Научная статья на тему 'КОРХОНАНИНГ КРЕДИТГА ЛАЁҚАТЛИЛИГИНИ БАҲОЛАШ РИСК ДАРАЖАСИНИ ПАСАЙТИРИШ ВОСИТАСИ СИФАТИДА'

КОРХОНАНИНГ КРЕДИТГА ЛАЁҚАТЛИЛИГИНИ БАҲОЛАШ РИСК ДАРАЖАСИНИ ПАСАЙТИРИШ ВОСИТАСИ СИФАТИДА Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
456
65
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scienceproblems.uz
Область наук
Ключевые слова
кредит / кредитга лаёқатлилик / тижорат банклари / кредитлаш / комплекс таҳлил / ликвидлик / самарадорлик / молиявий барқарорлик / риск / корхонанинг сифат ва миқдорий кўрсаткичлари / рисклар таҳлили. / кредит / кредитоспособность / коммерческие банки / кредитование / комплексный анализ / ликвидность / эффективность / финансовая устойчивость / риск / качественные и количественные показатели предприятия / анализ риска.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Шаисламова Наргиза Кабиловна

Мақолада Ўзбекистон тижорат банкларида корхонанинг кредитга лаёқатлилигини пухта баҳолаш орқали риск даражасини пасайтириш имконияти ёритилган. Корхонанинг кредитга лаёқатлилигини баҳолаш бўйича маҳаллий ва хорижий тажрибалар таҳлил қилинган ва риск даражасини пасайтириш бўйича муаллифлик таклифи берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ОЦЕНКА КРЕДИТОСПОСОБНОСТИ ПРЕДПРИЯТИЯ КАК СРЕДСТВО СНИЖЕНИЯ УРОВНЯ РИСКА

В статье описаны возможности снижения уровня риска коммерческих банков Узбекистана путём совершенствования оценки кредитоспособности предприятия. Проанализирован отечественный и зарубежный опыт оценки кредитоспособности предприятия и разработано авторское предложение по снижению уровня риска.

Текст научной работы на тему «КОРХОНАНИНГ КРЕДИТГА ЛАЁҚАТЛИЛИГИНИ БАҲОЛАШ РИСК ДАРАЖАСИНИ ПАСАЙТИРИШ ВОСИТАСИ СИФАТИДА»

PROBLEMS.UZ

№ 1 (3) 2023

ЭЛЕКТРОН ЖУРНАЛ

ЭЛЕКТРОННЫЙ ЖУРНАЛ ELECTRONIC JOURNAL

SCIENCE

PROBLEMS.UZ

ISSN: 2181-1342 (Online) Сайт: https://scienceproblems.uz

DOI: 10.47390/1342V3I1Y2023

SCIENCEPROBLEMS.UZ

ИЖТИМОИЙ-ГУМАНИТАР ФАНЛАРНИНГ ДОЛЗАРБ МУАММОЛАРИ

№ 1 (3)-2023

АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ СОЦИАЛЬНО-ГУМАНИТАРНЫХ НАУК

ACTUAL PROBLEMS OF HUMANITIES AND SOCIAL

SCIENCES

ТОШКЕНТ-2023

БОШ МУХДРРИР:

Исанова Феруза Тулкиновна

ТАХ,РИР ХДЙЪАТИ: ТАРИХ ФАНЛАРИ:

Юлдашев Анвар Эргашевич тарих фанлари доктори, сиёсий фанлар номзоди, профессор, Узбекистан Республикаси Президента хузуридаги Давлат бошкаруви академияси;

Мавланов Уктам Махмасабирович - тарих фанлари доктори, профессор, Узбекистан Республикаси Президента хузуридаги Давлат бошкаруви академияси;

Хазраткулов Аброр - тарих фанлари доктори, доцент, Узбекистан давлат жах,он тиллари университета.

ФАЛСАФА ФАНЛАРИ:

Х,акимов Назар Х,акимович фалсафа фанлари доктори, профессор, Тошкент давлат иктисодист университета;

Яхшиликов Журабой - фалсафа фанлари доктори, профессор, Самарканд давлат университета;

Гайбуллаев Отабек Мухаммадиевич -

фалсафа фанлари доктори, профессор, Самарканд давлат чет тиллар института;

Х,ошимхонов Мумин - фалсафа фанлари доктори, доцент, Жиззах педагогика института;

Носирходжаева Гулнора Абдукаххаровна -

фалсафа фанлари номзоди, доцент, Тошкент давлат юридик университета.

ФИЛОЛОГИЯ ФАНЛАРИ:

Ахмедов Ойбек Сапорбаевич - филология фанлари доктори, профессор, Узбекистан давлат жах,он тиллари университета;

Кучимов Шухрат Норкизилович - филология фанлари доктори, доцент, Тошкент давлат юридик университета;

Салахутдинова Мушарраф Исамутдиновна

- филология фанлари номзоди, доцент, Самарканд давлат университета;

Кучкаров Рахман Урманович - филология фанлари номзоди, доцент в/б, Тошкент давлат юридик университета;

Юнусов Мансур Абдуллаевич -филология фанлари номзоди, Узбекистан Республикаси

Президента хузуридаги Давлат бопщаруви академияси;

Саидов Улугбек Арипович - филология фанлари номзоди, доцент, Узбекистан Республикаси Президента хузуридаги Давлат бопщаруви академияси.

ЮРИДИК ФАНЛАР:

Ахмедшаева Мавлюда Ахатовна - юридик фанлар доктори, профессор, Тошкент давлат юридик университета;

Мухитдинова Фирюза Абдурашидовна -

юридик фанлар доктори, профессор, Тошкент давлат юридик университета;

Эсанова Замира Нормуротовна - юридик фанлар доктори, профессор, Узбекистан Республикасида хизмат к)фсатган юрист, Тошкент давлат юридик университета;

Зулфикоров Шерзод Хуррамович - юридик фанлар доктори, профессор, Узбекистан Республикаси Жамоат хавфсизлиги университета;

Хайитов Хушвакт Сапарбаевич - юридик фанлар доктори, профессор, Узбекистан Республикаси Президента хузуридаги Давлат бопщаруви академияси;

Асадов Шавкат Гайбуллаевич - юридик фанлар доктори, доцент, Узбекистан Республикаси Президента хузуридаги Давлат бопщаруви академияси;

Сайдуллаев Шахзод Алиханович - юридик фанлар номзоди, профессор, Тошкент давлат юридик университета.

ПЕДАГОГИКА ФАНЛАРИ:

Хашимова Дильдархон Уринбоевна -

педагогика фанлари доктори, профессор, Тошкент давлат юридик университета;

Ибрагимова Гулнора Хавазматовна -

педагогика фанлари доктори, профессор, Тошкент давлат иктисодист университета;

Закирова Феруза Махмудовна - педагогика фанлари доктори, Тошкент ахборот технологиялари университета хузуридаги

педагогик кадрларни кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш тар мок маркази; Тайланова Шохида Зайниевна - педагогика фанлари доктори, доцент.

ПСИХОЛОГИЯ ФАНЛАРИ:

Каримова Васила Мамаиосировиа -

психология фанлари доктори, профессор, Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университета;

Х,айитов Ойбек Эшбоевич психология фанлари доктори (DSc), доцент. Узбекистан Республикаси Президента хузур Давлат

бо ш кару в и академияси;

Умарова Навбахор Шокировна - психология фанлари доктори, доцент, Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университета, Амалий психологияси кафедраси мудири; Атабаева Наргис Батировна - психология фанлари доктори, доцент, Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университета; 1^одиров Обид Сафарович - психология фанлари доктори (PhD), Самарканд вилоят ИИБ Тиббиёт булими психологик хизмат бошлиги.

СОЦИОЛОГИЯ ФАНЛАРИ:

Латипова Нодира Мухтаржановна -

социология фанлари доктори, профессор, Узбекистон миллий университета кафедра мудири;

Сеитов Азамат Пулатович - социология фанлари доктори, профессор, Узбекистон миллий университета;

Содикова Шохида Мархабоевна -

социология фанлари доктори, профессор, Узбекистон хагщаро ислом академияси

СИЁСИЙ ФАНЛАР

Назаров Насриддин Атакулович -сиёсий фанлар доктори, фалсафа фанлари доктори, профессор, Тошкент архитектура курилиш института;

Бутаев Усмонжон Хайруллаевич -сиёсий фанлар доктори, доцент, Узбекистон миллий университета кафедра мудири.

OAK Руйхати

Мазкур журнал Вазирлар Махкамаси хузуридаги Олий аттестация комиссияси Раёсатининг 2022 йил 30 ноябрдаги 327/5-сон кдрори билан тарих, ик;тисодиёт, фалсафа, филология, юридик ва педагогика фанлари буйича илмий даражалар буйича диссертациялар асосий натижаларини чоп этиш тавсия этилган илмий нашрлар руйхати (Руйхатга) киритилган.

Crossref DOI:

Тахририят Crossref DOI нинг расмий аъзоси хисобланади ва 10.47.390 DOI префиксига эга. Хар бир нашр ва илмий маколага индивидуал Crossref DOI раками берилади.

Google Scholar

Журнал Google Scholar (Академия) да индексацияланади.

"Ижтимоий-гуманитар фанларнинг долзарб муаммолари" электрон журнали 1368-сонли гувохнома билан давлат руйхатига олинган.

Муассис: "SCIENCEPROBLEMS TEAM" масъулияти чекланган жамият.

Тахририят манзили:

100070. Тошкент шахри, Яккасарой тумани, Кичик Бешёгоч кучаси, 70/10-уй. Электрон манзил: scienceproblems.uz@gmail.com

МУНДАРИЖА

ЩТИСОДИЁТ ФАНЛАРИ

Шаисламова Наргиза Кабиловна

КОРХОНАНИНГ КРЕДИТГА ЛАЁКАТЛИЛИГИНИ БАХДЛАШ РИСК ДАРАЖАСИНИ ПАСАЙТИРИШ ВОСИТАСИ СИФАТИДА...................................7-20

Mavrulova Nihifar Abduxalilovna

TIBBIY SUG'URTA: AMALDAGI TURLARINI RIVOJLANTIRISH VA MAJBURIY TURINI JORIY ETISH IMKONIYATLARI..................................................................21-29

ФАЛСАФА ФАНЛАРИ

Маматкулов Давлатжон Махаматжоновнч

ИСЛОМ ЕОЯЛАРИНИ УРТА ОСИЁЕА КИРИБ КЕЛИШ ТАРИХИ ВА УЛАРНИНЕ МАФКУРАВИЙ ЖАРАЁНЛАРЕА ТАЪСИРИ..........................................................30-36

Umarjonov Sohibjon Soyibjon о 'g li

IBN SINONING "ISHORALAR VA TANBEHLAR" ASARI VA POSTKLASSIKISLOM FALSAFASINING BOSHLANISHI..............................................................................37-50

ФИЛОЛОГИЯ ФАНЛАРИ

Ahmedov Oybek, Tilavova Malika

SEMANTIC STRUCTURE OF WORDS RELATED TO EDUCATION IN

ENGLISH AND UZBEK LANGUAGES.......................................................................51-62

Ашурова Ситора Эркиновна

ВАЖНОСТЬ КОМПЬЮТЕРОВ В ПРОЦЕССЕ ИЗУЧЕНИЯ ЯЗЫКОВ..................63-69

ЮРИДИК ФАНЛАР

Абдуллаева Мафтуна Мурот кизи

СУДНИНГ хук,У^НИ ШАРХДАШ ХУЖЖАТЛАРИ КОНСТИТУЦИЯВИЙ НАЗОРАТ ОБЪЕКТИ СИФАТИДА.............................................................................70-77

Авезова Элеонора Парахатовна

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА ДАВЛАТ ФУКА РОЛ И К ХИЗМАТИГА КАБУЛ ^ИЛИШНИ ХУКУКШ ТАРТИБГА СОЛИШ..........................................................78-86

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Ахмедова Шахноза Озоджоновна

СООТНОШЕНИЕ ОЦЕНКИ ВОЗДЕЙСТВИЯ НА ОКРУЖАЮЩУЮ СРЕДУ И ЭКОЛОГИЧЕСКОЙ ЭКСПЕРТИЗЫ...........................................................................87-95

ПЕДАГОГИКА ФАНЛАРИ

Tashpulatov Farxad Alisherovich

GANDBOLCHILAR OYIN FAOLIYATI SAMARADORLIGINI HAR TOMONLAMA BAHOLASH METODIKASI .......................................................................................96-104

Парманов Абулцосим, АбдурашидоваМавжуда

у^увчиларда тескари функция тушунчасини шакллантириш

усули хдк;ида......................................................................................................105-1 ю

Hamrayeva Zuhro Bahodirovna

bolalarni go'daklik davridan suzishga o'rgatish orqali jismoniy rivojlanishini takomillashtirish ..........................................................111-119

Турабоева Мадинахон Рахмонжон цизи

талабаларнинг шахсий-креатив компетенциясини ривожлантиришда ук^ув лойихдларидан фойдаланиш..........120-126

Абдурахмонова Сайёрахон Шахобидиновна

акмеологик ёндашув - булгу си тарбиячиларида касбий тайёргарлигини олий таълимда такомиллаштиришнинг асоси сифатида...............................................................................................................127-135

Shermatov Gulom Kaxxorovich

"5-1" himoyasini bajarishda gandbol o'yinchilarining taktik o'zaro ta'siri........................................................................................................136-143

SCIENCE

PROBLEMS.UZ

Ижтимоий-гуманитар фанларнинг долзарб муаммолари. -2023. -№ 1(3).

ISSN: 2181-1342 (Online)

https://scienceproblems.uz

Ицтисодиёт фанлари Шаисламова Наргиза Кабиловна

ТМИ, "Бахолаш иши ва инвестициялар" кафедраси катта укитувчиси Тел: (90)1293097, (93)5824280, E-mail: shaislamovan2002(a>,smail. com

КОРХОНАНИНГ КРЕДИТГА IAKКЛТ Ш ШГШШ БАХОЛАШ РИСК ДАРАЖАСИНИ ПАСАЙТИРИШ ВОСИТАСИ СИФАТИДА

d https://doi.org/10.47390/1342Y3IlY2Q23Nl

Аннотация. Маколада Узбекистан тижорат банкларида корхонанинг кредитга лаёкатлилигини пухта бахолаш оркали риск даражасини пасайтириш имконияти ёритилган. Корхонанинг кредитга лаёкатлилигини бахолаш буйича махаллий ва хорижий тажрибалар тахлил килинган ва риск даражасини пасайтириш буйича муаллифлик таклифи берилган.

Калит сузлар: кредит, кредитга лаёкатлилик, тижорат банклари, кредитлаш, комплекс тахлил, ликвидлик, самарадорлик, молиявий баркарорлик, риск, корхонанинг сифат ва микдорий курсаткичлари, рисклар тахлили.

Шаисламова Наргиза Кабиловна

ТФИ, старший преподаватель кафедры "Оценочное дело и инвестиции"

ОЦЕНКА КРЕДИТОСПОСОБНОСТИ ПРЕДПРИЯТИЯ КАК СРЕДСТВО СНИЖЕНИЯ УРОВНЯ РИСКА

Аннотация: В статье описаны возможности снижения уровня риска коммерческих банков Узбекистана путём совершенствования оценки кредитоспособности предприятия. Проанализирован отечественный и зарубежный опыт оценки кредитоспособности предприятия и разработано авторское предложение по снижению уровня риска.

Ключевые слова: кредит, кредитоспособность, коммерческие банки, кредитование, комплексный анализ, ликвидность, эффективность, финансовая устойчивость, риск, качественные и количественные показатели предприятия, анализ риска.

Shaislamova Nargiza Kabilovna

TIF, Senior Teacher of the Department Valuation and Investments

ASSESSMENT OF THE CREDITWORTHINESS OF AN ENTERPRISE AS A MEANS OF REDUCING THE LEVEL OF RISK

Abstract: The article describes the possibilities of reducing the level of risk of commercial banks in Uzbekistan by improving the assessment of the creditworthiness of an enterprise. Analyzed domestic and foreign experience in assessing the creditworthiness of the enterprise and developed the author's proposal to reduce the level of risk.

Keywords: credit, creditworthiness, commercial banks, lending, comprehensive analysis, liquidity, efficiency, financial stability, risk, qualitative and quantitative indicators of the enterprise, risk analysis.

Кириш.

Бугунги кунда миллий иктисодиётнинг турли соха ва тармокдарида инвестиция ресурсларидан самарали ва окилона фойдаланиш учун барча иктисодий, сиёсий ва хуку кий асос ва шарт-шароитлар яратилган. Лекин, Узбекистонга хорижий инвестицияларни жалб килиш ва инвестиция лойихаларини молиявий-иктисодий самарадорлигини объектив бахолаш, бахолашнинг жахонда кенг тар калган усулларидан амалиётда фойдаланишни таъминлаш, жумладан лойихага таъсир этувчи риск турларини бах,олаш усулларини ва рискларни пасайтириш йулларини такомиллаштириш хозирги инвестиция жараёнларини янада ривожлантиришнинг асосий муаммоларидан бири булиб колмокда.

Замонавий шароитларда инвестиция лойихаларини амалга ошириш ва молиялаштиришни ривожлантиришда рисклар, уларни бахолаш ва пасайтириш йулларини куллашни такомиллаштириш масалаларига эътибор бериш лозим. Шунингдек, инвестиция лойихаларини молиялаштирувчи иктисодиётнинг энг йирик бути ни сифатида Узбекистан Республикасининг банк тизимини ислох килишнинг устувор йуналишларига алохида эътибор бериш зарур. 2020 - 2025 йилларга мулжалланган Узбекистан Республикасининг банк тизимини ислох килиш стратегиясида: «молия бозорида тенг ракобат шароитларини яратиш, факатгина бозор талаблари асосида кредитлаш, банкларнинг давлат ресурсларига булган карамлигини камайтириш, банк хизматларини модернизация килиш, самарали инфратузилма яратиш ва банклар фаолиятини автоматлаштириш, шунингдек, банкларнинг асосий фаолият тури билан боглик булмаган функцияларини боскичма-боскич бекор килиш оркали банк тизимининг самарадорлигини ошириш»[1] кабилар белгилаб берилганлиги банк рискларини пасайтиришга катта ахамият бериш кераклигини такозо этади.

Юкоридагилардан келиб чикиб, тижорат банкларида инвестиция лойихаларига таъсир килувчи рискларини бахолаш ва уларни пасайтиришнинг самарали усулларини куллаш максадида карз олувчи корхоналарнинг кредитга лаёкатлилигини бахолаш ни такомиллаштиришга эътибор бериш мухим вазифалардан бирига айлаиди, деб таъкидлаш мумкин. Корхонанинг кредитга лаёкатлилигини пухта ва ишончли бахоланиши нафакат банк рискларини пасайтириш, балки корхоналар учун кредитни кайтара олмаслик рискини кискартиришга каратилганлиги билан хам катта ахамиятга эга, деб айтиш мумкин.

Мавзуга оид адабиётлар шархи.

Хорижий ва махаллий иктисодчи олимлар томонидан корхоналарнинг кредитга лаёкатлилиги тахлили ва уни бахолаш, компания ва ташкилотларнинг кредитга лаёкатлилиги тахлили, карз олувчининг кредитга лаёкатлилигини бахолаш, иктисодиёт субъектлари молиявий холатини тахлили ва Узбекистон Республикаси тижорат банкларида мижозларнинг кредитга лаёкатлилигини бахолаш амалиётини такомиллаштириш масалалари илмий тадкикот ишларида ёритиб берилган1.

Фикримизча, корхонанинг кредитга лаёкатлилиги ва туловга кобиллиги -бу унинг узок муддатли карзлар ва улар буйича фоизларни уз вактида кайтара олиш, карзга хизмат курсатишни таъминлай олиш имконияти. Корхона канчалик кредитга лаёкатли, туловга кобил булса, у шунчалик банкротликдан химояланган хисобланади.

Корхоналарнинг кредитга лаёкатлилиги бир катор курсаткичлар билан тавсифланади. Курсаткичлар микдори чекланмайди ва хизмат курсатилаётган мижозлар фаолиятининг узига хос хусусиятидан келиб чиккан холда хар бир тижорат банки томонидан мустакил тарзда белгиланади.

«Банк томонидан корхоналарнинг кредитга лаёкатлилигини бахолашда кредит инспекторлари томонидан асосий эътибор берадиган ж и хат бу баланс ликвидлилиги ёки ноликвидлилиги масаласидир. Бунинг зарурий жихати шундаки, ноликвид балансга эга булган корхоналарга колган мезонлар яхши

1 Анализ и оценка кредитоспособности заёмщика : учебно-практическое пособие / Д.А.Ендовицкий, И.В.Бочарова. — М. : КНОРУС, 2005. - 272 с. ; Ендовицкий Д. А., Бахтин К.В., Ковтун Д.В. Анализ кредитоспособности организации и группы компаний : учебное пособие. - М. : КНОРУС, 2016. 376 е.; Лиференко Г.Н. Финансовый анализ предриятия: Учеб.пособие.-М.: Экзамен, 2005. с.160.; Абдуллаева Ш.З. Банк иши. Дарслик.-Т.: Iqtisod-Moliya. 2017. 732 б.; Азизов У.У ва бошкалар. Банк иши.-Т.: Фан ва технология, 2016. 640 б.; Мавланов H.H. Корхона кредитга лаёкатлилигини бахолаш ва уни комплекс тахлилини такомиллаштириш. «Халкаро молия ва хисоб» илмий электрон журнал. 2016. №3, 9 6.; Маматов Б.Ш., Кул лис в И.Я., Пулатова М.Б. Узбекистон Республикаси тижорат банкларида мижозларнинг кредитга лаёкатлилигини бахолаш амалиётини такомиллаштириш. Монография.-Т.:Extremum-press, 2016. 112 б.; Рахимов М.Ю. Иктисодист субъектлари молиявий холатининг тахлили.Укув кулланма.-Т.: Иктисод-Молия. 2015. 392 б.

чиккан холатда хам банк кредита ажратилмайди. Баланс ликвидлилиги уз айланма маблаглари накдлигини мавжуд булишига караб бахоланади. Уз айланма маблаглари накдлигининг пастлиги бу корхона ликвидлилиги юкори булган активларни карз хисобига шакллантирганлигидан далолат беради.

Тижорат банклари ва корхоналар томонидан куллаб келинаётган тартибларда кредитга лаёкатлилигини айрим ж и хат л аригагина уз аксини топганлигини хисобга оладиган булсак, бу таомиллар умумий кредит карорлари юзасидан якуний хулосага келишга тула имкон бермайди. Шу сабабли, корхонанинг кредитга лаёкатлилигини тахлил этишда комплекс тахлилни амалга ошириш зарурдир»[2].

Кредитга лаёкатлиликнинг бахолашнинг комплекс тахлил и куйидагиларни уз ичига олади:

- корхона ликвидлилик курсаткичлари ва баланс ликвидлиги тахлил и;

- корхона маблаглари айланишини тахлил и;

- корхона фаолияти самарадорлик курсаткичлари тахлил и;

- молиявий баркарорлик курсаткичлари тахлил и.

Корхоналарнинг кредитга лаёкатлилигини молиявий курсаткичлар асосида комплекс тахлил килиш ва бахолаш куйидаги 1-жадвалда берилган.

1-жадвал.

Корхоналарнинг кредитга лаёкатлилигига молиявий курсаткичлар асосида бахолаш [4,6]_

Комплекс тахлил таркиби Курсаткичлар Аниклаш тартиби Изох

Корхонанинг ликвидлик к)фсаткичлари Жорий ликвидлик коэффициенти ПМ+КММК+ДК+ТМЗ к;мм ПМ-пул маблаглари КММК- киска муддатли молиявий куйилмалар

Тез ликвидлик коэффициенти пм+кммк+дк к;мм ДК-Дсбитор к;арздорлик ТМЗ-товар-моддий захиралар

Мутлац ликвидлик коэффициенти пм+кммк к;мм КМ М- киска муддатли мажбуриятлар

Баланс ликвидлиги УММ+УММ-УМА УММ-Уз маблагларининг манбаи УММ- Узок муддатли мажбуриятлар УМА- Узок муддатли активлар

Корхона маблагларини айланиши тах,лили Корхонанинг жорий активларини айланиш к)фсаткичлари . мст . (Адб+Адо)/2 МСТ-махсулот сотишдан тушум (2-III 010-сатр) (Адб+Адо)/2- жорий активларнинг зфтача йиллик кий мат и (1-Ш 390-сатр)

Корхонанинг дебиторлик карзлари к)фсаткичлари . мст . (ДМдб+ДМдо)/2 (ДМдб+ДМдо)/2- Дебиторлик мажбуриятларининг зфтача йил лик киймати (1-Ш 210-сатр)

Корхонанинг кредиторлик карзлари к)фсаткичлари . МСТ . (кк;дб+кк;до)/2 (ККдб+ ККдо)/2-Кредиторлик мажбуриятларининг зфтача йиллик киймати (1-Ш 601сатр)

Товар моддий захиралари айланувчанлиги . МСТ . (ТМЗд б+ТМЗд о)/2 (ТМЗдб-+ТМЗдо)/2- Товар-моддий захираларининг Зфтача йиллик киймати (1-Ш 140-сатр)

Жорий активлар рентабеллик к)фсаткичи (ROA) СФ ЖА СФ-соф фойда (2-Ш 270-сатр) ЖА-жорий активлар (1-Ш 390-сатр)

Корхона фаолияти самарадорлик к)фсаткичлари тах,лили Хусусий капитал рентабеллик к)фсаткичи (ROE). СФ ХК ХК- хусусий капитал (1-Ш 480-460-470-сатр)

Сотиш рентабеллик к)фсаткичи (ROS) ЯФ МСТ ЯФ-ялпи фойда (2-Ш 030-сатр) МСТ-махсулот сотишдан тушган соф тушум (2-Ш 010-сатр)

Мустакиллик коэффициенти ХК ЖМК ХК- хусусий капитал (1-Ш 480-460-470-сатр) Жами мол-мулк киймати (1-Ш 780-сатр)

Молиявий баркарорлик к)фсаткичлари тах,лили Карз ва уз маблаглари Зфтасидаги нисбат коэффициенти .м. ХК М-мажбуриятлар (1-Ш 770-сатр)

Хусусий капитал харакатчанлик коэффициенти УОМ ХК УОМ- уз оборот маблаглари (1-Ш 480+490-130-сатр)

Жахон амалиётида мижознинг кредитга лаёкатлилиги кредит муносабатларининг максадга мувофикдигини аникдашдаги асосий бахолаш объектларидан бири хисобланади. Ривожланган давлатлар банк амалиётида, «6С», «CAMPARI», «PARTS» моделларидан кенг фойдаланилади. Ушбу моделлар куп параметрларни уз ичига олганлиги сабабли корхоналарнинг кредитга лаёкатлилигини бахолашда энг тугри карор кабул килиш имконини беради (2-жадвал).

2-жадвал.

Кредитга лаёкатлиликни ба^олашда халк;аро моделларнинг тавсифи [6]

Белгилар Маъноси Тавсифи

«6С» усули

С Character Корхона имижи, обруси

С Capacity Молиявий имконияти

С Capital Капитал ёки мол-мулк

С Collateral Таъминланганлик

С Conditions Шарт-шароитлар

С Control Назорат

«CAMPARI» усули

С Character Корхона имижи, обруси

А Ability Кредитни кайтаришга кобиллиги

M Margin Маржа, даромадлилиги

Р Purpose Кредитнинг максади

А Amount Кредит микдор и

R Repayment Кредитни кайтариш шартлари

I Insurance Таъминланганлиги

«PARTS» усули

Р Purpose Кредит максади

А Amount Кредит микдор и

R Repayment Кредитни кайтариш шартлари

Т Term Кредитни бериш муддати

S Security Кредитни тулашни кафолатлаш, таъминланганлик

Тижорат банклари томонидан мижозларининг кредитга муносабатлари юзасидан уз кредит сиёсатини ишлаб чикади. Лекин уларнинг барчасида битта мухи м ж и хат га, яъни мижознинг кредитга кодирлилигини, лаёкатлилигини бахолашга ахамият каратилмоги лозим.

Тахлил ва натижалар.

Тахлиллар ва урганишлар шундаи далолат бермокдаки, инвестиция лойихаларига таъсир килувчи рискларни бахолашда карз олувчи корхонанинг кредитга лаёкатлилигини тахлил килиш ва бахолаш мухим рол уйнайди. Бунда к;арз олувчининг кредитга кобиллигини сифат ва микдор курсаткичлари асосидаги скоринг тахлил и асосида амалга оширилиши максадга мувофикдир. Узбекистонда тижорат банкларида мижознинг кредитга лаёкатлилигини бахолаш боскичлари 1-расмда ифодаланган. Бунда асосий эътибор карз

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

олувчиларнинг молиявий холатини сифат курсаткичлари ва микдорий курсаткичлар асосида бахолашга каратилган ва унинг натижаларига караб молиялаштириш масаласи куриб чикилади.

]^арз олувчиларни сифат курсаткичлари асосида скоринг тахдил килиш, бунда куйидаги асосий сифат курсаткичлардан фойдаланилади:

- кредит тарихи;

- карздор фаолият курсатаётган соханинг умумий холати;

- етказиб берувчи ёки буюртмачиларга богликдик;

- бизнес обруси;

- корхонанинг эгалланган бозор сегментидаги иш тажрибаси, йил;

- иштирокчи(рахбар)нинг иш тажрибаси, йил;

- карздорнинг молиявий холатини ёмонлаштириши мумкин булган суд жараёнига жалб этилиши (даъволар умумий мщдорининг карз олувчи активларининг умумий мщдорига нисбати сифатида аникланади);

- карздорнинг бонща шартномалар буйича ва бонща кредиторлар олдидаги мажбуриятларни бажариши тугрисида маълумот.

Хар бир сифат курсаткичи буйича белгиланган баллар ушбу курсаткичга белгиланган скоринг салмоги (0,4)га купайтирилади ва уларнинг йигиндиси орк;али сифат курсаткичига белгиланган умумий балл аникданади.

]^арз олувчиларни микдорий (молиявий) курсаткичлари асосида скоринг тахдил кдешш, бунда молиявий холатини бахолашда куйидаги асосий молиявий курсаткичлардан фойдаланилади:

- абсолют ликвидлик коэффициента;

- жорий ликвидлик коэффициента;

- дебитор карзларнинг айланиш коэффициента;

- кредитор карзларнинг айланиш коэффициента;

- товар моддий захираларининг айланиш коэффициента;

- операцион фойда коэффициента;

- уз капитали самарадорлиги (ROE);

- уз айланма маблаглари билан таъминланганлик коэффициента;

- ялпи самарадорлик;

- молиявий мустакдшшк коэффициента; ■ фоизларни коплаш коэффициента.

Х,ар бир микдорий курсаткич буйича белгиланган баллар ушбу курсаткичга белгиланган скоринг салмоги (0,6)га купайтирилади ва уларнинг йигиндиси оркали микдорий курсатгичга белгиланган умумий балл аникланади.

]^арздорнинг якуний молиявий холатига бахо умумий жамланган баллар буйича урнатилган меъёрий курсаткичларни хцсобга олиш йули билан аникланади

1-расм. Ь^арз олувчининг кредитга лаёкатлилигини сифат ва микдор курсаткичлари асосидаги скоринг тазушли боскичлари1

1-расмда ифодаланган кредитлашнинг дастлабки боскичида карздор томонидан такдим этилган хужжатлар, тегишли ахборот воситалари оркали олинган карздор га тегишли булган маълумотлар куйидаги мезонлар («СТОП»-факторлар) оркали тахлил кил и над и (3-жадвал).

3-жадвал

Ь^арз олувчиларнинг кредитга лаёкатлилигини «СТОП»-факторлар оркали бахолаш

Т/р Белгиланган мезонлар («СТОП»-факторлар) Тахлил натижаси

1 Хавфсизлик хизматининг салбий хулосаси мавжудлиги ХД/ИУ^

2 Банкда 90 кундан ошган муддати уттан карздорлиги мавжудлиги ХД/ИУ^

3 Бошка молия-кредит ташкилотларида 90 кундан ошган муддати уттан карздорлиги мавжудлиги ХД/ЙУ^

4 Банк ёки бошца молия-кредит ташкилотларида х,исобдан чикарилган (воз кечилган) карздорликлар мавжудлиги ХД/ЙУ^

5 Банк ёки бошка молия-кредит ташкилотларида суд жараёнидаги карздорликлар мавжудлиги ХД/ЙУ^

6 Муддатида туланмаган карздорликлар (К-2) мавжудлиги ХД/ИУ^

7 Банкротлик холатлари, жараёнлари мавжудлиги ХД/ИУ^

8 Уз маблагларининг манфий курсаткичи (балансдаги жами уз маблаглари мщдори манфий сон булса) ХД/ЙУ^

9 Ноликвид балансга эта булса (уз маблаглари манбаи ва узоц муддатли мажбуриятларининг йигиндиси узоц муддатли активлари суммасидан кам булса) ХД/ЙУ^

10 Х,исобот даврида (йилида) карз олувчи фаолиятининг зарар билан якунланганлиги (молиявий уисоботлардан анщланади) ХД/ЙУ^

Кредитлашнинг дастлабки боскичида карздор томонидан такдим этилган хужжатлар ва тегишли ахборот-коммуникация воситалари хамда маълумотлар базаси оркали олинган маълумотлар банк томонидан белгиланган мезонлар («СТОП»-факторлар) оркали тахлил килинади. Тахлил натижасида карздорга тегишли маълумотларда бир ёки бир нечтасида салбий омиллар мавжудлиги кузатилса, банк томонидан юкори таваккалчиликни олдини олиш максадида кредит бериш автоматик равишда рад этилади.

1 Муаллиф ишланмаси.

«СТОП»-фактордан муваффакиятли утган лойиха хужжатлари тахлил килиш учун кейинги боскичга утказилади. Х,ар бир сифат курсаткичи буйича белгиланган баллар ушбу курсаткичга белгиланган скоринг салмоги (0,4)га купайтирилади ва уларнинг йигиндиси оркали сифат курсаткичига белгиланган умумий балл аникланади (4-жадвал).

4-жадвал

Ь^арз олувчининг сифат курсаткичлари буйича баллни хдсоблаш усули1

Сифат курсаткичлари Яхши Урта Ёмон Курсатки ч салмоги

Бериладиган балл 2 1 0 40%

Кредит тарихи муддати утган карздорлиги йук; ёки 30 кунгача муддати утган карздорлиги 30 кундан 60 кунгача муддати утган карздорлиги 60 кундан ортик; 0,2

Карздор фаолият курсатаётган соханинг умумий холати сохада баркарор усиш тенденцияси мавжуд усиш динамикаси ижобий, аммо ташк;и омилларга боглик; соха ривожланишинин г бекарор динамикаси кузатилмокда 0,05

Етказиб берувчи ёки Буюрмачиларга богликдик етказиб берувчи ёки буюртмачилар га богликдик мавжуд эмас бир марталик битимлар тузилган 12 ой ичида янги шартномалар тузмаган ва илгари тузилган шарт-номалар муддати аллакачон тугаган ОД

Бизнес обруси бизнес обруси ижобий, оммавий ахборот воситаларида салбий маълумотлар йук ишбилармонлик обруси ижобий, оммавий ахборот воситаларида салбий ахборот фонининг мавжудлиги салбий ишбилармонлик обруси, тасдикдовчи манбалардан олинган маълумотлар мавжуд-хавфсизлик хизмати хулосаси 0,05

Корхонанинг эгалланган бозор сегментидаги иш тажрибаси, йил 7 ва ундан ортик; 3 йилдан 7 йилгача 3 йилдан кам ОД

Иштирокчи (рахбар)нинг иш тажрибаси, йил 3 йилдан ортик; тажриба 1 йилдан 3 йилгача 1 йилдан кам 0,15

Ь^арздорнинг молиявий холатини ёмонлаштириши мумкин булган суд жараёнига жалб йук; ёки 5% гача 5% дан 25% гача 25% дан ортик; 0,15

1 «Ипак йули» АИТБ маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилган.

этилиши

Ь^арздорнинг боища шартномалар ёки кредиторлар олдидаги мажбуриятларни бажариши тугрисида маълумот Охирги 12 ой давомида бахолаш вактида муддати утган карздорлик йук 30 кунгача булган муддати утган карзлар тугрисида маълумотлар мавжуд 30 кундан ортик; муддати утган карзлар тугрисида маълумотлар мавжуд 0,2

Корхонанинг сифат курсаткичлари тахлилидан сунг, микдорий курсаткичлар тахлилига утилади.Хдр бир молиявий (микдорий) курсаткич буйича белгиланган баллар ушбу курсаткичга белгиланган скоринг салмоги (0,6) га купайтирилади ва уларнинг йигиндиси оркали молиявий курсатгичга белгиланган умумий балл аникланади (5-жадвал). Карздорнинг якуний молиявий холатига бахо умумий жамланган баллар буйича хисобга олиш йули билан аникданади.

5-жадвал

Ь^арз олувчининг микдорий курсаткичлари буйича баллни хдсоблаш

усули1

Молиявий курсаткичлар Яхши Урта Ёмон Курсатк ич салмоги

Бериладиган балл 2 1 0 60%

Абсолют ликвидлик коэффициента >0,1 0,05-0,1 <0,05 ОД

Жорий ликвидлик коэффициента > 1,5 1,5-1,0 <1,0 0,1

Дебитор карзларнинг айланиш коэффициента < 90 кун < 180 кун <360 кун 0,05

Кредитор карзларнинг айланиш коэффициента < 90 кун < 180 кун <360 кун 0,05

Товар зах,ираларнинг айланиш коэффициента утган йил ва жорий йилнинг охирги х,исобот даврига усиш кузатилди жорий йилнинг хисобот даврида усиш кузатилди усиш динамикас и кузатилма ди 0,05

Операцион фойда коэффициента > 10 % 10-5 % <5% 0,2

Уз капитали самарадорлиги (ЯОЕ) >0,8 0,3 - 0,7 0,2 ва <0,2 ОД

Уз айланма маблаглари билан таъминланганлик коэффициента >0,4 0,2 - 0,4 0,1 и <0,1 ОД

Ялии самарадорлик коэффициента > 15 % 15-10% < 10% ОД

Молиявий мустакиллик > 40 % 40 - 20 % < 20% ОД

1 «Ипак йули» АИТБ маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилган.

коэффициента

Фоизларни коплаш коэффициента >0,3 0,3-0,15 <0,15 0,05

Карздорнинг якуний молиявий холати га бахо умумий жамланган баллар буйича урнатилган куйидаги меъёрий курсаткичларни хисобга олиш йули билан аникданади:

Молиявий холати Умумий жамланган баллар микдори

Баркарор 1,5 (х,исобга олинади) дан 2 гача

Яхши 1,2 (хисобга олинади) дан 1,5 гача

Крникарли 0,8 (хисобга олинади) дан 1,2 гача

Ёмон 0,3 х,исобга олинади) дан 0,8 гача

Банкротлик ёкасида 0,3 дан паст

Утказилган тахлил натижаларига асосан якуний молиявий холати «баркарор» хам да «яхши» булган хужалик юритувчи субъектларга кредитлар ажратиш тавсия этилади.

Карз олувчи корхонанинг кредитга лаёкатлилигини тахлил и килиш ва бахолаш амалга ошириб булингандан сунг, инвестиция лойихаси самарадорлигини бахолаш ва лойихага таъсир этувчи рискларни бахолаш боскичлари амалга оширилади.

Инвестиция лойихаси самарадорлигини таъминлашда бахолаш курсаткичлари мезонларига амал килиш рискларнинг таъсир доирасини юмшатишда ва инвестициялаш буйича тугри карор кабул килишда мухим ахамият касб этади ва буни куйидаги 4-жадвалда ифодалаш мумкин.

4-жадвал

Инвестиция лойихдларига таъсир килувчи рискларни бахолаш усуллари ва мезонлари1

Инвестиция лойих,асига таъсир килувчи рискларни бах,олаш усуллари Мезонлари

Лойих,а молиялаштиришга кабул килинади Лойихани молиялашдан воз кечилади

Зарарсизлик нуктасини аниклаш усули (Break-even point) Лойиха буйича махсулот хажми (ёки ишлаб чикариш куввати)зарарсизлик нуктасидан баланд булса Лойиха буйича махсулот хажми (ёки ишлаб чикариш куввати)зарарсизлик нуктасидан паст булса

Сезгирлик тахлил и усули (Sensitivity analysis) Лойиханинг самарадорлик курсаткичлари лойиха иараметрларининг узгаришига сезгир (рискка таъсирчан) булмаса ва лойиха баркарор Лойиханинг самарадорлик курсаткичлари лойиха иараметрларининг узгаришига сезгир (рискка таъсирчан) булса ва лойиха нобаркарор

1 Муаллиф ишланмаси.

деб топилса деб топилса

Сценарийлар усули (Method scenario) Тузилган сценарийларнинг (оптимистик, реалистик, пессимистик)нинг барчаси ёки иккитасида лойихд самарали деб аникланса Тузилган сценарийларнинг барчаси ёки иккитасида лойихд самарасиз деб аникланса

Математик усуллар (дисперсия, вариация) Вариация коэффициента 10 фоиздан паст булса ва риск даражаси паст деб бахоланса Вариация курсаткичи 33 фоиздан баланд ва риск даражаси баланд деб бахоланса

Карорлар дарахти усули (Decision tree method) Лойихдга киритилган куйилмаларни кайта бахолаш хамда лойихдни амалга ошириш жараёнида вужудга келадиган узгаришларга тезкор чора-тадбирлар куришни х,исобга олиш оркали самарадорликни бахолашда натижа ижобий булса Лойихдга киритилган куйилмаларни кайта бахолаш хамда лойихдни амалга ошириш жараёнида вужудга келадиган узгаришларга тезкор чора-тадбирлар куришни х,исобга олиш оркали самарадорликни бахолашда натижа салбий булса

Монте-Карло усули (Monte Carlo method) Барча тузилган сценарийларда лойихд самарадорлиги курсаткичлари буйича ижобий натижалар салмоги салбий натижалар салмогидан баланд булса Барча тузилган сценарийларда лойихд самарадорлиги курсаткичлари буйича ижобий натижалар салмоги салбий натижалар салмогидан паст булса

Юкорида олиб борилган тадкикот натижалари асосида:

- инвестиция лойихаларига таъсир килувчи риск омилларини аникдаш, тахлил килиш, бахолаш ва самарали бошкариш максадида «СТОП-фактор», «Бэк-тест», «Рисклар харитаси» ва «Стресс-тест» усулларидан фойдаланган холда риск омилларини сифат курсаткичлари салмоги чегарасини 40 фоиз ва микдорий курсаткичлар салмоги чегарасини 60 фоиз этиб белгилаш асосида молиялаштиришга кабул килиш зарур;

- инвестиция лойихаларига таъсир этувчи рискларни кетма-кетлик ва комплекс тарзда бахоловчи усулларидан фойдаланиш максадга мувофикдир.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Хулоса ва таклифлар.

Инвестиция рискларини сифатли тахлил этиш ва бахолашда куйидаги масалаларга катта эътибор бериш лозим: лойиха курсаткичлари тугрисидаги маълумотларнинг тезкор йигилиши ва хакконийлиги; инвестиция лойихаси рискларини тахлилини амалга оширувчи эксперт-аналитикларнинг малака даражаси ва тажрибасининг етарли булиши; рисклар тахлилини амалга оширишда кулланиладиган усулларнинг лойиха хусусиятларига ва риск турларига мослиги; инвестиция лойихалари рискларини бахолашда комплекс бахолаш ишларини амалга ошириш лозим, яъни рискларни бахолашда факат битта бахолаш усули билан кифояланмасдан, балки объектив (статистик ва хисобот маълумотларига асосланган) усуллар хамда субъектив (эксперт фикрига

асосланган) усуллар, шунингдек, сифат ва микдор жихатдан бахолаш усулларининг интеграциясига асосланган комплекс бахоланиши лозим. Бунда битта усулнинг камчилиги иккинчи усулнинг афзаллиги билан ко план ад и ва рискларни мукаммал бахоланишига эришилади [8]; рискларни бах,олаш усуллари хориж тажрибаларига ва айн икса, ахборот коммуникация технологияларига асосланган булиши лозим.

Инвестиция лойихаларига таъсир этувчи рискларни бахолашда карз олувчи корхона лаёкатлилигини бахолашдан бошлаш максадга мувофик хисобланади ва муаллиф томонидан таклиф этилган боскичлар асосида кетма-кетлик буйича кредитга лаёкатлилик ва рисклар тахлил килиниб бахоланса, банкларнинг кредит рискини пасайтириш хамда корхоналар учун кредитни кайтара олмаслик рискини кискартиришга эришиш мумкин булади.

Хорижий иктисодчи олимлар томонидан таклиф этилган кредитга лаёкатлиликни бахолаш моделлари бир канча сифат ва микдорий курсаткичларни у3 ичига олганлиги сабабли корхоналарнинг кредитга лаёкатлилигини бахолашда энг тугри карор кабул килиш имконини беради.

Фикримизча, инвестиция лойихаларига таъсир килувчи риск омилларини бахолаш максадида риск омилларини сифат курсаткичлари салмоги чегарасини 40 фоиз ва микдорий курсаткичлар салмоги чегарасини 60 фоиз этиб белгилаш асосида молиялаштиришга кабул килиш зарур.

Лойиха рискларини тахлил килиш асосида олинган натижаларга асосида рискларни бопщаришни тугри ташкил этиш ва рискларни пасайтириш усулларининг тугри танлаш мумкин, деб хисоблаймиз.

Ад абиётлар/JI итерату pa/References:

1. Узбекистан Республикаси Президентининг 2020 йил 12 майдаги ПФ-5992-сон «2020 - 2025 йилларга мулжалланган Узбекистон Республикасининг банк тизимини ислох килиш стратегияси тугрисида»ги Фармони.

2. Абдуллаева Ш.З. Банк иши. Дарслик.-Т.: Iqtisod-Moliya. 2017. 732 б.

3. Азизов У.У ва бопщ. Банк иши.-Т.: Фан ва технология, 2016. 640 б.

4. Мавланов Н.Н. Корхоналарнинг кредитга лаёкатлилигини бахолашнинг скоринг моделини такомиллаштириш. «Иктисодиёт ва инновацион технологиялар» илмий электрон журнал. 2018. №4, 15 6.

5. Маматов Б.Ш., Куллиев И.Я., Пулатова М.Б. Узбекистон Республикаси тижорат банкларида мижозларнинг кредитга лаёкатлилигини бахолаш амалиётини такомиллаштириш. Монография.-Т. :Extremum-press, 2016. 112 б.

6. МоНуау1у {&Ы\\. ОагеНк. / М. У.Яахптюу, Ы.Ы.Ка1апёагоуа; - Т.: "^^оё-МоНуа", 2019.-736 Ь.

7. Рахимов М.Ю. Иктисодиёт субъектлари молиявий холатининг тахлили.Укув кулланма.-Т.: Иктисод-Молия, 2015. 392 б.

8. Шаисламова, Н. (2022). ЭФФЕКТИВНОЕ УПРАВЛЕНИЕ РИСКАМИ ПРОЕКТА В РАЗВИТИИ ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ БшепсергоЫетз.Ш, 1(4), 10. https://doi.org/10.47390/B1342142Q22N3.

9. Анализ и оценка кредитоспособности заёмщика : учебно-практическое пособие / Д.А.Ендовицкий, И.В.Бочарова. — М. : КНОРУС, 2005. - 272 с.

10. Ендовицкий Д.А., Бахтин К.В., Ковтун Д.В. Анализ кредитоспособности организации и группы компаний : учебное пособие, - М. : КНОРУС, 2016. 376 с.

П.Лиференко Г.Н. Финансовый анализ предриятия: Учеб.пособие.-М.: Экзамен, 2005. с. 160.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.