Научная статья на тему 'Корхоналарни қайта ташкил этишни амалга ошириш шароитида бухгалтерия ҳисобини юритиш ва молиявий ҳисоботни шакллантиришнинг асосий қоидалари'

Корхоналарни қайта ташкил этишни амалга ошириш шароитида бухгалтерия ҳисобини юритиш ва молиявий ҳисоботни шакллантиришнинг асосий қоидалари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
12
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
корхона / қайта ташкил этиш / қўшиб юбориш / қўшиб олиш / ажратиш / ажратиб чиқариш / тан олиш / баҳолаш / бухгалтерия ҳисоби / молиявий ҳисобот. / enterprise / reorganization / addition / separation / recognition / valuation / accounting / financial reporting.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Уразов Комил Бахрамович, Абдурасулов Жамшидбек Ахмад Ўғли

Корхоналар ҳар қандай кишилик жамияти иқтисодиётининг асосий бўғини, мос равишда, бошқарув воситаси бўлган бухгалтерия ҳисобининг муҳим субъектлари ҳисобланади. Корхоналар орқали моддий ва номоддий неъматлар яратилади, турли ишлар бажарилади, хизматлар кўрсатилади ҳамда улар истеъмолчиларга етказиб берилади. Корхоналар сонини кўпайтириш, уларни бирлаштириш, йириклаштириш, ҳамкорликдаги фаолият турларини ривожлантириш, мамлакат ялпи ички маҳсулоти ҳажмини ошириш, аҳолини иш билан таъминлаш ва даромадини ошириш одамлар ҳаёт даражаси ва фаровонлигини юксалтиришнинг муҳим омилларидан биридир. Ушбу мақолада корхоналарни қайта ташкил этишни амалга ошириш шароитида бухгалтерия ҳисобини юритиш ва молиявий ҳисоботни шакллантиришнинг асосий қоидалари республикамизда амалда бўлган қонунлар ва қонуности ҳужжатлари, чунончи, миллий стандартлар асосида очиб берилган. Pеспубликамиз иқтисодиётининг бош бўғини, мос равишда, бухгалтерия ҳисобининг асосий субъектлари бўлган корхоналарни қайта ташкил қилиш шаклларининг моҳияти, хусусиятлари ва уларни амалга ошириш тартиблари таҳлил қилинган. Шунингдек, мақолада корхоналарни қайта ташкил этиш шароитида бухгалтерия ҳисобини юритиш ва молиявий ҳисоботни шакллантиришга қўйиладиган умумий талаблар кўрсатиб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Basic principles of accounting and forming of financial statements in the context of reorganization of enterprises

Enterprises are regarded as important subjects of accounting, which is the main link in the economy of an individual society, respectively, as a means of management. Through enterprises, tangible and intangible goods are created, various works are performed and services are provided and delivered to consumers. An increase in the number of companies, their merger and expansion, as well as the development of joint activities are important factors in raising a country’s GDP, employment and income, improving the living standards and welfare. This article reveals basic rules of accounting and financial reporting in the context of the reorganization of enterprises on the basis of current laws and regulations of a country, including national standards. The essence, features and procedures for the reorganization of enterprises, considered as the main subjects of accounting, the main link of the economy of the republic, are also revealed. The article outlines general requirements for accounting and financial reporting in the context of the reorganization of enterprises.

Текст научной работы на тему «Корхоналарни қайта ташкил этишни амалга ошириш шароитида бухгалтерия ҳисобини юритиш ва молиявий ҳисоботни шакллантиришнинг асосий қоидалари»

ИКТИСОДИЁТ ФАНЛАРИ ЭКОНОМИЧЕСКИЕ НАУКИ ECONOMIC SCIENCES

UDC: 336.74(571.1)

корхоналарни кайта ташкил этишни амалга ошириш шароитида бухгалтерия хдсобини юритиш ва молиявий хдсоботни шакллантиришнинг

асосий коидалари

Аннотация. Корхоналар %ар цандай кишилик жамияти ицтисодиётининг асосий бугини, мос равишда, бошцарув воситаси булган бухгалтерия хисобининг мухим субъектлари хисобланади. Корхоналар орцали моддий ва номоддий неъматлар яратилади, турли ишлар бажарилади, хизматлар курсатилади хамда улар истеъмолчиларга етказиб берилади. Корхоналар сонини купайтириш, уларни бирлаштириш, йириклаштириш, хамкорликдаги фаолият турлариниривожлантириш, мамлакат ялпи ички ма%сулоти хажмини ошириш, а%олини иш билан таъминлаш ва даромадини ошириш одамлар %аёт даражаси ва фаровонлигини юксалтиришнинг мущм омилларидан биридир. Ушбу мацолада корхоналарни цайта ташкил этишни амалга ошириш шароитида бухгалтерия хисобини юритиш ва молиявий хисоботни шакллантиришнинг асосий цоидалари республикамизда амалда булган цонунлар ва цонуности хужжатлари, чунончи, миллий стандартлар асосида очиб берилган. Республикамиз ицтисодиётининг бош бугини, мос равишда, бухгалтерия хисобининг асосий субъектлари булган корхоналарни цайта ташкил цилиш шаклларининг мощяти, хусусиятлари ва уларни амалга ошириш тартиблари та%лил цилинган. Шунингдек, мацолада корхоналарни цайта ташкил этиш шароитида бухгалтерия хисобини юритиш ва молиявий хисоботни шакллантиришга цуйиладиган умумий талаблар курсатиб утилган.

Калит сузлар: корхона, цайта ташкил этиш, цушибюбориш, цушиболиш, ажратиш, ажратибчицариш, тан олиш, ба%олаш, бухгалтерияхисоби, молиявийхисобот.

Уразов Комил Бахрамович,

иктисодиёт фанлари доктори, профессор, Бухгалтерия х,исоби ва аудит" кафедраси, ORCID: 0000-0003-1630-8694;

Абдурасулов Жамшидбек Ахмад ^ли,

Бухгалтерия х,исоби ва аудит" кафедраси магистранти, e-mail: jamshidbek.abdurasulov@mail.ru

Самарканд иктисодиёт ва сервис института

ОСНОВНЫЕ ПРИНЦИПЫ УЧЕТА И ФОРМИРОВАНИЯ ФИНАНСОВОМ ОТЧЕТНОСТИ В КОНТЕКСТЕ РЕОРГАНИЗАЦИИ ПРЕДПРИЯТИЙ

Уразов Комил Бахрамович,

DSc, профессор, кафедра «Бухгалтерский учет и аудит»;

Абдурасулов Жамшидбек Ахмад угли,

магистр, кафедра «Бухгалтерский учет и аудит»

Самаркандский институт экономики и сервиса

ИКТИСОДИЁТ ФАНЛАРИ ЭКОНОМИЧЕСКИЕ НАУКИ ECONOMIC SCIENCES

ft

Я

Аннотация. Как известно, предприятия являются важными субъектами бухгалтерского учета, который в свою очередь является главным звеном экономики любого отдельного общества как средство управления. Через предприятия создаются материальные и нематериальные блага, выполняются различные работы, оказываются услуги потребителям. Увеличение количества предприятий, их слияние, расширение, развитие совместной деятельности - один из важных факторов увеличения благосостояния страны, занятости, доходов и уровня жизни населения. В данной статье раскрываются основные правила бухгалтерского учета и финансовой отчетности в контексте реорганизации предприятий на основе действующих нормативных правовых актов, в том числе национальных стандартов. Раскрыты сущность, особенности и порядок реорганизации предприятий, являющихся основными субъектами бухгалтерского учета, главным звеном экономики республики. В статье также изложены общие требования к бухгалтерскому учету и финансовой отчетности в условиях реорганизации предприятий.

Ключевые слова: предприятие, реорганизация, слияние, выделение, признание, оценка, бухгалтерский учет, финансовая отчетность.

BASIC PRINCIPLES OF ACCOUNTING AND FORMING OF FINANCIAL STATEMENTS IN THE CONTEXT OF REORGANIZATION OF ENTERPRISES

Urazov ^mil Baxramovich,

DSc, Professor, Department of accounting and audit;

Аbdurasulov Jamshidbek Axmad ug'li,

Master, Department of accounting and audit

Samarkand Institute of Economics and Service

Abstract. Enterprises are regarded as important subjects of accounting, which is the main link in the economy of an individual society, respectively, as a means of management. Through enterprises, tangible and intangible goods are created, various works are performed, services are provided and delivered to consumers. An increase of the number of companies, their merger and expansion, as well as development ofjoint activities are the important factors in raising of a country s GDP, employment and income, improving of the living standards and welfare. This article reveals basic rules of accounting and financial reporting in the context of reorganization of enterprises on the basis of current laws and regulations of a country, including national standards. The essence, features and procedures for reorganization of enterprises, considered as the main subjects of accounting, the main link of the economy of the republic, are also revealed. The article outlines general requirements for accounting andfinancial reporting in the context of reorganization of enterprises.

Keywords: enterprise, reorganization, addition, separation, recognition, valuation, accounting, financial reporting.

Кириш

Бозор муносабатларига асосланган ин-новацион ва рацамли ицтисодиётга утиш унинг нёгизини ташкил цилувчи корхо-наларни ташкилии мацоми, мулкии х,ола-

ти, имкониятлари, бошцарув тизими ва бошца жих,атлари буиича энг замонавии бизнес бирликлари сирасига олиб чициш талабини цуимоцда. Бу, уз навбатида, за-мон талаблари асосида корхоналарни

ИКТИСОДИЁТ ФАНЛАРИ ЭКОНОМИЧЕСКИЕ НАУКИ ECONOMIC SCIENCES

цайта ташкил этиш, уларнинг жахон бизнес стандартларига фаол трансформация жараенларини амалга оширишни та;озо этмо;да. Ушбу мухим жараенларни хисоб ва хисоботда акс эттириш, улар тугриси-даги ахборотларни инвесторлар, мулк эгалари ва давлат органларига тугри ва уз ва;тида етказиш хозирги куннинг энг долзарб масалаларидан булиб ;олмо;да.

Тадцицот мацсади. Корхоналарни ;аи-та ташкил этишни амалга ошириш ша-роитида бухгалтерия хисобини юритиш ва молиявии хисоботни шакллантириш маълум тартиб-;оидаларга амал ;илиш-ни та;озо этади. Бундам тартиб-;ои-далар хар бир давлатнинг тегишли ;о-нунлари ва ;онуности хужжатларида, шунингдек, ;улланилиши тан олинган хал;аро стандартларда белгиланган. Чу-нончи, корхоналарни ;аита ташкил этиш шароитида бухгалтерия хисобини юри-тиш ва молиявии хисоботни шакллантириш масалалари республикамизда мах-сус 23-сон БХ.МС «Каита ташкил этишни амалга оширишда молиявии хисоботни шакллантириш» [1], шунингдек, бош;а стандартлар, ;оидалар ва тартибларда уз аксини топган. Куиида республикамизда амалда булган 23-сон ва бош;а миллии стандартларга асосланган холда, корхоналарни ;аита ташкил этишни амалга ошириш шароитида бухгалтерия хисо-бини юритиш ва молиявии хисоботни шакллантиришнинг асосии ;оидалари хамда уларни амалиетга татби; этиш ме-ханизмларига тухталамиз.

Материал ва методлар

23-сон БХМСга мувофи; (9-банд) ;аи-та ташкил этишни амалга ошириш шаро-итида молиявии хисоботни шакллантириш куиидагиларга асосланади:

а) муассислар еки тегишли органлар-нинг ;аита ташкил этиш тугрисидаги ;а-рорлари;

б) ;аита ташкил этиш натижасида вужудга келган корхоналарнинг таъсис хужжатлари;

в) Узбекистон Республикасининг ;онун хужжатлари билан белгиланган

холларда ;ушиб юбориш, ;ушиб олиш, булиш, ажратиш ва ташкили^-ху;у;и^ шаклни узгартириш тугрисидаги шарт-номалар;

г) топшириш далолатномаси еки та;-симлаш баланси;

д) Узбекистон Республикасининг ;о-нун хужжатларига мувофи; руихатга олувчи орган: кушиб юбориш, булиш, ажратиб чи;ариш ва узгартириш шакли-да ;аита ташкил этишда янги вужудга келган корхоналар ха;идаги езувни; кушиб олиш шаклидаги ;аита ташкил этишда кушиб олинган корхоналарнинг охирги фаолияти тухтатилгани ха;идаги езувни Реестрга киритганини тасди;лов-чи хужжат ва бош;алар.

Муассислар ;арори (шартномаси)га биноан, топшириш далолатномаси еки та;симлаш баланси куиидаги иловалар-ни уз ичига олади:

а) ;аита ташкил этилаетган корхона активлари ва мажбуриятлари таркиби, шунингдек, ;онун хужжатларида белгиланган тартибда активлар ва мажбури-ятларни топширишни расмиилаштириш санасидан олдинги охирги хисобот сана-сига булган уларнинг бахоси акс этти-рилган, Узбекистон Республикасининг "Бухгалтерия хисоби тугрисида"™ ;ону-нида [2] назарда тутилган таркибда молиявии хисобот;

б) топшириш далолатномаси еки та;симлаш балансини тузиш олдидан Узбекистон Республикасининг 19-сон БХМС "Инвентаризацияни ташкил этиш ва утказиш"га [3] мувофи; утказилган ва уларнинг тугрилигини (активлар ва мажбуриятларнинг мавжудлиги, холати ва бахосини) тасди;ловчи, ;аита ташкил этилаетган корхонанинг активлари ва мажбуриятларини инвентаризация ;и-лиш далолатномалари (хатлаш хужжат-лари);

в) моддии ва номоддии активлар бу-иича бошлангич хужжатлар (асосии воси-талар, номоддии активлар, товар-моддии захиралар ва бош;аларни ;абул ;илиш - топшириш далолатномалари (юкхатла-

MKTMCOflMET OAHAAPM ЭKОHОMMHEСKME HAyKM ECONOMIC SCIENCES

Q

pu), KopxoHa^apHu ^ÜTa TamKH^ STumga ;aöy.fl ^H^HHHmH - Tonmupuflumu ^03HM öy^raH öom;a aKTHB^apHHHr py^aT^apu (xaT^am xy^^aTflapu);

r) ^ÜTa TamKH^ STu^aeTraH Kopxo-Ha^ap gaB^aT pyuxaTugaH yTraH nauTgaH 6om^a6 MO^-My^KH xaMga Terum^u mapT-HOMa^ap Ba KOHTpaKT^ap ö^^una Ma^öypu-HT^apu, Terum^u örog^eTflap, gaB^aT Ma;-cag^u ^aMFapMa^apu Ba 6om;a^ap 6u^aH x.ucoö-KuTOö^ap Bopucra yTraKflu-

ru x^a;uga y^apHuHr KpeguTop^apu Ba ge-öuTop^apura öe^ru^aHraH MyggaTga e3Ma paBumga xaöapgop STraH^ura Typpucugaru axöopoT K^pcaTu^raH KpeguTop^uK Ba ge-öuTop^uK ;ap3^apu pacmu^poBKacu (y^ap-hu xaT^am xy^^aT^apu) Ba 6om;a^ap.

Tonmupum ga^o^aTHOMacu Ba Ta;-cuM^am öa^aHcu ;a^Ta TamKu^ STu^raH KopxoHaHuHr öapHa KpeguTop^apu x,aMga ;ap3gop^apura HucöaTaH öapHa Ma^öypu-HT^apu ö^^una, my ^yM^agaH, Tapa^ap Hu3O^amaeTraH Ma^öypu^T^ap ö^^una x,aM xy^^u Bopuc^uK T^Fpucugaru ;ou-ga^apHu y3 uHura o^raH öy^umu KepaK.

Tonmupum ga^o^aTHOMacu Ba Ta;cuM-^am öa^aHcu ropuguK maxc Myaccuc^apu (umTupoKHu^apu) eKu ropuguK maxc^apHu ;a^Ta TamKu^ этнm TyFpucuga ;apop ;a-öy^ ;u^raH opraH TOMOHugaH Tacgu^aHa-gu x,aMga Ta^cuc xy^^aTflapu öu^aH öupra HHru By^ygra Ke^raH KopxoHa^apHu gaB-^aT pyuxaTugaH yTKa3um eKu MaB^yg Kop-xoHa^apHuHr Ta^cuc xy^^aTflapura y3rap-Tum^ap KupuTum yHyH Ta;guM STu^agu.

Tonmupum ga^o^aTHOMacu eKu Ta;-cuM^am öa^aHcuHu öe^ru^aHraH TapTuöga Tacgu;^am caHacu Myaccuc^ap eKu ;a^Ta TamKu^ STum xa;ugaru ;apopHu ;aöy^ ;u^raH opraH TOMOHugaH MyaccucnapHuHr ;a^Ta TamKu^ STum T^Fpucugaru mapTHo-Macu (;apopu)ga Ha3apga Tyra^raH ;a^Ta TamKu^ STumHu aMa^ra omupum MyggaTu goupacuga, ;oHyH xy^^aTflapuga Ha3ap-ga TyTu^raH 3apyp TaMo^u^^ap (;a^Ta TamKu^ STum TyFpucuga ;apop ;aöy^ ^uHraHu xa;uga KpeguTop^ap, aкцннgop-^ap Ba umTupoKHu^apHu xaöapgop STum,

y^apHuHr Ma^öypuHT^apHu TyraTum eKu MyggaTugaH u^rapu öa^apum Ba 3apap-^apHu ;oniam xa;uga Ta^aö^ap aKTuB^ap Ba Ma^öypuHT^apHu uHBeHTa-pнзaцнн Ba öom;a^ap)gaH Ke^uö

öe^ru^aHagu. Tonmupum ga^o^aTHoMacu ^ku Ta;-cuM^am öa^aHcu Ty3umHu xucoöoT gaBpu (^u^u)HuHr oxupu eKu ;a^Ta TamKu^ stu-^a^TraH KopxoHaHuHr öepu^a^TraH aKTuB-^apu Ba мa^:öypннт^apннн TaBcu^^am XaMga öaxo^am y^yH acoc ö^^raH opa^u; (nopaK^uK) mo^uhbu^ xucoöoT Ty3um ca-Hacura M^^^a^^am TaBcun STu^agu. Tag^H^OT HaTH^a^apH Ba Ta^^H^H KopxoHa^apHu ;auTa TamKu^ STumga Tonmupu^yBHu (;aöy^ ^u^uHyBHu) aKTuB-^ap Ba Ma^öypuHT^apHu öaxo^am Myac-cuc^apHuHr ;a^Ta TamKu^ STum T^Fpucu-garu ;apopu (mapTHoMa)ga öe^ru^aHraH TapTuöra MyBo^u; aMa^ra omupu^agu. AKTuB^ap Ba Ma^öypuHT^apHuHr xap öup Typura aKTuB^apHuHr öom;a Typ^apu ynyH Ky^aHaguraH öaxo^am ycy^^apugaH a^oxuga öaxo^am ycy^u öe^ru^a-Humu MyMKuH.

23-coh BX.MC «^a^Ta TamKu^ STumHu aMa^ra omupumga mo^uhbu^ xucoöoT-hu maK^^aHTupum»ra MyBo^u; ropuguK maxcHu ;a^Ta TamKu^ STumga Tonmupu-^aguraH aKTuB^ap Ky^ugaru ;u^MaT^ap ö^^una öaxo^aHumu MyMKuH (^agBa^ra KapaHr).

Tonmupum ga^o^aTHoMacu ^ku Ta;-cuM^am öa^aHcuga aKc STTupu^raH aKTuB-^ap ;u^MaTu Tonmupum ga^o^aTHoMacu eKu Ta;cuM^am öa^aHcura u^oBa^ap (xaT-^am xy^^aT^apu, pacmu^poBKa^ap)ga Ke^Tupu^raH Ma^^yMoT^ap öu^aH Terum-;u^MaT öaxocuga moc Ke^umu ^o3um. Myaccuc^ap ;apopu (mapTHoMacu)ra MyBo^u; ;a^Ta TamKu^ STumga Tonmu-pu^yBHu Mo^-My^KHu ^opu^ öo3op öaxo-cu ö^^una öaxo^am ;a^Ta TamKu^ stu-^a^TraH KopxoHa ToMoHugaH Tonmupum ga^o^aTHoMacu eKu Ta;cuM^am öa^aH-cuhu Ty3um HoFuga aMa^ra omupu^umu MyMKuH.

ИКТИСОДИЁТ ФАНЛАРИ ЭКОНОМИЧЕСКИЕ НАУКИ ECONOMIC SCIENCES

Топшириш далолатномаси еки тац-симлаш балансида цаита ташкил этила-етган корхона мажбуриятларининг бах,о-си кредиторлик царзи инвентаризация натижаларига кура бухгалтерия х,исоби счетларида ифодаланган суммада акс эт-

тирилади. Бунда корхона цаита ташкил этилиши муносабати билан Узбекистон Республикасининг цонун хужжатлари-га мувофиц кредиторларга цопланиши керак булган зарарлар суммаси хисобга олиниши лозим.

Жадвал

Корхоналарни кайта ташкил этишда кулланиладиган мол-мулкни бахолаш турлари

Бахолашни куллаш

Активларнинг турлари Бозор Х,акикий Крлдик Номинал Режали, меъёрий

бахоси киимат киимат киимат киимат

Асосии воситалар ха ха ха йуц Йук;

Урнатиладиган асбоб-ускуналар ха ха йуц йуц Йук;

Номоддии активлар ха ха ха йуц Йук;

Капитал цуиилмалар ха ха йуц йуц Йук;

Узоц муддатли инвестициялар ха ха ха ха Йуц

Материаллар ха ха йуц йуц Ха

Тугалланмаган ишлаб чицариш ха ха йуц йуц Ха

Узида ишлаб чицарилган ярим таиер ха ха йуц йуц Ха

махсулотлар

Ишлаб чицаришдаги яроцсиз махсулот йуц ха йуц йуц Ха

Таиер махсулот ха ха йуц йуц Ха

Товарлар ха ха йуц йуц Ха

Юклаб жунатилган товарлар ха ха йуц йуц Ха

Нацд пул маблаглари йуц йуц йуц ха йуц

Пул хужжатлари йуц ха йуц ха йуц

Банк счётларидаги пул маблаглари йуц ха йуц йуц йуц

Иулдаги утказмалар йуц ха йуц йуц Йуц

Молиявии цуиилмалар ха ха йуц ха йуц

Келгуси даврлар харажатлари йуц ха йуц йуц Йуц

Акциядорлик жамиятларининг корхо-налар устав капиталидаги акциядорлар-нинг талабига биноан сотиб олиниши ло-зим булган акцияларини бахолаш улар-нинг "Акциядорлик жамиятлари ва акция-дорларнинг хуцуцларини химоя цилиш тугрисида"ги Узбекистон Республикаси цонунига [4] мувофиц аницланган жории бозор бахосидан паст булмаган нархда белгиланган тартибда акциядорлик жа-миятлари томонидан амалга оширилади.

Назарда тутилган барча таомиллар бажарилганидан кеиин белгиланган тар-тибда сотиб олинган, цаита ташкил эти-лаетган корхоналарга тегишли акция-лар бекор цилинаетганда, бухгалтерия хисобида устав капиталининг акциялар

номинал цииматига камаииши акс этти-рилади.

Агар акцияларни сотиб олишга амал-даги харажатлар мицдори акциялар номинал цииматидан катта булса, юзага келувчи фарц цушилган капиталнинг камаииши хисобига, цушилган капитал мицдори етарли булмаган тацдирда эса молиявии натижаларга (молия фаолияти буиича харажатларга) цаита ташкил эти-лаетган корхона курган зарар сифатида киритилади.

Агар акцияларни сотиб олишга амал-даги харажатлар акциялар номинал цииматидан кам булса, юзага келувчи фарц молиявии натижаларга (молия фаолияти буиича харажатларга) цаита ташкил эти-

ИКТИСОДИЁТ ФАНЛАРИ ЭКОНОМИЧЕСКИЕ НАУКИ ECONOMIC SCIENCES

Л

лаетган корхона олган даромад сифатида киритилади.

Уз фаолиятини тухтатаетган каита ташкил этилаетган корхона реестрга те-гишли езув киритилган санадан олдинги кунгача булган холатга кура якунии молиявии хисобот тузади.

Якунии молиявии хисобот "Бухгалтерия хисоби тугрисида"ги Узбекистон Рес-публикаси конуни, Узбекистон Респуб-ликасининг бухгалтерия хисоби миллим стандартлари, "Молиявии хисобот шакл-лари ва уларни тулдириш коидалари"га [5] мувофик, корхона илгари кабул кил-ган ииллик молиявии хисобот шакллари хажмида, хисобот иили бошланганидан то реестрга янги вужудга келган корхо-налар хакидаги (кушиб олинган охирги корхона фаолиятини тухтатиши хакидаги) езув киритилган вактга кадар утган давр учун тузилади.

Каита ташкил этилаетган корхоналар бухгалтерия хисоби счетлари хакидаги маълумотларни эмас, балки уз хукукла-ри ва мажбуриятлари ха;ида ахборот беришлари лозим. Шу боис бухгалтерия хисобининг барча тартибга солувчи (контр-актив ва контр-пассив) ва бахо-лаш счетлари епилган булиши керак. Якунии молиявии хисобот тузиш учун фа;ат мол-мулк ва мажбуриятларни хи-собга олиш счетлари буиича ;олди;;а эга булиши лозим.

Агар ;аита ташкил этиш натижасида янги тузилган корхона муаиян объектга нисбатан уз хукукларини тасди;лаш ва амалга ошириш имкониятини иукотган булса, мазкур мол-мулкни каита ташкил этилган корхона зарарларга хисобдан чи;ариши зарур.

Топшириш далолатномаси еки та;-симлаш балансига асосан каита ташкил этилаетган корхонанинг активлари ва мажбуриятларини топшириш санаси би-лан вужудга келган корхоналар хакидаги (кушиб олинган корхоналарнинг охир-гиси уз фаолиятини тухтатганлиги хаки-даги) езув реестрга киритилган сана мос

келмаганлиги туфаили мазкур саналар оралигидаги даврда каита ташкил этилаетган корхона томонидан белгиланган тартибда ииллик (еки оралик) молиявии хисобот тузилади ва такдим этилади.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Бунда оралик ва ииллик, кеиинчалик эса якунловчи молиявии хисоботнинг микдории курсаткичлари топшириш далолатномаси еки таксимлаш балан-си маълумотлари билан мос келмаслиги мумкин.

Оралик ва (еки) ииллик молиявии хисоботга, якунии молиявии хисоботга тушунтириш езувида ехуд топшириш далолатномаси еки таксимлаш балансига изохларда шу даврда топширилаетган активлар ва мажбуриятлар кииматида содир булган узгаришлар келтирилиши лозим.

Топшириш далолатномаси еки таксимлаш баланси каита ташкил этиш натижасида вужудга келган (фаолияти тугатилаетган) корхоналарни давлат руихатидан утказиш учун тегишли хуж-жатлар такдим этилишидан бевосита олдин тузилган, шунингдек, топширила-етган активлар баланс киимати (амалда-ги таннархи, дастлабки киимати) буии-ча, мажбуриятлар эса карз бухгалтерия хисобида акс эттирилган сумма буиича бахоланган такдирда, оралик ва (еки) Ииллик хамда якунловчи молиявии хисоботнинг микдории курсаткичлари топшириш далолатномаси еки таксимлаш баланси маълумотлари билан, башарти тегишли хужжатлар такдим этилган сана ва руихатга олувчи орган реестрга езув киритган сана оралигидаги даврда активлар ва мажбуриятларда узгариш содир булмаган булса, мос келиши мумкин.

Каита ташкил этишда активлар ва мажбуриятларнинг топшириш дало-латномаси еки таксимлаш баланси буиича бир корхонадан бошка корхонага хукукии ворислик тартибида топшири-лишига бухгалтерия хисоби максадлари-да активлар ва мажбуриятларнинг чикиб кетиши сифатида каралмаиди.

MKTMCOflMET OAHAAPM ЭKОHОMMHEСKME HAyKM ECONOMIC SCIENCES

KaHTa TamKH^ sthm (By^ygra Ke^raH KopxoHa^apHH gaB^aT pyHxaTHgaH yTKa-3Hm, Ta^cHC xy^^aT^apHra Terum^H y3-rapram^ap KHpuTHm, KHMMaTflH kofo3-^apHH pyHxaTgaH yTKa3Hm, ropugHK xH3-MaT^apra x,aK Ty^am Ba öom^a^ap) ÖH^aH öof^hk xapa^aT^ap KaHTa TamKH^ этнmga KaTHamaeTraH KopxoHa^ap ToMoHHgaH Te-rum^H gaBpHHHr öomKa опepaцнон xapa-^aTflapu geö эг>тнpo$ этн^agн Ba ymöy xapa^aT^apHH aMa^ra omupraH Kopxo-HaHHHr öyxra^TepHH xucoöuga aKC эттн-pH^agu. Ma3Kyp xapa^aT^apHH aMa^ra omupraH KopxoHaHHHr mo^habhH HaTH^a-^ap T^FpucHgaru x,hcoöoth (2-coh maK^) ga roKopuga aHra^raH öomKa опepaцнон xapa^aT^ap, y^apHHHr ax,aMHHT^H^Hru-gaH ^aT^H Ha3ap, "öomKa опepaцнон xapa-^aT^ap" caTpuga Ke^THpu^agu.

KaHTa TamKH^ этнm HaTH^acuga By^ygra Ke^raH KopxoHa x,hcoöot gaB-pHHHHr öomura (gaB^aT pyHxaTHgaH yT-Ka3H^raH caHara) Kagap öy^raH x,o^aTra Kypa, gacT^aÖKH mo^habhH x,ucoöoTga aK-THB^ap, Ma^öypHHT^ap Ba öomKa MHKgo-puH K^pcaTKHH^ap xaKHgaru Ma^^yMOT-^ap öe^ru^aHraH TapTHÖga TacgHK-flaHraH Tonmupum ga^o^aTHOMacu eKH Ta^cHM-^am öa^aHcura, myHHHrgeK, KaHTa Tam-kh^ этн^гaн KopxoHa^apHHHr Tonmupu-^a^TraH aKTHB^apu Ba Ma^öypHHT^apu TapKHÖH Ba KuHMaTHgaru ^3rapum^apgaH Ke^HÖ hhkhö Ty3H^raH HKyHHÜ mo^habhh x,hco6oth Ma^^yMOT^apura acocaH Ty^gu-pu^agu.

KaHTa TamKH^ этн^aeтгaн KopxoHa-^apHHHr ^opuH xy^a^HK oпepaцнн^apн öyxra^TepHH x,hcoöhhh ropHTHm Ba KaHTa TamKH^ этнmga K^^^aHyBHH aKTHB^apHH 6ax,o^am ycy^^apu x,ap xh^ öy^ca, AKyHHH mo^hhbhH xhco6ot K^pcaTKHH^apu öax,o-chhh Tonmupu^aeTraH aKTHB^ap 6ax,ocu ÖH^aH MyBO^HK x,o^aTra Ke^THpum ^O3HM. Tonmupu^aeTraH aKTHB^ap KuHMaTHgaru öapHa Ta^OByT^ap KaHTa TamKH^ этн.flaeт-raH KopxoHa^apHHHr öomKa gapoMag^apu Ba xapa^aT^apu x,hcoöhhh ropHTHm cHeT-^apuga aKc эттнpн^нmн KepaK.

Ma^öypHHT TyraTH^raH, Kap3gop Ba KpegHTop öup maxc öy^raH TaKgupga, aihh Kymuö roöopum (Kymuö o^um) maK^Hgaru KaHTa TamKH^ этнmga KaTHamaeTraH Ta-pa^ap ypTacuga Kymuö roöopum (K^muö o^um) maK^ugaru Ka^Ta TamKH^ STHm Ha-TH^acuga By^ygra Ke^raH KopxoHaHHHr gacT^aÖKH öyxra^Tepun öa^aHcura Ky^H-garu^ap KHpHTH^MaügH:

a) Ka^Ta TamKH^ этн^aeтгaн KopxoHa-^ap ^pTacugaru geÖHTop^HK Ba KpegHTop-^hk Kap3^apu, my ^yM^agaH, gHBHgeHg^ap ö^^HHa xHcoö-KHToö^apHH aKc эттнpyвнн MHKgopuH K^pcaTKHH^ap;

ö) Ka^Ta TamKH^ этн^a^тгaн öa^3H KopxoHa^apHHHr Ka^Ta TamKH^ этн^aeт-raH öomKa KopxoHa^ap ycTaB KanHTa^ura ^o^^amTHpraH Maö^aF^apu;

b) Ka^Ta TamKH^ этн^aeтгaн KopxoHa-^apHHHr ^3apo x,Hcoö-KHToö^apu, my ^:yM-^agaH, ^3apo oпepaцнн^ap HaTH^acuga o^HHraH gapoMag Ba K^pu^raH 3apap^ap-hh TaBCH^^oBHH öomKa aKTHB^ap Ba Ma^:-öypHHT^ap.

Acoch^ BocHTa^ap Ba HoMoggu^ aKTHB-

^ap öyHHHa aмopтнзaцнннн x,ucoö^am, myHHHrgeK, Ka^Ta TamKH^ этнm (^3rap-THpum maK^ugaru KaHTa TamKH^ этнmнн hcthcho KH^raHga) HaTH^acuga By^ygra Ke^raH KopxoHaHHHr oö^нгaцнн^apн Ba BeKce^apu ö^^HHa Herupum^ap ^kh My-Ko^oT^ap, gucKoHT^ap (cKHgKa^ap) ö^-HHHa MyggaTH KeHHKTHpu^raH gapoMag-^ap Ba xapa^aT^ap aмopтнзaцннcн KopxoHa gaB^aT p^^xaTHgaH ^TKa3H^raH o^-gaH KeHHHru oiiHHHr öupHHHH KyHHgaH öom^aö KaHTa TamKH^ STHm (^3rapTHpum maK^ugaru KaHTa TamKH^ этнmнн hcthcho KH^raHga) HaTH^acuga By^ygra Ke^raH KopxoHa Y3öeKHcToH Pecnyö^HKacHHHHr co^hk KogeKcu [6], Y3öeKHcToH Pecnyö^H-Kacu 5-coh BX.MC "AcocuH BocHTa^ap" [7] Ba 7-coh BXMC "HoMoggu^ aKTHB^ap"ra [8] MyBo^HK öe^ru^aHraH oö^eKTgaH yHyM^H ^o^ga^aHHm MyggaTH Ba aмopтнзaцнн-hh x,ucoö^am ycy^ugaH Ke^uö hhkhö, aB-Ba^ru xyKyKH^ Bopuc ToMoHHgaH H^rapu K^^^aHraH aмopтнзaцнннн x,ucoö^am ycy-

MKTMCOflMET OAHAAPM ЭKОHОMMHEСKME HAyKM ECONOMIC SCIENCES

(J

AugaH KaTiu Ha3ap, Tonmupum ga^o^aT-HOMacu eiKH Ta^cHM^am öa^aHcura acocaH oöieKTHu öyxra^TepHH xucoöura KaöyA ^H^Hm Ba^THga aMa^ra omupuAagu.

Xyroca

fflyHgau Ku^uö, roKopugaru ^uc^ana TaBcu^apgaH ^y^ugaru xy^oca^apra Ke-^um Ba TaK^u^^apHu öepum MyMKuH:

1. KopxoHa^apHu KauTa TamKuA этнm mapouTuga öyxra^Tepun x.ucoöuhu ropu-Tum Ba mo^uhbu^ xucoöoT Ty3um MypaK-Ka6 ^apaeH x.ucoö^aHagu. Ymöy mapouT-ga, öup ToMoHgaH, Tyrara^aeTraH Kop-xoHa^apga, ukkuhhu ToMoHgaH эca HHru TamKu^ Ku^uHaeTraH KopxoHaga Kyn^aö ^apa^H^apHu xucoö Ba xucoöoTga aKc st-Tupum ao3um. HyHoH^u, öapna TyraTu-AaeTraH KopxoHa^apga TyraTum ^apaeH-Aapu xucoöga aKc STrap^^um^ TyraTum Ba TaKcuM^am öa^aHc^apu Ty3u^umu 3apyp. KauTa TamKuA этнmga By^yg-ra Ke^raH HHru KopxoHa^apga y^apHuHr gaB^aT pyuxaTugaH yTraH KyHura Taicuc xy^^aTAapu (ycTaB, Taicuc mapTHoMacu) XaMga Kymuö oöopum T^Fpucugaru Kapop Ba mapraoMa^ap acocuga gacTAaöKu Tai-cuc öa^aHcu Ty3u^umu, myHuHrgeK, ymöy 6a^aHc Mogga^apuHu TamKuA Ku^yBHu öapna y3oK Ba KucKa MyggaTAu aKTuBAap, ycTaB KanuTa^u, Maö^aF^apHu TamKuA TonTupum y3 MaHÖa^apuHuHr öomKa Typ-Aapu (Kymu^raH Ba 3axupa KanuTa^u, TaK-cuM^aHMaraH ^ougacu Ba öomKa^ap), y3oK Ba KucKa MyggaTAu Ma^öypuHT^apHu TaH o^um, 6ax,o^am, KupuM Ku^um Ba xucoö-

ra o^um um^apuHu öe^ru^aHraH TapTuö-Kouga^ap acocuga öa^apum KepaK. Kymuö o^yBHu KopxoHaga Tyrara^aeTraH Kopxo-Ha^apHu uxTuepu^ paBumga eKu xapug ycy^apuga Kymuö o^um ^apaeH^apuHu xucoö Ba xucoöoTga aKc эттнpнm 3apypaTu naugo öy^agu.

2. "KauTa TamKRA этнmнн aMa^ra omu-pum mapouTuga moauhbu^ xucoöothu maKAAaHTupum homau 23-coh BX.MC Ma3-Kyp Myx,uM ^apaeHHu xucoö Ba xucoöoTga aKc эттнpнmнннг yMyMuu TapTuö^apuHu öepca-ga, öupoK y^apHu aMa^ueTga aMa^ra omupum MexaH^M^apuHu Ty^uFuHa aKc STTupMaugu. By aMa^u^Tga KauTa TamKuA STum ^apaeH^apu umTupoKHu^apuga öup xua hom Ba MaKcaggaru öom^aHFuH xy^:-^aT^ap, xнcoö-кнтoÖAapнннг Typ^una тyзнAнmн, öuHoöapuH, y^apHuHr cu^aT-cu3 pacмн^AamтнpнAнmнгa caöaö ö^A-MoKga. ByHgaH TamKapu, Ka^Ta TamKuA STum ^apa^H^apuHu Terum^u cn^T^apga aKc STTupum xaM Ma3Kyp cTaHgapTga aHuK K^pcaTu^MaraH. By xaM aMa^ueTga öup xua Ma3MyHAu xy^a^uK onepaцннAapн-hu Typ^u cH^T^apga xap xua e3yBAap öe-puAumura oauö KeAMoKga. Oнкpнмнзнa, 23-coh BXMCga öe^ru^aHraH TapTuö^ap-hu aMa^ueTra ^opu^ STumga hx^utaukhu TaiMuH^am y^yH ymöy ^apaeH^apga Ty-3uAaguraH xy^^aT^ap тнзнмн, y^apHuHr HaMyHaBu^ maKAAapu, öepu^aguraH öyx-ra^Tepun ^3yBAapuHu Ma3Kyp cTaHgapTra oug mapx^apga aHuK u^oga^am ^o^gagaH xoau öy^Maugu.

REFERENCES

1. "Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga o'tish bo'yicha qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida. [On additional measures to transfer to international financial reporting standards]. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 24-fevraldagi PQ-4611-son qarori.

2. 23-son BHMS "Qayta tashkil etishni amalga oshirishda moliyaviy hisobotni shakllantirish". O'zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 27.06.2005 y. 1484-son bilan ro'yxatga olingan. [IFRS 23 "Formation of financial statements in the implementation of reorganization]. Ministry of Justice of the Republic of Uzbekistan 27.06.2005, registered under no. 1484.

MKTMCOflMËT OAHAAPM ЭKОHОMMHEСKME HAyKM ECONOMIC SCIENCES

3. O'zbekiston Respublikasi qonuni "Buhgalteriya hisobi to'g'risida" (Yangi tahriri), 13.04.2016 yil, O'RQ-404-son. [Law of the Republic of Uzbekistan "On Accounting" (New edition)], 13.04.2016, no. ZRU-404.

4. 19-son BHMS "Inventarizastiyani tashkil etish va o'tkazish". O'zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 02.11.1999 y. 833-son bilan ro'yxatga olingan. [IFRS 19 "Organizing and Conducting Inventories"]. Ministry of Justice of the Republic of Uzbekistan 02.11.1999, registered under no. 833.

5. O'zbekiston Respublikasi qonuni «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to'g'risida» (Yangi tahriri), 26.04.1996-y. 223-I-son. [Law of the Republic of Uzbekistan «On Joint Stock Companies and Protection of Shareholders' Rights». (new edition)]. April 26, 1996 223-I-son.

6. "Moliyaviy hisobot shakllari va ularni to'ldirish qoidalari". O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2002-yil 27-dekabrdagi 140-son buyrug'i bilan tasdiqlangan. ["Financial reporting forms and rules for their completion"]. Approved by the Order of the Ministry of Finance of the Republic of Uzbekistan dated December 27, 2002, no. 140.

7. O'zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi. O'zR 30.12.2019-y. O'RQ-599-son Qonuni bilan tasdiqlangan. [Tax Code of the Republic of Uzbekistan]. UzR 30.12.2019 Approved by Law, no. ZRU-599.

8. 5-son BHMS "Asosiy vositalar" O'zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 20.01.2004y. 1299-son bilan ro'yxatga olingan. [IFRS 5 "Fixed Assets" issued by the Ministry of Justice of the Republic of Uzbekistan on 20.01.2004]. Registered under no. 1299.

9. 7-son BHMS "Nomoddiy aktivlar" O'zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 27.06.2005-y. 1485-son bilan ro'yxatga olingan. [IFRS 7 Intangible Assets issued by the Ministry of Justice of the Republic of Uzbekistan on 27.06.2005]. Registered under no. 1485.

10. O'zbekiston Respublikasi qonuni "Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to'g'risida" (Yangi tahriri), 26.04.1996 y. 223-I-son. [Law of the Republic of Uzbekistan "On Joint Stock Companies and Protection of Shareholders' Rights" (new edition)]. April 26, 1996 223-I-son.

11. O'zbekiston Respublikasi qonuni "Mas'uliyati cheklangan hamda qo'shimcha mas'uliyatli jamiyatlar to'g'risida", 06.12.2001-y. 310-II-son. [Law of the Republic of Uzbekistan "On Limited Liability and Additional Liability Companies"]. 06.12.2001, no. 310-II.

12. O'zbekiston Respublikasi qonuni «Xususiy korxona to'g'risida», 11.12.2003-y. 558-II-son. [Law of the Republic of Uzbekistan "On Private Enterprise"]. 11.12.2003, no. 558-II.

13. O'zbekiston Respublikasi qonuni "Oilaviy tadbirkorlik to'g'risida", 26.04.2012 y. O'RQ-327-son. [Law of the Republic of Uzbekistan "On Family Business"]. April 26, 2012, no. O'RQ-327.

14. O'zbekiston Respublikasi qonuni "Xo'jalik shirkatlari to'g'risida", 06.12.2001 y. 308-II-son. [Law of the Republic of Uzbekistan "On Economic Companies"]. December 6, 2001, no. 308-II.

15. Davlat korxonalari to'g'risida Nizom. (O'zR VM 16.10.2006 y. 215-son qarori bilan tasdiqlangan). [Regulations on state enterprises (approved by the Resolution of the Cabinet of Ministers of the Republic of Uzbekistan dated 16.10.2006, no. 215)].

16. O'zbekiston Respublikasining fuqarolik kodeksi, 21.12.1995. [Civil Code of the Republic of Uzbekistan]. 21.12.1995.

17. 3-son MHXS (IFRS) "Biznes birlashuvlari". [IFRS 3 "Business Associations"].

18. 10-son MHXS «Konsolidastiyalangan moliyaviy hisobot". [IFRS 10 "Consolidated Financial Statements].

MKTMCOflMET OAHAAPM ЭKОHОMMHEСKME HAyKM ECONOMIC SCIENCES

(J

19. 23-son BHMS "Qayta tashkil etishni amalga oshirishda moliyaviy hisobotni shakllantirish". [IFRS 23 "Formation of financial statements in the implementation of reorganization].

20. 8-son BHMS "Konsolidasiyalangan moliyaviy hisobotlar va sho'ba xo'jalik jamiyat-lariga investitiyalar". [IFRS 8. Consolidated Financial Statements and Investments in Subsidiaries].

21. O'zdavstat veb sayt materiallari. [Uzdavstat website materials].

22. Available at: https://uz.sputniknews.ru/20210529/chislo-gospredpriyatiy-v-uzbekistane-sokratyat-na-75-k-2025-godu-18977013.html(https://uz.sputniknews. ru/20210529/chislo-gospredpriyatiy-v-uzbekistane-sokratyat-na-75-k-202 5-godu- 18977013.html).

23. Plotnikov V.S., Plotnikova O, V. Ob'edinenie biznesa i konsolidirovannaya finansovaya otchetnost. [Consolidation of business and consolidated financial reporting]. Uchebnoe posobie, Moscow, INFRA-M Publ., 2018.

24. Tashnazarov S.N. Moliyaviy hisobotning nazariy va metodologik asoslarini takomillashtirish. [Improving the theoretical and methodological basis of financial reporting]. Monografiya. Publisher SIA OmniScriptum Publishing. GlobeEdit Publishing house, 2018, 280 p. ISBN-13:978-613-8-24050-1.

25. Tashnazarov S.N. Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari. [International Financial Reporting Standards]. Darslik, Tashkent, "Iqtisod-Moliya" Publ., 2019.

26. Urazov K.B. Buxgalteriya moliyaviy hisobi. [Accounting financial accounting]. Oquv qo'llanma. Samarqand, SamlSI, 2013, 226 p.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.