Научная статья на тему 'КОРХОНАЛАРНИ ҚАЙТА ТАШКИЛ ЭТИШ: МОҲИЯТИ, ШАКЛЛАРИ, АМАЛГА ОШИРИШ ТАРТИБЛАРИ ВА УШБУ ШАРОИТДА БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИНИ ЮРИТИШ ВА МОЛИЯВИЙ ҲИСОБОТНИ ШАКЛЛАНТИРИШГА ҚЎЙИЛАДИГАН УМУМИЙ ТАЛАБЛАР'

КОРХОНАЛАРНИ ҚАЙТА ТАШКИЛ ЭТИШ: МОҲИЯТИ, ШАКЛЛАРИ, АМАЛГА ОШИРИШ ТАРТИБЛАРИ ВА УШБУ ШАРОИТДА БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИНИ ЮРИТИШ ВА МОЛИЯВИЙ ҲИСОБОТНИ ШАКЛЛАНТИРИШГА ҚЎЙИЛАДИГАН УМУМИЙ ТАЛАБЛАР Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
886
61
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
корхона / қайта ташкил этиш / қўшиб юбориш / қўшиб олиш / бўлиш / ажратиб чиқариш / ўзгартириш / бухгалтерия ҳисоби / молиявий ҳисобот. / предприятие / реорганизация / присоединение / слияние / разделение / выделение / изменение / бухгалтерский учёт / финансовый отчёт.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Уразов Комил Бахрамович, Абдурасулов Жамшидбек Ахмад Уғли

Ушбу мақолада республикамиз иқтисодиётининг бош бўғини, мос равишда, бухгалтерия ҳисобининг асосий субъектлари бўлган корхоналарни қайта ташкил қилиш шаклларининг моҳияти, хусусиятлари ва уларни амалга ошириш тартиблари очиб берилган. Шунингдек, мақолада корхоналарни қайта ташкил этиш шароитида бухгалтерия ҳисобини юритиш ва молиявий ҳисоботни шакллантиришга қўйиладиган умумий талаблар кўрсатиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

РЕОРГАНИЗАЦИЯ ПРЕДПРИЯТИЙ: СУЩНОСТЬ, ФОРМЫ, ПОРЯДОК РЕАЛИЗАЦИИ И ОБЩИЕ ТРЕБОВАНИЯ К ФОРМИРОВАНИЮ ВЕДЕНИЯ БУХГАЛТЕРСКОГО УЧЁТА И ФИНАНСОВОЙ ОТЧЁНОСТИ В ЭТИХ УСЛОВИЯХ

В данной статье раскрыты сущность, особенности и порядок реорганизации предприятий, явля­ ющихся главным звеном экономики республики и, соответственно, основными субъектами бухгал­ терского учёта. Вместе с тем, показаны общие требования к формированию ведения бухгалтерского учёта и финансовой отчётности в условиях реорганизации.

Текст научной работы на тему «КОРХОНАЛАРНИ ҚАЙТА ТАШКИЛ ЭТИШ: МОҲИЯТИ, ШАКЛЛАРИ, АМАЛГА ОШИРИШ ТАРТИБЛАРИ ВА УШБУ ШАРОИТДА БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИНИ ЮРИТИШ ВА МОЛИЯВИЙ ҲИСОБОТНИ ШАКЛЛАНТИРИШГА ҚЎЙИЛАДИГАН УМУМИЙ ТАЛАБЛАР»

Уразов Комил Бахрамович,

Самарканд иктисодиёт ва сервис институти "Бухгалтерия х,исоби ва аудит" кафедраси профессори, иктисод фанлари доктори Абдурасулов Жамшидбек Ахмад угли,

Самарканд иктисодиёт ва сервис институти "Бухгалтерия х,исоби ва аудит" кафедраси 1-боскич магистранти

КОРХОНАЛАРНИ КАЙТА ТАШКИЛ ЭТИШ: МО^ИЯТИ, ШАКЛЛАРИ, АМАЛГА ОШИРИШ ТАРТИБЛАРИ ВА УШБУ ШАРОИТДА БУХГАЛТЕРИЯ ЩОБИНИ ЮРИТИШ ВА МОЛИЯВИЙ ЩОБОТНИ ШАКЛЛАНТИРИШГА КУЙИЛАДИГАН УМУМИЙ ТАЛАБЛАР

УДК: 334.722

УРАЗОВ К.Б., АБДУРАСУЛОВ Ж.А. КОРХОНАЛАРНИ КАЙТА ТАШКИЛ ЭТИШ: МОЦИЯТИ, ШАКЛЛАРИ, АМАЛГА ОШИРИШ ТАРТИБЛАРИ ВА УШБУ ШАРОИТДА БУХГАЛТЕРИЯ ЦИСОБИНИ ЮРИТИШ ВА МОЛИЯВИЙ ЦИСОБОТНИ ШАКЛЛАНТИРИШГА КУЙИЛАДИГАН УМУМИЙ ТАЛАБЛАР

Ушбу маколада республикамиз иктисодиётининг бош б^ини, мос равишда, бухгалтерия х,исобининг асосий субъектлари булган корхоналарни кайта ташкил килиш шаклларининг мох,ияти, хусусиятлари ва уларни амалга ошириш тартиблари очиб берилган. Шунингдек, маколада корхоналарни кайта ташкил этиш шароитида бухгалтерия х,исобини юритиш ва молиявий х,исоботни шакллантиришга куйиладиган умумий талаблар курсатиб берилган.

Таянч иборалар: корхона, кайта ташкил этиш, кушиб юбориш, кушиб олиш, булиш, ажратиб чикариш, узгартириш, бухгалтерия х,исоби, молиявий х,исобот.

УРАЗОВ К.Б., АБДУРАСУЛОВ Ж.А. РЕОРГАНИЗАЦИЯ ПРЕДПРИЯТИЙ: СУЩНОСТЬ, ФОРМЫ, ПОРЯДОК РЕАЛИЗАЦИИ И ОБЩИЕ ТРЕБОВАНИЯ К ФОРМИРОВАНИЮ ВЕДЕНИЯ БУХГАЛТЕРСКОГО УЧЁТА И ФИНАНСОВОЙ ОТЧЁНОСТИ В ЭТИХ УСЛОВИЯХ

В данной статье раскрыты сущность, особенности и порядок реорганизации предприятий, являющихся главным звеном экономики республики и, соответственно, основными субъектами бухгалтерского учёта. Вместе с тем, показаны общие требования к формированию ведения бухгалтерского учёта и финансовой отчётности в условиях реорганизации.

Ключевые слова: предприятие, реорганизация, присоединение, слияние, разделение, выделение, изменение, бухгалтерский учёт, финансовый отчёт.

URAZOV K.B., ABDURASULOV J.A. RECONSTRUCTION OF ENTERPRISES: NATURE, FORMS, PROCEDURES OF IMPLEMENTATION AND ACCOUNTING AND FINANCIAL ACCOUNTING IN THIS CONDITION

In the article is revealed the essence, features, forms and procedures of enterprises reorganization, which are considered as the main subjects of the economy of the Republic. There as well outlines in the article general requirements for accounting and financial reporting in the context of enterprises' reorganization.

Key words: business, reorganization, addition, division, separation, modification, accounting, financial reporting.

Кириш. Маълумки корхоналар, хар кандай кишилик жамияти иктисодиётининг асосий б^ини, мос равишда, бошкарув воситаси булган бухгалтерия хисобининг мухим субъектлари булиб хисобланади. Корхоналар оркали моддий ва номоддий неъматлар яратилади, турли ишлар бажарилади, хизматлар курсатилади хамда улар истеъмолчиларга етказиб берилади. Корхоналар сонини купайтириш, уларни бирлаштириш, йири-клаштириш, хамкорликдаги фаолият турларини ривожлантириш мамлакат ялпи ички махсулоти хажмини ошириш, ахолини иш билан таъминлаш ва даромадини ошириш, одамлар хаёт даражаси ва фаровонлигини юксалтиришнинг мухим омил-ларидан бири булиб хисобланади.

Шу боис хам, мустакиллик кулга киритилгандан сунг Республикамизда танлаб олинган тараккиёт йули ва тамойиллари асосида иктисодиётимизнинг барча тармок ва сохаларида буткул янги шакл ва мазмундаги корхоналарни барпо этишга катта эътибор каратилди. Чунончи, шу йилларда турли мулк шаклидаги ва юридик макомдаги корхона, ташкилот ва муассасаларни тузиш, улар фаолия-тини ташкил килиш, молиялаштириш, бошкариш, олган фойдасини таксимлашга доир тартиб-коидаларини белгилаб берувчи конунлар ва конун ости хужжатлари [1, 2, 3, 4, 5, 6] кабул килинди. Мазкур конунлар ва конуности хужжатларини изчил хаётга татбик килиниши натижасида Республикамизда мулкий шакли ва юридик макомига кура бир-биридан фаркланувчи акциядорлик жамиятлари (АЖ), масъулияти чекланган жами-ятлар (МЧЖ), хусусий корхоналар (ХК), хорижий инвестициялар иштирокидаги корхоналар (ХИИК), кушма корхоналар (К,К), давлат унитар корхона-лари (ДУК), оилавий корхоналар (ОК), фермер хужаликлари (ФХ), дехкон хужаликлари (ДХ), давлат шерикчилик асосидаги корхоналар (ДШК), нодав-лат нотижорат ташкилотлари ННТ) вужудга келди.

Уздавстат маълумотларига кура, 2021 йил 1 январь холатига Республикамизда давлат руйхатидан утган жами субъектлар сони 503538

тани, шундан турли мулкий ва ташкилий макомдаги кичик корхоналар ва микрофирмалар сони 436981 тани ташкил килди [7]. Хозирги кунда, Республикамизда 648 та АЖлар, 44000 дан ортик оилавий корхоналар, 11 мингдан ортик ХИИКлар, 1400 га якин ДУКлар, 10500 га якин ННТлар фаолият юритмокдалар [8].

Тадк,ик,от мавзусининг долзарблиги. Бозор иктисодиёти конуниятларини ифодаловчи талаб ва таклиф, ракобатчилик, фойда олиш, фаолиятни ва ресурсларни бирлаштириш, инвестицияларни жалб этиш ва киритиш оркали юкори самарадор-ликка эришиш, шу асосда маблаFлар етишмовчи-лигини олдини олиш, бошкарувнинг корпоратив ва бошкалар замонавий усулларни куллаш зару-ратларини борган сари кучайиб бориши корхоналарни турли ташкилий-хукукий шаклларда кайта ташкил килишдек мухим долзарб масалаларни хал килишни давлатлар олдига, шу жумладан биз-нинг республикамиз олдига хам кундаланг килиб куймокда. Корхоналарни кайта ташкил килишнинг бир-биридан фарк килувчи ташкилий-хукукий шакллари бошкарувнинг мухим воситаси булган бухгалтерия хисоби олдига ушбу мухим жараёнлар туFрисида фойдаланувчиларга, чунончи хорижий инвесторларга атрофлича ахборотларни бериш вазифасини куймокда. Мазкур масалалар буйича амалиётда корхоналарни турли ташкилий-хукукий шаклларда кайта ташкил килиш, ушбу шароитда хисоб ва хисоботни халкаро стандартлар асосида юритиш тартиб-коидаларига амал килишга заруратларнинг мавжудлиги уларга оид чукур тадкикотлар олиб боришни такозо этмокда.

Илмий муаммонинг к,уйилиши. Корхоналарни турли ташкилий-хукукий шаклларда кайта ташкил этишнинг хукукий асослари, ушбу шароитда хисоб ва хисоботни ташкил килишнинг илмий-назарий ва услубий масалалари амалдаги конунлар ва конуности хужжатларида, монографи-ялар, илмий маколалар, дарсликлар, укув ва ама-лий кулланмаларда уз аксини топган. Чунончи, корхоналарни турли ташкилий-хукукий шаклларда

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 5(141)

кайта ташкил этишнинг хукукий асослари респу-бликамизнинг Фукаролик кодексида [9], шунинг-дек алохида олинган хужалик юритувчи субъектлар туFрисида конунлар ва конуности хужжатларида [1, 2, 3, 4, 5, 6] белгиланган. Чунончи, республи-камиз фукаролик кодексининг 49-моддаси "Юри-дик шахсни кайта ташкил этиш" деб номланиб, унда "Юридик шахсни кайта ташкил этиш (кушиб юбориш, кушиб олиш, булиш, ажратиб чикариш, узгартириш) унинг муассислари (иштирокчилари) ёки таъсис хужжатларида шунга вакил килинган юридик шахс органи карорига мувофик амалга оширилиши мумкин" деб белгиланган. Алохида олинган хужалик юритувчи субъектлар туFрисидаги конунлар ва конуности хужжатларида уларни хам кайта ташкил килиш тартиблари тегишли модда-ларда белгиланган.

Тадк,ик,от ма^сади. Корхоналарни кайта ташкил к,илиш шароитида бухгалтерия хисобини юри-тиш ва хисоботни шакллантириш узига хос мезон-ларга, тартиблар ва талабларга амал килишни такозо этади. Бундай мезонлар, тартиб ва тала-блар халкаро микёсида "Бизнес бирлашувлари" номли 3-сон МХХС (IFRS) [10] ва «Консолидаци-яланган молиявий хисобот" номли 10-сон МХХС (IFRS) [11]да, Республикамизда эса "Кайта ташкил этишни амалга оширишда молиявий хисоботни шакллантириш" номли 23-сон БХМСда [12] ва "Кон-солидацияланган молиявий хисоботлар ва шуъба хужалик жамиятларига инвестициялар» номли 8-сонли БХМСда [13] белгиланган. Шунингдек, 3-сон МХХС (IFRS) ва 23-сон БХМСда бизнес бирлашувлари юз берган вактда ва бу жараёнлар юз бергандан кейинги даврларда кайта ташкил этиш жараёнлари иштирокчилари хисобни юритиш ва молиявий хисоботларни тузиш ва консолидация-лашда амалдаги барча бошка стандартларга хам амал килишлари лозимлиги эътироф этилган.

Илмий мо^ияти. Россиялик олимлар В.С. Плотников ва О.В. Плотниковалар узларининг "Объединение бизнеса и консолидированная финансовая отчетность" номли махсус укув кулланмасида [14] бизнесни турли шартларда бирлаштириш жараёнлари, ушбу жараёнларни хисоб ва хисоботда акс эттириш, харид килиш асосида яхлит бизнесни кушиб олишда вужудга келадиган активлар, гудвил ва мажбуриятларни бахолаш ва хисобини юритиш, шунингдек консолидациялашган хисоботни тузиш тартибларини очиб берганлар. С.Н.Ташназаров [15, 16] молиявий хисоботнинг назарий ва методоло-гик асосларини такомиллаштириш, шунингдек биз-

несни бирлаштириш ва ушбу шароитда консолида-циялаштирилган молиявий хисоботни тузиш тартибларини МХХС асосида ёритиб берган. К.Б.Уразов Каламига мансуб "Молиявий бухгалтерия хисоби" укув кулланмада [17] корхоналарни кайта ташкил этишнинг алохида шакллари мазмуни ва уларни амалга ошириш тартиблари, шунингдек корхона-ларда тугатиш, ажратиш, бирлаштириш балансла-рини тузиш усуллари амалий материаллар асосида курсатиб берилган.

Республикамизда Президентимизнинг 2020 йил 24 февралдаги "Молиявий хисоботнинг халкаро стандартларига утиш буйича кушимча чора-тадбирлар туFрисида" ПК-4611-сон карорига [18] мувофик корхоналарни боскичма-боскич молиявий хисоботнинг халкаро стандартларга утказиш, улар асосида хисоб ва хисоботларни юритишга каратилган манзилли чора-тадбирлар ва аник вазифалар белгиланган. Ушбу чора-тадбирлар ва устувор вазифалар корхоналарни кайта ташкил этиш, ушбу жараёнларни бошидан утказаётган кор-хоналарда молиявий хисоботларни халкаро стан-дартлар асосида шакллантиришга хам бевосита дахлдордир.

Мазкур маколада, юкорида келтириб утилган илмий изланишларга асосланиб, Республикамиз корхоналарини кайта ташкил килиш шакллари-нинг мохияти, хусусиятлари ва уларни амалга ошириш тартиблари, корхоналарни кайта ташкил этиш шароитида бухгалтерия хисобини юритиш ва молиявий хисоботни шакллантиришга куйиладиган умумий талаблар масалаларига доир тадкикотлар натижалари келтирилган.

Тадк,ик,от методлари. Тадкикотларимиз натижасида курсатишича, ушбу биринчи маколамизда, авваламбор, корхоналарни кайта ташкил килишнинг атама сифатидаги мохиятига, кайта ташкил этишнинг алохида шакллари хамда уларни амалга ошириш тартибларига, шунингдек ушбу шароитда хисобни юритиш ва хисоботларни шакллантиришнинг умумий талабларига кискача тухталиб утишни жоиз деб топдик.

Номлари юкорида зикр этилган конунлар ва конуности хужжатларига мувофик корхоналарни цайта ташкил этиш деганда уларни муассислар (иштирокчилар) ёки таъсис хужжатларида шунга вакил килинган юридик шахс органининг карорига мувофик куйидаги шаклларда кайтадан шакллан-тириш тушунилади: а) кушиб юбориш; б) кушиб олиш; в) булиш; г) ажратиб чикариш; д) узгартириш.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 5(141)

Кушиб юбориш - бу уз фаолиятини тугатган икки ёки бир нечта корхонанинг барча хукуклари ва мажбуриятларини унга бериш йули билан янги корхонани вужудга келтиришдир. Кайта таш-кил этишнинг ушбу шаклини кургазмали тарзда куйидагича ифодалаш мумкин (1-расм).

1-расм. Кайта ташкил этишнинг ^ушиб юбориш шакли.

а. о из 2 ю

5

3

£

2-расм. Кайта ташкил этишнинг ^ушиб олиш шакли.

э

5

^

О

\0

5

3

»

Изох: амалда булган А, Б, В корхоналар фаолияти буткул тугатилиб, улар урнига янги Г корхонаси пайдо булади.

Кушиб олишнинг ушбу шаклида, куриниб турибдики, бир томондан, тугатилаётган кор-хоналарда, иккинчи томондан эса, янги ташкил килинаётган корхонада куплаб жараён-ларни хисоб ва хисоботда акс эттириш лозим хисобланади. Чунончи, барча тугатилаётган кор-хоналарда тугатиш жараёнлари хисобда акс этти-рилиши ва тугатиш баланси тузилиши лозим. Корхоналарни кушиб юбориш шаклида вужудга келган янги корхонада унинг давлат руйхатидан утган кунига таъсис хужжатлари (устав, таъсис шартномаси) хамда кушиб обориш туFрисидаги карорлар ва шартномалар асосида дастлабки таъсис баланси тузилиши, шунингдек, ушбу баланс моддаларини ташкил килувчи барча узок ва киска муддатли активлар, устав капитали, маблаFларни ташкил топтириш уз манбала-рининг бошка турлари (кушилган ва захира капитали, таксимланмаган фойдаси ва бошк,алар), узок ва киска муддатли мажбуриятларни тан олиш, бахолаш, кирим килиш ва хисобга олиш ишла-рини белгиланган тартиб-коидалар асосида бажа-риш керак булиб хисобланади.

Кушиб олиш - бу бир ёки бир нечта кор-хона фаолиятини тухтатиб, уларнинг хукуклари ва мажбуриятларини бошк,а корхонага беришдир. Кайта ташкил этишнинг ушбу шаклини кургазмали тарзда куйидагича ифодалаш мумкин (2-расм).

Изох: амалда булган А, Б, В корхоналардан Б, В корхоналар фаолияти буткул тугатилиб, улар урнига яхлит А корхонаси пайдо булади.

Кайта ташкил этишнинг ушбу шаклида корхоналарни кушиб олиш, одатда, ихтиёрий равишда ва харид усулида амалга оширилиши мумкин. Ушбу шаклда хам кайта ташкил этиш иштирокчиларида мос равишдаги жараёнлар хисоб ва хисоботда акс эттирилиши лозим. Чунончи, кушиб юборилаётган корхоналарда тугатиш жараёнлари хисобини юри-тиш ва тугатиш балансларини тузиш зарур булиб хисобланади. Кушиб олувчи корхонада тугатилаётган корхоналарни ихтиёрий равишда ёки харид усулларида кушиб олиш жараёнларини хисоб ва хисоботда акс эттириш зарурати пайдо булади.

Булиш - бу корхона фаолиятини тухтатиб, унинг хукуклари ва мажбуриятларини янги тузилаётган корхоналарга беришдир. Кайта ташкил этишнинг ушбу шаклини кургазмали тарзда куйидагича ифодалаш мумкин (3-расм).

3-расм. Кайта ташкил этишнинг булиш шакли.

£ ш

Изох: амалда булган А корхона фаолияти буткул тугатилиб, унинг урнига мустакил булган Б, В, Г корхоналари пайдо булади.

Кайта ташкил этишнинг ушбу шаклида, даст-лаб тугатилаётган корхонада уни тугатиш жара-ёнини хисоб ва хисоботда акс эттириш лозим хисобланади. Шундан сунг ваколатли орган ёки мулкдорлар карорлари асосида белгиланган тар-тибларга кура тугатилган корхонанинг таксимлаш балансини тузиш, яъни барча узок ва киска муд-датли активлар, устав капитали, маблаFларни ташкил топтириш уз манбаларининг бошка турлари (кушилган ва захира капитали, таксимланмаган фойдаси ва бошкалар), узок ва киска муддатли мажбуриятларни янги ташкил килинган корхо-налар уртасида булиш хисоб-китоблари талаб килинади. Айнан ушбу хисоб-китоблар янги кор-хоналарда уларга тегишли булган мулк ва мул-книнг ташкил топиш манбаларини уларнинг даст-лабки балансига киритиш ва мос равишда уларни хисобга олишга асос булади.

Ажратиб чикариш - бу корхоналарнинг хукук ва мажбуриятлари бир кисмини унга бериш йули билан янги корхонани вужудга келтиришдир. Кайта ташкил этишнинг ушбу шаклини кургазмали тарзда куйидагича ифодалаш мумкин (4-расм).

4-расм. Кайта ташкил этишнинг ажратиб чикариш шакли.

О

Изох: амалда булган А корхона таркибидан янги Б корхона ажратилади, натижада иккита мустакил А ва Б корхоналари пайдо булади.

Кушиб олишнинг ушбу шаклида, куриниб турибдики, амалдаги корхона фаолияти тугатил-майди ва тухтатилмайди. Факатгина ваколатли орган ёки мулкдорлар карорига асосан унинг таркибидан янги мустакил корхонани ажратиш ва унга тегишли мол-мулкни, мажбуриятларни ва хусусий капиталнинг бир кисмини бериш амалга оширилади. Демак, ушбу шароитда хам ажрати-лаётган корхонада, хам ажратилган корхонада активлар, мажбуриятлар ва хусусий капитал эле-ментларини хисобга киритиш ва хисоботда акс эттириш зарурати вужудга келади.

Узгартириш - бу янги вужудга келган юридик шахсга кайта ташкил этилган юридик шахснинг барча хукуклари ва мажбуриятларини бериш йули билан корхонанинг ташкилий-хукукий шаклини узгартиришдир. Ушбу шаклда корхоналар сони купаймайди ёки камаймайди, факатгина корхонанинг ташкилий-хукукий шакли бошкача булади. Мисол учун, акциядорлик жамияти масъулияти чекланган жамиятга айлантирилади, хусусий корхона масъулияти чекланган жамиятга айлантирилади ёки масъулияти чекланган жамият хусусий корхонага айлантирилади. Кайта ташкил этишнинг ушбу шаклини кургазмали тарзда куйидагича ифодалаш мумкин (5-расм).

5-расм. Кайта ташкил этишнинг узгартириш шакли.

Узгартириш

(1)

( АЖ \ МЧЖ, \

/ ХИИК, 1{К \

/^аГЛ (2) I I

(3) I

Изох: (1) амалда булган акциядорлик жамияти (АЖ) масъулияти чекланган жамият (МЧЖ),ёки хорижий инвестициялар иштирокидаги корхона (ХИИК), ёки кушма корхона (КК)га узгартилади; (2) амалдаги хусусий корхона (ХК) карорга кура ёки МЧЖ, ёки ХИИК ёки ККга узгартирилади; (3) амалдаги МЧЖ карорга кура ХИИК ёки КК ёки ХКга узгартирилади.

Юкоридаги таъриф ва тавсифлардан куриниб турибдики, корхоналарни кайта ташкил этишнинг хар бир шакли узига хос жихатларга эга. Уларнинг хар бирини амалга ошириш катор хукукий, ташкилий, молиявий ва бошка тартиб-коидаларга амал килишни такозо этади.

Бизнинг Республикамизда корхоналарни кайта ташкил этиш куйидагиларга асосан амалга оширилади:

а) Узбекистан Республикасининг Фукаролик кодексига мувофик корхоналарни булиш ёки уларнинг таркибидан бир ёхуд бир нечта корхонани ажратиб чикариш шаклида корхоналарни кайта ташкил этишда корхонанинг муассислари (иштирокчилари) ёки таъсис хужжатларида шунга вакил килинган юридик шахс органи ёки

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 5(141)

ваколатли давлат органларининг карорига ёхуд конунда белгиланган холларда суд карорига;

б) конунда белгиланган холларда корхо-наларни кушиб юбориш, кушиб олиш ёки узгартириш шаклида кайтадан ташкил этишда ваколатли давлат органларининг розилигига.

Корхоналарни кайта ташкил этишда муассис-лар карорида куйидагилар назарда тутилиши мумкин:

а) активлар ва мажбуриятларни инвентаризация килиш муддатлари;

б) хукукий ворислик тартибида топширилувчи (кабул килинувчи) активлар ва мажбуриятларни бахолаш усули;

в) топшириш далолатномаси ёки таксимлаш баланси тасдикланганидан кейин кайта ташкил этилаётган корхонанинг жорий фаолияти нати-жасида юзага келиши мумкин булган активлар ва мажбуриятларнинг узгариши муносабати билан хукукий ворислик тартиби, шунингдек муайян хужалик операцияларини амалга ошириш (кре-дитлар ва карзлар олиш ёки бериш, инвестиция-ларни амалга ошириш ва бошк,алар)нинг алохида тартиби;

г) янги вужудга келган ёки кайта ташкил этилаётган корхоналарнинг таъсис хужжатларида акс эттириш учун устав капиталини шакллантириш тартиби ва унинг микдори;

д) акциядорлардан акцияларни сотиб олишга (харид килишга) йуналтириш зарурияти юзага келиши мумкинлигини хисобга олган холда, кайта ташкил этилаётган корхона хисобот даврида ва утган йилларда олган соф фойдани йуналтириш (таксимлаш), шартли ва кафолатланган мажбуриятларни хисобдан чикариш (окибатларни бахолаган холда тан олиш) ва бошкалар.

Кушиб олиш шаклида кайта ташкил этиш холларини истисно килганда, кайта ташкил этиш натижасида юзага келган корхоналар давлат руйхатидан утказилган пайтдан бошлаб корхона кайта ташкил этилган хисобланади. Корхона унга бошка корхонани кушиб олиш шаклида кайта ташкил этилганида кушиб олинган корхонанинг фаолияти тухтатилгани хакидаги ёзув юридик шахсларнинг ягона давлат реестрига киритилган пайтдан бошлаб бу корхона кайта ташкил этилган хисобланади.

Асосий натижалар. Корхоналарни кайта ташкил килишнинг юкорида келтирилган хар бир шаклида юз берадиган жараёнлар ва улар нати-жаларини кайта ташкил килиш иштирокчилари хисоб ва хисобот тизимида акс эттиришнинг уму-

мий мезонлари, тартиблари ва талаблари халкаро амалиётда "Бизнес бирлашувлари" номли 3-сон МХХС (IFRS) ва «Консолидацияланган молиявий хисобот" номли 10-сон МХХС (IFRS)да, бизнинг Республикамизда эса 23-сон БХМСда ва "Консолидацияланган молиявий хисоботлар ва шуъба хужалик жамиятларига инвестициялар» номли 8-сонли БХМСда уз аксини топган. Бинобарин, корхоналарни кайта ташкил килишни амалга оширишдаги хисоб ва хисоботга доир тартиб-коидалар 3-сон МХХС (IFRS) ва 23-сон БХМСда, кейинги даврларда кайта ташкил килинган кор-хонада консолидацияланган хисоботни шакллан-тириш тартиб-коидалари эса 10-сон МХХС (^Б) ва 8-сонли БХМСда белгиланган. Демак, ушбу хар иккала гурух стандартлар хам корхоналарни кайта ташкил килишга бевосита дахлдордир. Ушбу халкаро ва миллий стандартлар талабларига амал килиш макон ва замонда юз бераётган кайта ташкил этиш жараёнларини хисоб ва хисоботда реал акс эттириш ваколатли органлар, инвесторлар ва мулк эгаларини улар туFрисида ишончли ахбо-ротлар билан таъминлашнинг асосий гаровидир.

Хулоса ва таклифлар. Амалга оширилган тадкикотлар куйидаги хулосаларни килишга хамда таклиф ва тавсияларни беришга имкон берди.

Биринчидан, корхоналарни кайта ташкил этиш - бу давр талабидир. Хам мулк эгаларига, хам давлатга, хам мехнат жамоасига факат самара келтирадиган корхоналар керак. Самара кел-тирмайдиган корхоналардан хеч кимга наф йук. Шу боис, ваколатли давлат органлари оркали, чунончи давлат солик органлари оркали нафакат давлат руйхатидан утган, фаолият юритаётган корхоналар, балки самарали ишлаётган, зарар билан ишлаётган, тугатилиш хавфи булган ва умуман фаолият юритмаётган корхоналар мони-торинги доимий равишда олиб борилиши, бу туFридаги ахборотлар ОАВлари оркали узлуксиз очикланиш механизмини йулга куйиш зарур деб хисоблаймиз. Ушбу функцияни бажаришни давлат солик инспекциялари (ДСИ)нинг махсус мониторинг, тахлил ва ахборот-консалтинг марказларига юклаш, бизнингча, туFрирок булади.

Иккинчидан, ДСИ кошидаги номи юкорида зикр этилган марказга корхоналарни кандай шак-лларда тузиш, кайта ташкил килиш, уни кандай амалга ошириш, кайта ташкил килишдан кела-диган самарани хисоб-китоб килиш, бахолаш, у буйича тегишли бошкарув карорларини кабул килиш ва бошка тадбиркорларни кизиктирувчи саволлар буйича атрофлича ахборот-консалтинг

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 5(141)

хизматларини курсатишни юклаш максадга мувофик.

Учинчидан, ДСИ кошидаги номи юкорида зикр этилган марказга корхоналарни кайта ташкил килиш шароитида хисобни юритиш ва хисоботларни шакллантиришни халкаро ва мил-лий стандартлар талабларидан келиб чик,иб ташкил к,илиш буйича профессионал бухгалтерларни жалб этиш, уларга тадбиркорлик субъектларида тугатиш баланси, таксимлаш баланси, кушиш баланси, бирлаштириш баланси, мулкни, мажбу-риятлар ва хусусий капитал моддаларини кайта ташкил этиш иштирокчилари уртасида тегишли хужжатлар билан расмийлаштириш буйича консалтинг хизматларини бериш ва амалий ёрдам-ларни курсатишни юклаш лозим деб хисоблаймиз.

Туртинчидан, корхоналар бухгалтерларини кайта ташкил этиш жараёнлари ва ушбу шаро-итда бухгалтерия хисобини юритиш ва молиявий хисоботларни шакллантириш буйича халкаро ва миллий стандартларни куллашга ургатувчи малака ошириш курсларини ташкил этиш максадга мувофикдир.

Фикримизча, юкорида билдирилган таклиф ва тавсияларимиз, Республикамизда амалга ошири-лаётган халкаро стандартларга трансформация-лаш жараёнларини жадаллаштиришга, амалдаги корхоналаримизда хорижий инвесторлар иштиро-кини кенгайтиришга, шу асосда барча жихатлари буйича бугунги кун талабларига жавоб берувчи хужалик юритувчи субъектларни пайдо булишига имкон беради.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Узбекистан Республикасининг 1996 йил 26 апрелдаги «Акциядорлик жамиятлари ва акциядорларнинг хукукларини химоя килиш тугрисида»ги (янги тахрири) 223-1-сон конуни.

2. Узбекистан Республикасининг 2001 йил 6 декабрдаги «Масъулияти чекланган хамда кушимча масъулиятли жамиятлар туFрисида»ги 310-11-сон конуни.

3. Узбекистан Республикасининг 2003 йил 11 декабрдаги «Хусусий корхона туFрисида»ги 558-11-сон конуни.

4. Узбекистон Республикасининг 2012 йил 26 апрелдаги «Оилавий тадбиркорлик туFрисида»ги УРК-327-сон конуни.

5. Узбекистон Республикасининг 2001 йил 6 декабрдаги «Хужалик ширкатлари туFрисида»ги 308-11-сон конуни.

6. Давлат корхоналари туFрисида Низом (УзР ВМ 16.10.2006 й. 215-сон карори билан тасдикланган);

7. Уздавстат веб сайт материаллари.

8. https://uz.sputniknews.ru/20210529/chislo-gospredpriyatiy-v-uzbekistane-sokratyat-na-75-k-2025-godu-18977013.html

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

9. Узбекистон Республикасининг фукаролик кодекси, 21.12.1995.

10. 3-сон МХХС (IFRS) "Бизнес бирлашувлари";

11. 10-сон МХХС «Консолидацияланган молиявий хисобот";

12. 23-сон БХМС "Кайта ташкил этишни амалга оширишда молиявий хисоботни шакллантириш";

13. 8-сон БХМС "Консолидацияланган молиявий хисоботлар ва шуъба хужалик жамият-ларига инвестициялар».

14. Плотников В.С., Плотникова О, В. Объединение бизнеса и консолидированная финансовая отчетность, Учебное пособие, -М.: Издательство: ИНФРА-М, 2018 г.

15. S.N.Tashnazarov Moliyaviy hisobotning nazariy va metodologik asoslarini takomillashtirish. Monografiya. - Publisher SIA OmniScriptum Publishing. GlobeEdit Publishing house. 2018. 280 p. ISBN-13:978-613-8-24050-1, 87-107- betlar

16. Ташназаров С.Н. Молиявий хисоботнинг халкаро стандартлари. Дарслик - Т. "Иктисод-Молия", 2019.

17. Уразов К.Б. Бухгалтерия молиявий хисоби. Укув кулланма. - Самарканд, СамИСИ, 2013. - 226 бет.

18. Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 24 февралдаги "Молиявий хисоботнинг халкаро стандартларига утиш буйича кушимча чора-тадбирлар туFрисида"ги ПК-4611-сон карори.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.