Научная статья на тему 'КОРХОНАЛАР МОЛИЯВИЙ РЕСУРСЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ АМАЛИЁТИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЙЎЛЛАРИ'

КОРХОНАЛАР МОЛИЯВИЙ РЕСУРСЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ АМАЛИЁТИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЙЎЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
220
30
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
корхоналар / молия / ресурс / такомиллаштириш.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Таджибекова Дилноза Бахтияровна

Замонавий иқтисодий шароитда корхоналар иқтисодий мустақиллик, ўзини ўзи молиялаштириш, ўзини ўзи бошқариш, ўз фаолияти натижаларидан манфаатдорлик, молиявий жавобгарлик ва бошқалар тамойиллари асосида ишлайди. Бу борада хўжалик юритувчи субъектларнинг молиявий барқарорлигининг аҳамияти кескин ортиб бормоқда. Бу эса корхоналарнинг молиявий ресурсларини оқилона шакллантириш ва улардан фойдаланиш ролини сезиларли даражада оширади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «КОРХОНАЛАР МОЛИЯВИЙ РЕСУРСЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ АМАЛИЁТИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЙЎЛЛАРИ»

RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-

PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun

КОРХОНАЛАР МОЛИЯВИЙ РЕСУРСЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ АМАЛИЁТИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЙУЛЛАРИ Таджибекова Дилноза Бахтияровна -

ТМИ "Молия" кафедраси доцент в.б. dilnozza1980@gmail.com https://doi. org/10.5281/zenodo. 7993837

Аннотация. Замонавий щтисодий шароитда корхоналар щтисодий мустациллик, узини узи молиялаштириш, узини узи бошцариш, уз фаолияти натижаларидан манфаатдорлик, молиявий жавобгарлик ва бошцалар тамойиллари асосида ишлайди. Бу борада хужалик юритувчи субъектларнинг молиявий барцарорлигининг а^амияти кескин ортиб бормоцда. Бу эса корхоналарнинг молиявий ресурсларини оцилона шакллантириш ва улардан фойдаланиш ролини сезиларли даражада оширади.

Калит сузлар: корхоналар, молия, ресурс, такомиллаштириш.

Замонавий бозор муносабатлари шароитида корхоналарнинг молиявий ресурсларини шакллантириш ва улардан фойдаланишни юкори сифатли ташкил этишга объектив эхтиёж юзага келади, бу эса хужалик юртиш жараёнида нотугри хатти-харакатларнинг олдини олишга ёрдам беради, шунингдек, фойдаланилмаган имкониятлар сонини минималлаштиришга олиб келади.

Молиявий ресурсларнинг дастлабки шаклланиши кичик бизнес субъекти ташкил этилаётган вактда, устав фонди шаклланаётганда содир булади. Унинг манбалари: жисмоний шахсларнинг бадаллари, тармок молиявий ресурслари (тармок тузилмалари сакланиб колганда), узок муддатли кредитлар, бюджет маблаглари. Демак, устав капитали - бу мулкдорларнинг корхона капиталига кушган хиссаси хисобланадиган таъсис хужжатларида кайд этилган активларнинг умумий кийматидир. Унинг маблаглари хисобидан корхоналарнинг асосий фондлари ва айланма активлари шакллантирилади.

Компаниянинг молиявий ресурсларидан фойдаланиш шундай булиши керакки, компания ишлаб чикариш фаолиятини амалга ошира олсин, бизнес шериклари олдидаги мажбуриятларини бажарсин; бюджет ва бюджетдан ташкари жамгармаларга уз вактида туловларни амалга оширсин; карзга олинган молиявий ресурсларни тулик ва уз вактида кайтарсин; фаолиятини янгилаш ва кенгайтириш ишларини амалга ошира олсин.

2020 йил июнь ойида фаолият юритаётган хужалик юритувчи субъектлар сони 2020 йил май ойига нисбатан 8154 тага купайди (464 300 та) ва 472 454 тани ташкил этди. Йирик корхоналар сони 53 тага камайди.

2020 йилда кичик корхоналар сони 362 583 дан 370 358 тагача купайди (купайиш -7775 бирлик). Фермер хужаликлари сони 98655 дан 99087 тага (432 бирликка) ошди. Фаолият юритаётган йирик корхоналар сони 3009 тани ташкил этди, бу 2019 йилга нисбатан 53 тага кам. [21]

Молиявий ресурсларнинг шаклланиши ва ишлатилишини бахолашни "Stedi" МЧЖ маълумотлари асосида амалга оширамиз. ^уйида танланган ташкилот хакида кискача маълумот келтирамиз.

Устав капитали ва корхона фаолияти давомида кушимча равишда шакллантириладиган узининг молиялаштириш манбалари уз капиталини ташкил килади, яъни бу ташкилотнинг умумий активлари ва унинг мажбуриятлари уртасидаги фаркдир.

RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QШSHNШG PSIXOLOGIK-

РЕБЛОООЖ ЛНЛТЬЛМ ЯЕ8РиБЫКЛ 1ЬМ1У-ЛМЛЫУ ЛNJUMЛNI 2023-уЦ 2-1уип

Маблаглар манбалари таркибини батафсил куриб чикайлик (1-жадвал).

1-жадвал

"Stedi" МЧЖнинг 2018-2020-йиллар учун молиявий маблаFлар манбалари таркиби ва тузилиши мутлак OFиш (МО) минг сум.

Курсаткичлар 2018 й., минг сум 2019 й., минг сум 2020 й., минг сум Ао 20182019 йй. Ао 2019 -2020 йй.

(Актив) Узок муддатли активлар 4814527 6193621 6034650 1379094 -158971

Асосий воситалар 4813757 3871851,4 3533880 -941905,6 -337971,4

Узок муддатли инвестициялар 770 2321770 2500770 2321000 179000

Жорий активлар 1526865 2286106 3321067 759240,5 1034961,2

ТМЗ 1326408,4 1297858,4 1444026,1 -28550 146167,7

Дебиторлик карзлари 158999,4 155877,2 706525,4 -3122,2 550648,2

Пул маблаглари 2207,7 568069,9 567241,2 565862,2 -828,7

^иска муддатли инвестициялар 38800 264300 603274 225500 338974

Устав капитали 1041915,6 1041915,6 1917446 0 875530,4

^ушилган капитал 143,1 143,1 143,1 0 0

Захира капитал 219741 297543,2 289092,7 77802,2 -8450,5

Таксимланмаган фойда (зарар) -735939 1459156,1 1195261 2195095,1 -263895,1

Мажбуриятлар 5815531,9 5680968,9 5953774,4 -134563 272805,5

Баланс 6341392,5 8479726,9 9355717,6 2664195 875990,7

Баланс активида корхона ихтиёрида булган капитални жойлаштириш, яъни аник мулкий ва моддий кимматлиликларга инвестициялар, корхонанинг ишлаб чикариш ва мах,сулотни сотиш харажатлари хдмда буш пул колдиги тугрисидаги маълумотлар мавжуд.

Агар баланс активида корхона маблаглари акс эттирилган булса, пассивда уларнинг шаклланиш манбалари акс эттирилади. Корхонанинг молиявий х,олати куп жихдтдан унинг ихтиёрида кандай маблаг борлиги ва каерга инвестиция килинганлигига боглик.

Биз тузган тах,лилий баланс маълумотлари шуни курсатадики, хужалик маблаглари айланмаси йилдан-йилга ошиб бормокда. Бу корхона учун яхши курсаткич. 2019 йилда хужалик маблагларининг айланмаси 2664195 минг сумга, 2020 йилда эса 875990,7 минг сумга ошди.

RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-

PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun

2019 йилда узок муддатли активларнинг 1379,094 минг сумга ошиши ва 2020 йилда 158971 минг сумга камайиши кузатилмокда. Жорий активларда эса биз факат усишни кузатишимиз мумкин - 2019 йилда 759 24040 минг сумга ва 2020 йилда 1034961,2 минг сумга. Умуман олганда, активлар усиши кузатилмокда.

Тахлил килинаётган йилда активларнинг купайиши пул маблаглари, товар-моддий захиралар, узок муддатли ва киска муддатли инвестициялар ва дебиторлик карзларининг купайиши билан боглик эди.

Дебиторлик карзлари 2019 йилда 3122,2 минг сумга камайган ва 2020 йилда 550648,2 минг сумга ошган. Бу салбий тенденция хисобланади ва карз олувчилар корхонадан олган карзларини туламаётганликларини англатади.

Энди баланснинг пассив кисмини куриб чикамиз. Баланс пассивида уз маблаглари манбаларининг улуши 2018 йилда 9 фоизни, 2019 йилда 33 фоизни ва 2020 йилда 36 фоизни ташкил этди. Мажбуриятлар улуши мос равишда: 2018 йилда 91 %, 2019 йилда 67 % ва 2020 йилда 64 %. Бу тенденция ижобий, лекин корхона кредиторларга карам булиб колмокда.

Амалга оширилган хисоб-китоблардан куриниб турибдики, тахлил килинаётган корхона айланма активлар хисобидан киска муддатли карзларни тулай олмайди, шу сабабли корхонанинг тулов кобилияти критик (калтис, хавфли) даражада.

Корхонада уз ва карз маблагларининг нисбати оптимал эмас, яъни корхона кредиторларга богланиб колган. Корхонада уз маблаглари улушининг пастлиги туфайли рентабелликнинг пасайиши юзага келмокда. Шундай килиб, курсатилган сабабларга кура, "Stedi" МЧЖ молиявий ресурсларини шакллантириш ва улардан фойдаланишни такомиллаштириш зарур

Шундай килиб, корхона молиялаштиришни карз маблаглари хисобига амалга оширади. Бу холат хужалик юритувчи субъектнинг вазиятини салбий тавсифлайди ва карз манбаларига богликлигини курсатади.

Ресурслардан окилона фойдаланиш корхона фаолияти натижаларига таъсир килади. Корхона молиявий холатининг баркарорлиги куп жихатдан молиявий ресурсларнинг активларга тугри куйилишига боглик. Корхона фаолияти давомида активларнинг киймати ва уларнинг таркиби доимо узгариб туради.

Х,ар бир хужалик юритувчи субъект ишининг самарадорлиги куп жихдтдан молиявий ресурсларнинг тулик ва уз вактида сафарбар килинишига ва нормал ишлаб чикариш жараёнини таъминлаш ва ишлаб чикариш фондларини кенгайтириш учун улардан тугри фойдаланишга боглик. Бу борада хар бир хужалик юритувчи субъект учун молиявий ишни тугри ташкил етиш мухим ахамиятга ега.

Молиявий ресурслардан фойдаланиш самарадорлиги активларнинг айланувчанлиги ва рентабеллик курсаткичлари билан тавсифланади. Бинобарин, бошкарув самарадорлигини харажатларни камайтириш ва тушумни купайтириш хисобига айланиш муддатларини кискартириш ва рентабелликни кутариш оркали ошириш мумкин.

Айланма маблаглар айланишининг тезлашиши капитал харажатларни талаб килмайди ва махсулот ишлаб чикариш ва сотиш хажмининг усишига олиб келади. Бирок, инфляция айланма активларни тезда кадрсизлантиради, корхоналар товарларни сотиб олиш учун тобора уларнинг купрок кисми йуналтиирилади, харидорларнинг туламаслиги пул маблагларининг катта кисмини айланмадан четга чикиб колишига сабаб булади.

RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-

PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun

Умуман олганда, бозор муносабатлари ривожланиши шароитида бизнес субъектларнинг молиявий ресурсларини шакллантириш ва улардан фойдаланишнинг назарий ва амалий жихатларини урганиб чикиб, бизнес субъектларининг молиявий ресурсларини шакллантириш ва улардан фойдаланишни такомиллаштиришнинг куйидаги йулларини курсатиб утиш лозим:

> Молиявий ресурсларнинг кузда тутилган даромадлилиги даражасида ундан фойдаланиш билан боглик молиявий рискни минималлаштирилишини таъминлаш. Агар шаклланаётган капиталнинг рентабеллик даражаси олдиндан белгиланган ёки режалаштирилган булса, мухим вазифа бу рентабелликка эришишни таъминлайдиган операцияларнинг молиявий риск даражасини пасайтириш хисобланади. Рисклар даражасини бундай минималлаштириш жалб килинган капитал шаклларини диверсификация килиш, уни шакллантириш манбаларининг таркибини оптималлаштириш, айрим молиявий рисклардан кочиш ва уларни ички ва ташки сугурталашнинг самарали шакллари оркали таъминланиши мумкин. [6]

^ Корхонанинг ривожланиш жараёнида унинг доимий молиявий мувозанатини таъминлаш. Бундай мувозанат корхона ривожланишининг барча боскичларида юкори даражадаги молиявий баркарорлик ва тулов кобилияти билан тавсифланади ва капиталнинг оптимал тузилмасини шакллантириш ва унинг юкори ликвидли активлар турларига керакли микдорда аванслаштириш билан таъминланади. Бундан ташкари, молиявий мувозанатни уни жалб килиш даврида шаклланган капитал таркибини рационаллаштириш, хусусан, доимий капитал улушини купайтириш оркали таъминлаш мумкин.

^ Корхона таъсисчилари томонидан етарли даражадаги корхона молиявий назоратини таъминлаш. Корхонани ривожлантириш жараёнида кейинги капитални шакллантириш боскичида, уз капиталини ташки манбалардан жалб килиш молиявий назоратни йукотилишига ва корхонани бошка инвесторлар томонидан ютиб юборлишига олиб келмаслигини назардан кочирмаслик керак.

^ Корхоналарнинг етарлича молиявий мослашувчанлигини таъминлаш. Бу бизнес субъектининг кутилмаганда юкори самарали инвестицион таклифлар ёки иктисодий усишни тезлаштириш учун янги имкониятлар пайдо булган такдирда молиявий капитал учун зарур булган кушимча капитални тезда шакллантириш кобилиятини тавсифлайди. Зарур молиявий мослашувчанлик капитални шакллантириш жараёнида уз ва карзга олинган капитал турларнинг нисбатини, уни жалб килишнинг узок муддатли ва киска муддатли шаклларини оптималлаштириш, молиявий рисклар даражасини пасайтириш, инвесторлар ва кредиторлар билан уз вактида хисоб-китоб килиш оркали таъминланади.

^ Уз вактида капитални кайта инвестициялашни таъминлаш. Ташки иктисодий мухит шароитлари ёки кичик бизнес субъектининг иктисодий фаолиятининг ички параметрлари узгариши туфайли капиталдан фойдаланишнинг бир катор йуналишлари ва шакллари унинг рентабеллигини кузда тутилган даражасини таъминлай олмаслиги мумкин. Шу сабабли капитални умуман унинг самарадорлигини зарур даражасини таъминловчи энг фойдали активлар ва операцияларга уз вактида кайта инвестициялаш мухим ахамият касб этади.

Окибатда, корхоналарининг молиявий ресурсларини самарали шакллантириш ва улардан фойдаланиш хозирги шароитда ишлаб чикаришни кенгайтиришда, импорт

RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-

PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun

урнини босувчи махсулотлар ишлаб чикариш лойихаларини куллаб-кувватлашда мухим

омил сифатида хизмат килади.

REFERENCES

1. Ibragimov, X., and Abdullayeva Sh. "Pedagogika nazariyasi (darslik)." T.: Fan va texnologiya 288 (2008).

2. Ибраимов Х. И. Креативность как одна из характеристик личности будущего педагога //Наука, образование и культура. - 2018. - №. 3 (27). - С. 44-46.

3. Ibragimovich X. I. O „ZBEKISTON OLIY TA'LIM TIZIMIDA KREDIT-MODUL TEXNOLOGIYALARINI QO „LLASHNING O „ZIGA XOS XUSUSIYATLARI //INTEGRATION OF SCIENCE, EDUCATION AND PRACTICE. SCIENTIFIC-METHODICAL JOURNAL. - 2021. - С. 209-214.

4. Ibragimovich, Ibraimov Kholboy. "Theoretical and methodological basis of quality control and evaluation of education in higher education system." International journal of discourse on innovation, integration and education 1 (2020): 6-15.

5. Maxmutovna T. X. INFLUENCE OF MASS CULTURE ON THE FORMATION AND DEVELOPMENT OF THE SPIRITUAL AND MORAL IMAGE OF THE YOUNG GENERATION //European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences Vol. - 2019. - Т. 7. - №. 12.

6. Mahmutovna T. X. Ways to Form Immunity of Protection from" Public Culture" in Adolescent Students //Kresna Social Science and Humanities Research. - 2022. - Т. 3. - С. 115-117.

7. Makhmutovna T. K., Ibragimovna T. I. Specific features of the pedagogical process focused on increasing the social activity of youth //Asian Journal of Multidimensional Research (AJMR). - 2020. - Т. 9. - №. 6. - С. 165-171.

8. Abdullaeva, B. S., Sobirova, M. A., Abduganiev, O. T., & Abdullaev, D. N. (2020). The specifics of modern legal education and upbringing of schoolchildrenin the countries of the post-soviet world. Journal of Advanced Research in Dynamical and Control Systems, 12(2), 2706-2714.

9. Oglu, Abduganiev Ozod Tursunboy. "Pedagogical Conditions And Mechanisms Of Development Of Social Active Civil Competence In Students." Turkish Journal of Computer and Mathematics Education 12, no. 7 (2021): 433-442.

10. Abduganiyev, O. T. (2022, December). FACTORS AFFECTING THE DEVELOPMENT OF SOCIALLY ACTIVE CITIZENSHIP COMPETENCE IN STUDENTS. In E Conference Zone (pp. 10-13).

11. Abduganiev O. Developing Student Civil Competency //Eastern European Scientific Journal. - 2019. - №. 1.

12. Махмудов А. Х., Джураев Р. Х., Ахунжонов А. Т. Дидактический потенциал шахматной игры //Наука и образование сегодня. - 2020. - №. 6-2 (53). - С. 70-71.

13. Махмудов А. Х. ИНТЕНСИФИКАЦИЯ ОБУЧЕНИЯ ПРЕДМЕТА «ШАХМАТЫ» ЧЕРЕЗ РЕШЕНИЯ ШАХМАТНЫХ ЗАДАЧ: 10.53885/ед. 2022.49. 38.098 Махмудов Абдулхалим Хамидович, д. 2 п. н, зам. директора Узбекского научно-исследовательского института педагогических наук им. Кары Ниязи, abdu-hm@ yandex. ru //Научно-практическая конференция. - 2022. - С. 766-768.

RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-

PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun

14. Джураев Р. Х., Махмудов А. Х., Фефелов В. С. Методология формирования учебно -творческого плана для компетентностной подготовки магистров //Педагогические науки. - 2012. - №. 1. - С. 84-90.

15. Махмудов А. Х., Абдурахмонов З. Б. Таълимда замонавий ракамли технологияларидан фойдаланишнинг ютуклари ва муаммолари //Academic research in educational sciences. - 2021. - Т. 2. - №. CSPI conference 3. - С. 97-99.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.