин замина вай ба шоир дастур медихад, ки «Лз бахри он ки бадали мол худ аз зарурати подшохй аст ва касеро, ки чандин хазор марду зан нонхор бошанд ва хамаро ала (дар) ихтилофи табакот хам мукаффо алмауна (мукофот додан аз хазина) бибояд дошт, чй гуна ба сахо ва мурувват васф тавон кард. Ва муборизату хифзи навохии мамлакат насибаи бандагони давлату аёни асокир (лашкар) бошад ва хулафою салотини бузург каккормаи (хокими мутлаки) оламанду мустаъмалони арбоби шучоат. Бад -ин ду хислат дар мадхи абду (Fyломонy) маволии (хешони) эшон агар муболетае равад, он хам ба бузургии кадри эшон бозгардад. Ва агар касе хохад, ки лобуд (ночор) эшонро бад-ин вучух (сабабхо) биситояд, бар вачхе бояд, ки Fайри эшон лоик наяфтад» [12, с.287].
Чунон ки ба назар расид, дар шинохт ва арзёбии шеъри Муиззй диди замонй дар хамаи даврахо нуфуз дошта, ин ходиса то ба замонхои баъд идома ёфтааст. Ба хусус дар адабиётшиносии точик, ки тамоюли акидатии (идеологии) тахкик нуфуз дошт, ба сабаби ашъори мадхй гуфтанаш, осори Муиззй, бахусус касидахои у «аз чихати FOя нокис» дониста шуда буд. Äз чумла адабиётшинос Х. Мирзозода «ба акидаи феодалй махдуд» мондани шоирро «мавкеи зиддиватандустии» у маънидод карда, таъкид мекунад, ки «Чунин шоири тасвиркунандаи подшохони бегонаи истилогарро ба эътибори «санъати баланд»-е, ки дорои FOяи зидддихалкист, «ба сафи шоирони бехтарини он замон» гузоштан ва бахои хакикии эчодиёти уро «ноинсофй» шуморидан-нафахмидани мохияти таърихи адабиёт ва ба синфхои муайян ва давлатхо хизмат намудан аст. Äгар ба гурухи шоирони бехтарини он замон Носири Хусрав, Саной, Хайём, Низомй ва Fайра дохил бошанд, Муиззиро ба катори онхо даровардан ба акидаи Fалати чараёни умумй рох додан аст» [9, с.58].
Зимнан бояд гуфт, ки Х. Мирзозода «ба сафи шоирони бехтарин он замон» гузоштани Муиззиро хилофи сиёсати вакт дониста, ба маколаи А. Мирзоев талмех мезанад, ки ин донишманд Муиззиро бо Дакикию Саной дар як саф гузошта, уро «шоири машхури дигари он аср» унвон карда буд [8, с.34-35]. Вокеан, А. Мирзоев бархак дар шоирй мартабаи Муиззиро баланд шинохта, дар киёс ба як газали Дакикй газали зайли Муиззиро иктибос кардааст, ки хуччати котеъ дар шинохти хунари шоирии Муиззй мебошад: Эй рyu ту рахшандатар аз цuблau Зардушт, Бе рyu ту чун зулфu ту куж аст маро пушт. Ишщ ту маро кушту хaвоu ту маро сухт, Ч[aврu ту маро хасту цaфоu ту маро кушт. Харчанд хама цавру цaфоu ту кашмдам, Харгт накунам мехру вaфоu ту фаромушт. Бархезу бж, то su руху зулфu ту uмшaб Пурлола кунам доману пурмушк кунам мушт [S, c.35].
Дар адабиётшиносии Эрон низ аз ибтидо то ба имруз микёс ва диди замонй дар шинохти шеъри Муиззй нуфуз дошта, хулосаи ин бахсхоро Шафеии Кадканй бо андешаи «уро (яъне Муиззиро-шархи мо) бояд намояндаи тамомиёри инхитоти шеъри форсй» донист, чамъбаст кардааст. Ин андешаи Кадканй дар таквияти дидгоххои Бадеъуззамон Фурузонфар оид ба шеъри Муиззй гуфта шудааст, ки мархум Аббос Икболи Оштиёнй ин амалро «пои беинсофй ва истибдоди роеро болотар» гузоштан дар шинохти шоири «тозагуву тозачу» динистааст (3, мим).
Бадеъуззамон Фурузонфар дар китоби " Сухан ва суханварон» байти Анварй-Кас донам аз aкобuрu гaрдaнкaшонu назм, К-уро сарех хунu ду девон ба гардан аст.-ро
бидуни ироаи хеч санаде ба шакли дигаре шарх медихад ва «гараз аз ду девонро девони Фаррухй ва Унсурй дониста ва Муиззиро дузди каломи ин ду гуяндаи устод пиндошта»-аст. Аббос Икбол дар мукаддимаи девони Муиззй, ки худаш мураттаб кардаву бо мукаддима ва хавошй ба чоп расонидааст, назари муаллифи «Таърихи Вассоф»-ро низ дар боби ба гардани Муиззй будани хуни девонхои Абулфарачу Масъуд рад карда, хулоса мекунад, ки «...аз чихати сабки калом ва ширинии забон ва фасохати иборат ва балогати маънй бо таваччух ба муктазиёти замон Муиззй яке устодони хунарманди забони форсй аст ва шояд дар равонии иборат ва истехкоми сухан дар адабиёти манзуми мо чуз девони Захируддини Бобур ва куллиёти Шайх Саъдй назире натавон барои девони y ёфт, то он чо, ки дар саросари ин девони бузург шояд сад калимаи гариб ё таркиби мушкил мавчуд набошад. Гузашта аз каломи сахл ва мумтанеъ ва таровати тагаззулхои Муиззй ин шоир яке аз афифтарин ва покизазабонтарин сухангуёни мост, чунон ки дар тамоми девони y натанхо хачви ахаде дида намешавад, балки хатто як бор хам як лафзи ракик бар лисони у чорй нашудааст» (3, нун ва син).
Шафеии Кадканй илова ба он ки мавкеи Фурузонфарро дастгирй ва андешахои Аббос Икболро рад мекунад, худ низ, илова ба андешаи боло, ба хулоса меояд, ки «Муиззй хеч чизи тозае надорад» ва дар маколаи «Сувари хаёл дар девони Муиззй» ба таври катъй мегуяд, ки Муиззй «услуби талфики тасвирхоро аз Унсурй омухта ва маводи тасовири худро аглаб аз девони Фаррухй гирифтааст» (11, 628). Вале холо тахлилхои киёсй ва собитнашудаи уро дар боби сабабгори «инхитоти шеъри форсй» будани Муиззй як су гузошта, гуфтанием, ки Кадканй дар ин арзёбии гайри мунсифона бо истифодаи вожахои «аглаб» ва «то хадде» хостааст иштибохи бузурги худро дар шинохти шеъри Муиззй ба хонанда сабук нишон дихад. Илова ба ин, вай дар матни арзёбихояш гайриихтиёр аз «тавоноии лафзй»-и Унсурй ва Муиззй» (11, 629) сухан ба миён оварда, тавоноии хунарй ва мустакилияти шоирии Муиззиро эътироф мекунад. Дар чои дигар чунин натичагирй кардааст, ки «Муиззй бар руи хам тахаюли бисёр заъиф дорад, ба хадде, ки аз кучактарин тасарруфе дар ироаи тасвирхои дигарон очиз аст ва аз ин руй агар дар девони у тасвирхое ба таври нудрат пайдо шавад, ки мо акнун аз маншаъи онхо бехабар бошем, бо эхтиёт бояд талаккй шавад, зеро эхтимоли он аст, ки ин тасовирро аз шеъри гуяндагоне гирифта бошад, ки девонашон дар рузгори у вучуд дошта ва баъд аз байн рафта, аз кабили Кисой ва дигар шоирони барчастаи карни чахорум, ба хар хол он даста тасовир, ки мунхасиран дар заминаи васфи табиат аст...» [11, с.б34]. Ин донишманд дар ин замина байти зайли Муиззй-Гардун чу маргзору дар у мохu нав чу дос, Гуфтй, ш маргзор хама б^руд гшо.-ро щт^ос карда, тпас ба бaйтu Хофш-Мазраш сaбзu фалак д^аму дот мaхu нав,
Ёдaм a3 киштaи хеш oмaдy щнгоми дaрaв.-
ва вожаи «дос» ишора мекунад. Дар асл, чунон ки Фатхуллохи Мучтабой менависад, Х,офиз «дар сурудани абёте аз Fазалхои худ ба байт ё абёте аз сурудахои Муъизй назар дошта ва таъбирот ва мазомини уро дар шеъри худ овардааст» [10, c.334].
Хукми Шафеии Кадканй дар бораи Муиззй сахт, вале собитнашуда аст. Агар ин тавр нест, чаро бедалел хакамият мекунад, ки «дар тасвирхои у таъсири улум мутлакан дида намешавад». Х,ол он ки бисёре аз мухаккикон, аз чумла ФyрyFи Иллахй дар боби таъсирпазирии у аз улум сухан карда, афзудааст, ки «Девони вай саросари фавоиди таърихй ва лyFавй аст. Ба тавре ки метавон гуфт хакки азиме бар гардани муаррихон дорад ва бисёре аз вакоеи кисмате аз асри Салчукиро, ки байни 465 (яъне соли чулуси Маликшох) то худуди 520 (соли вафоти шоир) ба вукуъ пайваста, метавон аз касоиди у дарёфт» [7, c.17].
Зиёда аз он чи гуфта шуд, Кадканй хунари тасвиргарии Муиззиро низ, бахусус дар «тасовири табиат» заиф шинохта, хулоса мекунад, ки вай «дар тасовири Fиной низ аз худ чизе тоза арза накардааст». Бо ин хама, у «баъзе таFаззyлхои уро, бидуни дар назар гирифтани масъалаи тасвир ва арзишхои тасвирй, холй аз андак лутфе» надониста, нихоят ба ин натича мерасад, ки «бештар зебоихои санъат ва фан аст, ки шеъри уро то хадде ташхис ва имтиёз мебахшад» [11, c.639-640]. Чунон ки ба назар мерасад, хулосаи охир андешахои каблии уро инкор мекунад.
Дигар аз донишмандоне, ки дар шинохти шеъри Муиззй нисбатан дидгоххояш вокей ва мустакил аст, Äбдyлхyсайни Зарринкуб мебошад. Ин донишманд дар сурудани мадоех «дар ташрифоту завохир мунхасир» мондани Муиззиро аз нукси хунари у дониста, «дар бисёре маворид аз навъе халовати табий, ки аз мучарради кареха хосил мешавад» холй набудан ва «дар баъзе таFаззyлхояш хатто риккату лутфи эхсоси вокей» пайдо буданро низ аз мухтассоти хунари шоирии у дониста, колибхои шеъриашро низ аз асли худ «соддатар, шаффофтару матбуътар» арзёбй мекунад. Бар хилофи Фурузонфар ва Кадканй у дар каломи Муиззй ба нахви боризе нуфуз доштани «андешахои фалсафиву ахлокй»-ро дар мисоли андешахояш дар бораи Умари Хайём далели тавоноии хунарии у дар сурудани ин гуна ашъор таъбир мекунад [6, c.ll2].
Äбдyлхyсайни Зарринкуб «кудрату нyбyFи» Муиззиро дар сурудани касида эътироф карда, усули тасвири уро дар корбурди ташбех «чолиб ва мутазаммини асолат» [6, c.114] медонад ва дар заминаи тахлили киёсй «тавфики шоирро дар тасвири зебоихои табиат ва зебоихои башарй» хамчун имтиёзоти хунари тасвиргарии у ба калам медихад [6, c.117], ки микёс ва диди вокеъбинонаи уро дар шинохти шеъри Муиззй мушаххас менамояд.
Äз тахкики киёсии дар ин макола анчомгирифта метавон ба хулоса омад, ки шинохт ва арзёбии шеъри Муиззй дар хар давраи таърихй дар алокамандй ба микёс, диди замонй ва мавкеияти акидатй (идеологй) дигаргун шуда, шоирон, муаллифони кутуби адабй ва мухаккикон махз дар хамин замина ба тачрибаи шеърии у бахо додаанд, ки дар чомеият чехраи шоирии уро вокеъбинона муайян намекунад. Тахлилхои анчомгирифта собит сохт, ки аз ибтидо то ба имруз доир ба накш ва чойгохи хунарии Муиззй дар адабиёти форсии точикй назархои гуногун вучуд дошта, гурухе аз шеър ва хунари шоирии у истикбол ва хунари шоирии уро бо далелхо собит кардаанд, гурухи дигар заъфи уро дар тасвирхои хиссии шоирона ва такрори гуфтахои пешгузаштагонаш дида, бе далели кофй мавкеияти шоириашро зери шубха карор додаанд, ки аз вокеият дур ва собитнашуда аст.
АДАБИЁТ
1. Авфй, М. Лубоб-ул-албоб. Аз руи чопи Броун, бо мукаддима ва таъликоти Мухаммади К^азвинй I Мухаммад Авфй. - Техрон, 1361. - 1648 с.
2. Ахмад ибни Умар ибни Алй Низомии Арузии Самаркандй. Чахор макола ва таъликот. Бар асоси нусхаи аллома Мухаммад Казвинй бо тасхехи мучаддад ва ташрехи лyFOт ва иборот ва тавзехи нукоти адабй. Ба эхтимоми устод дуктур Мухаммад Муъин I Низомии Арузии Самаркандй. - Техрон: Муъин, 1388.-736 с.
3. Девони амир-уш-шуаро Муммад ибни Абдулмалики Нишопурй мутахаллис ба Муиззй. Бо мукаддима ва хавошй, бо саъй ва эхтимои Аббос Икбол - Техрон: Китобфурушии исломия, 1318. - 888 с.
4. Девони Муиззй. Мукаддима ва тасхехи Носири Х,аййирй I Девони Муиззй. - Техрон: Марзбон, 1362. -801 с.
5. Зарринкуб, А. Накди адабй I Абдулхусайни Зарринкуб. - Душанбе: Ирфон, 2017. - 712 с.
6. Зарринкуб, А. Модехе куштаи мамдух I Абдулхусайни Зарринкуб. Бо корвони хулла. - Душанбе: Маориф, 2007. - 268 с.
7. Иллахй, Ф. Хониши татбикии таърихнигории манзум дар мадоехи Ибни Х,онй ва Амир Муиззй I ФyрyF Иллахй II Нашри адабиёти татбикй, соли 10, шумораи 18, бахор ва тобистони 1397. - С. 3-19.
8. Мирзоев, А. Сездах макола (Аз таърихи адабиёти асрхои 10-15) / Абдулгани Мирзоев. - Душанбе: Ирфон, 1977. - 288 с.
9. Мирзозода, Х. Таърихи адабиёти точик (Аз давраи кадим то асрхои 13-15). Китоби 1 / Холик Мирзозода. -Душанбе: Маориф, 1989. - 421 с.
10. Мучтабои, Ф. Х,офиз ва Амир МуиззИ / Фатхуллох Мучтабои // Мачмуаи эроншиноси, соли 2, шумораи 3. - С. 333-336.
11. Шафеии КадканИ, М. Сувари хаёл дар шеъри форси / Мухаммадризо Шафеии КадканИ. - Техрон: Огох, 1366. - 722 с.
12. Шамси Кайси Рози. Ал-муъчам... / Шамси Кайси Рози. - Душанбе: Адиб, 1991. - 464 с.
МЩЁС ВА ДИДИ ЗАМОНИИ ШЕЪРИ МУИЗЗЙ
Дар мацола дидгощои шоирон, аз чумла худи Муиззй, муаллифони китоб%ои адабй ва му%аццицони со%а оид ба шеър ва мацоми шоирии Муиззй бо усули муцоисавй ва хронологй та%лил ва арзёбй шуда, дар ин замина мицёс ва диди замонии афкори адабй нисбат ба хунари шоирии у муайян ва мушаххас гардидааст. Та%лили афкори адабй нишон дод, ки аз огоз то имруз дидгощои а%ли адаб доир ба шеър ва тацрибаи шеърии Муиззй дар алоцамандй ба замон ва таъсири идеологияи машруъ мухталиф буда, шинохти шеър ва хунари шоирии у на %ама вацт холисонаву %ацшиносона будааст. Муаллиф дар асоси санад%о равиш%ои матлуб ва номатлуби шинохти нацш ва цойгощ Муиззиро дар %авзаи адаби форсии тоцикиро вобаста ба замон муайян ва мушаххас кардааст.
Вожахри калидй: Амир Муиззй, девон, мицёс, диди замонй, матбуъ, салис, маснуъ, маде%, мамду%, сабки калом, ширинии забон, фасо%ати ибора, балогати маънй, таваццу%, муцтазиёти замон ва гайрауу.
КРИТЕРИИ ОЦЕНКИ ПОЭЗИИ И СОВРЕМЕННОГО ВИДЕНИЯ МУИЗЗИ
В статье сравнительным и хронологическим методами анализируются и оцениваются взгляды поэтов, в том числе самого Муиззи, авторов литературных книг и исследователей в области поэзии в критериев оценки поэтического статуса Муиззи. Анализ литературной мысли показал, что от начала до наших дней взгляды литераторов на поэзию и поэтический опыт Муиззи различны по времени и влиянию легитимной идеологии, а признание его поэзии было не всегда объективно. На основе документов автор выявил и конкретизировал адекватные и неадекватные способы признания роли и места Муиззи в сфере таджикско-персидской литературы в зависимости от времени.
Ключевые слова. Амир Муиззи, диван, критерии оценки, масштабность, реалистическое мировосприятие, приемлемый, плавный, искуственный, восхваляющий, восхваляемый, стиль речи, сладость языка, красота выражения, логика мысли, притяжение, приметы времени и др.
EVALUATION CRITERIA FOR POETRY AND CONTEMPORARY VISION MUIZZI
The article uses comparative and chronological methods to analyze and evaluate the views of poets, including Muizzi himself, authors of literary books and researchers in the field of poetry in the criteria for assessing Muizzi's poetic status. An analysis of literary thought has shown that from the beginning to the present day, the views of writers on poetry and poetic experience of Muizzi are different in time and the influence of legitimate ideology, and the recognition of his poetry was not always objective. Based on the documents, the author identified and specified adequate and inadequate ways of recognizing the role and place of Muizzi in the field of Tajik-Persian literature, depending on the time.
Keywords. Amir Muizzi, divan, evaluation criteria, scale, realistic perception of the world, acceptable, smooth, artificial, praising, praised, style of speech, sweetness of language, beauty of expression, logic of thought, attraction, signs of the times, etc.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Абдуллаев Рамазон Жумакулович - номзади илм%ои филологй мудири кафедраи филологияи тоцик ва_ забон%ои шарци Донишго%и давлатии Тирмиз, Сурога: 190100, Цум^урии Узбекистон, ш. Тирмиз, кучаи Шаббода 11, E-mail: ramazon5961@mail.ru тел: (+998) 978432425
Сведение об авторе:
Абдуллаев Рамазон Жумакулович — Термезский государственный университет, кандидат филологических наук, заведуший кафедры таджикский филологи и
восточние язикы Адрес: 190100, Республика Узбекистан, г.Термез, ул.Шабада, 11. E-mail: ramazon5861@mail.ru. Тел.: (+998) 978432425
About the author:
Abdullaev Ramazon Zhumakulovich - Termez State University, Candidate of Philology, Head of the Department of Tajik Philology and Oriental Languages Address: 190100, Republic of Uzbekistan, Termez, Shabad street, 11. E-mail: ramazon5861@mail.ru. Tel.: (+998) 978432425
ТАДЦЩИ МУХТАСАР АЗ РУЗГОРИ АШРАФИ САМАРКАНДА
Айниддинов И.Ш.
Донишгощ давлатии Самарканд
Бисёре аз осори сарояндагони забони форсй бар асари хучуми бунёнкани мугулон аз миён рафта ва микдори зиёде аз он чй низ бар чой мондааст, дар миёни мачмуахо, сафинахо ва чунгхо ба сурати пароканда вучуд дорад. Гирдоварй ва тадвини ин парокандагихо хар чанд бо душвории бисёр хамрох аст, вале аз чумлаи гомхои мухим дар шинохти таъриху фарханги мардуми Мовароуннахр ва Хуросон мебошад.
Ашрафй Самаркандй аз гуяндагони гумном аммо тавонои садаи шашуми хичрй аст, ки девони ашъори у то кунун ба чоп нарасидааст. Танхо мухаккиккон дар асоси осори шоир ва тазкирахои адабй оиди зиндагй ва фаолияти илмиву адабии у маълумоти мухтасар додаанд. Аз зиндагии шоир дар хеч як осори муосирон маълумот оварда нашудааст.
Дар девони Ашрафй илова бар фавоиди забонй ва адабй иттилооти таърихии мухиме дар бораи хукмронони махаллй ва подшохони силсилаи карохонй ки дар садаи VI -и камарй дар Мовароуннахр хукумат доштанд ва оиди ахолии ончо маълумотхои зарурй фарохам оварда шудааст. Аз ин чониб Девони Ашрафй яке аз манбаъхои мухими адабй ва таърихй ин давра ба хисоб меравад.
Барои шинохти шахсият ва фаолияти Ашрафй то имруз аз тарафи тазкиранигорон, мухаккиккони илми адабиёт, таърих ва фалсафа корхои назаррасе ба сомон расидааст, ки лоики тахсин мебошад. Валекин то имруз аз тарафи олимони махаллй (дар Узбекистон) оиди шахсият ва шеърияти шоир маълумоти назаррасе ба чашм намерасад. Дар Точикистон хам аз тарафи олимони точик тахкикоти чиддй ва пахновари илмй то имруз дифоъ нашудааст. Боиси ифтихор аст, ки ин мавзуи тахкикотиро аввалин маротиба дар Узбекистон ба риштаи тахкик кашида мешавад. Дар мамолики Туркия ва Эрон аз тарафи олимони турк ва форс баъзе асархои Ашрафй тарчума ва тахкик шудааст. Намунаи ин чунин тахкикот аз чумла соли 1391/2012 аз тарафи мухаккикони форс Аббосбек Ч,онй ва Умид Сурурй тахти унвони «Девони Ашрафй Самаркандй» руи чопро дидааст. Дар китоби мазкур мухтасар оиди рузгор ва фаолияти адабии у нуктахои чолиби таваччух иброз гардидааст. Ба гайр аз ин ашъори Ашрафиро дар шакли дастачамъй, дар кисми дуввуми китоб чамъоварй намудаанд, ки сазовори арзиши баланд мебошад.
Ашрафй яке аз шоирони номдори маъруфи адабиёти форсу точик мебошад, ки бо осори адабй, таърихй ва илмии худ шинохта шудааст. Рочеъ ба зиндагй ва осори у сарчашмахои илмиву таърихй маълумоти хеле камтареро фаро гирифтаанд. Манбаъхои муътамаде, ки онхо дар ин бора метавон маълумот ба даст овард, тазкирахо, чунгхо ва осори адабии худи шоир мебошад. Х,арчанд шоир дар девони худ шархи муфассали холашро баён накарда бошад хам, хангоми нигоштани ашъори нобаш, ишора ба насаб ва тарчумаи холаш намудааст. Дар осори тахкикй бошад аксар донишмандони эронй ва турк баъзе нуктахои чолиби хаёт ва фаолияти уро ифшо намудаанд.
«Хулосату-л-ашъор ва зубдату-л-афкор» яке аз мухимтарин асари илмй барои омузиши хаёту фаолияти Ашрафй мебошад, ки дар он шархи мухтасари холи муаллиф баён гардидааст. Дар китоби мазкур «ашъори Ашрафиро дар 12 барги 31 сатрй ба руи когази исфахонй ба хати настаълики хуш китобат кардааст".[1, c.699]
«Тазкираи бутхона» дар садаи XI- и камарй аз тарафи Мухаммад Суфй Мозандаронй ба ёрии Абдулатиф Аббосй таълифу тадвин шудааст, ки дар он хам 579 байт аз ашъори Ашрафй чой дорад[2, с.106].
Яке аз манбаъхои мухими дигар «Лубобу-л-ал-боб"и Мухаммад Авфии Бухорой буда, муаллиф дар бораи макони зист, шахсияти фардй ва мулокоти худ бо у маълумот медихад, ки барои тадкики кори мо хеле мусоидат менамояд.
Дар сарчашмахои илмиву адабй оиди шархи хол ва осори Ашрафй Самаркандй маълумот хеле кам мебошад. Ба гайр аз се тазкираи дар боло кайд намудем, аз чумла дар «Тазкираи Нозим», «Тазкираи хайру-л-баён», «Тазкираи Масъудй», «Сафинаи хушгу»,
