CC BY
3KONSEPTLARLARNI TALQIN QILISH VA TAVSIFLASH USULLARI Maxsudova Nargiza Aslonbekovna
Andijon davlat chet tillari instituti, Ingliz tili amaliyoti kafedrasi o'qituvchisi ORCID ID 0009-0003-4325-7789 https://doi.org/10.5281/zenodo.11085829
Annotatsiya. Ushbu maqolada konseptlar til va madaniyatda muhim rol o'ynashi, chunki ular atrofimizdagi dunyoni tasvirlash hamda tushuntirish uchun ishlatiladigan mavhum tushunchalar ekanligi va konseptlarni talqin qilish - bu maxsus usul va yondashuvlarni talab qiladigan murakkab jarayonligini ,shuningdek konseptlarni tahlil qilish uchun tadqiqot usullarini tanlash o'rganilayotgan konseptning tabiatiga (mazmuni va tarkibi), qo'llaniladigan yondashuvga falsafiy, lingvokognitiv, lingvokultural yoki psixologik) va o'rganilayotgan lingvistik materialga bog'liqligini ko'rsatib o'tadi.
Kalit so 'zlar: konsept, ong, madaniyat, konseptosfera, til, tilshunoslik, semantik tahlil.
Аннотация. В этой статье объясняется , что концепции играют важную роль в языке и культуре поскольку они являются абстрактными понятиями, используемыми для описания и объяснения окружающего мира, и что интерпретация концепций - это сложный процесс, требующий специальных методов и подходов, а также что выбор методов исследования для анализа концепций зависит от характера (содержания) изучаемого понятия, применяемого подхода (философского, лингвокогнитивного и, лингвокультурный или психологический) и указывает на зависимость от изучаемого лингвистического материала.
Ключевые слова: понятие,сознание,культура,концептосфера, язык, лингвистика, семантический анализ.
Abstract. This article shows that concepts play an important role in language and culture , since they are abstract concepts used to describe and explain the world around us ,and the interpretation of concepts is a complex process that requires special methods and approaches, as well as the choice of research methods for analyzing concepts depends on the nature (content and composition) of the concept being studied,
Keywords: concept, mind, culture, conceptuosphere, language, linguistics, semantic analysis.
KIRISH
Zamonaviy tilshunoslikning asosiy yo'nalishlaridan biri konseptlarni o'rganishdir. Bu filologiya va kognitiv fanlar sohasidagi olimlar tomonidan keng tadqiq etilmoqda. Konsept til, ong va madaniyatning kelib chiqishiga yangicha qarashni, shuningdek, kognitiv tilshunoslikning psixologiya, madaniyatshunoslik, lingvokulturologiya va falsafa bilan kesishishining yangi jihatlarini tadqiq etishni taqozo etadi. Konsept - bu ramzlar bilan belgilanadigan lingvistik belgilar asosidagi mental tasavvurlar bo'lib, tilshunoslarning diqqat-e'tiborini tortdi. Kognitiv yo'nalishdan kelib chiqqan "konsept" tushunchasi tilni o'zlashtirish uchun juda muhim bo'lib, kognitiv tilshunoslikka asos soldi. Tilning semantik sohasi konseptlardan iborat bo'lib, bu semantik domen ma'lum madaniy kontekstlarda bilim haqida tasavvur beradi.[1,5-7]
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Konsept - mental birlik, ongning tarkibiy qismi sifatida tavsiflanadi. Inson ongi jismoniy dunyo va til o'rtasida ko'prik bo'lib xizmat qiladi. Madaniy bilimlar ongda assimilyatsiya qilinadi, u yerda filtrlanadi, qayta ishlanadi va foydalaniladi: "...konseptlar inson va dunyo o'rtasida
madaniy qatlam yaratadi".[2,3-6] Yu.S.Stepanovning yozishicha, konsept "inson ongidagi madaniy mohiyat... bu orqali insonning o'zi ham madaniyatga kirib boradi". [3,825]
Hozirgi vaqtda turli xil tadqiqot materiallari asosida konseptlarni tahlil qilishning ko'plab tavsiflash usullari mavjud. M.M.Angelova zamonaviy tilshunoslikda konseptni ma'lum bir etnomadaniy jihat bilan tavsiflangan guruhning lingvistik birligi sifatida belgilaydi[4,3-10].N.V.Dorofeeva, kulturologik yondashuv asosida konseptni ma'lum bir etnosemantik yoki etnomadaniy kontekstda ifodalangan mental konstruksiya sifatida ta'riflaydi. [5,6-7]
V.G.Zinchenko konseptni shaxslarning xotirasi va mental lug'atida saqlanadigan muhim operatsion birliklar sifatida tavsiflaydi.[6,191] N.Krasavskiy konseptning ko'plab ta'riflarini turli nuqtai nazarlar orqali taqdim etadi. Uning ko'p o'lchovli tabiatini ta'kidlaydi, kognitiv jarayonlarni, inson tajribasini va dunyo haqidagi bilimlarini aks ettiradi. Shuning uchun konseptga dunyoning ma'lum bir manzarasini ifodalovchi lingvistik birliklar sifatida qaraladi.[7,374]
Konseptlarni aqliy konstruksiyalar sifatida tasniflash ularni standartlashtirishga (individual, guruh va umummilliy) asoslanishi mumkin. Ularni mazmuni nuqtai nazaridan sxema, tushuncha, freymlarga ajratish mumkin. Lingvistik jihatdan konseptlar so'z, idiomatik, erkin ibora, sintaktik birlik hamda matn bilan ifodalanishi mumkin.
Konseptlar til va madaniyatda muhim rol o'ynaydi, chunki ular atrofimizdagi dunyoni tasvirlash hamda tushuntirish uchun ishlatiladigan mavhum tushunchalardir. Konseptlarni talqin qilish - bu maxsus usul va yondashuvlarni talab qiladigan murakkab jarayon.
Tadqiqotchilarning ta'kidlashicha, konseptlarni tahlil qilish uchun tadqiqot usullarini tanlash o'rganilayotgan konseptning tabiatiga (mazmuni va tarkibi), qo'llaniladigan yondashuvga (falsafiy, lingvokognitiv, lingvokultural yoki psixologik) va o'rganilayotgan lingvistik materialga bog'liq.
Konseptlarni talqin qilish usullaridan biri bu konseptdan foydalanish kontekstini tahlil qilishdir. Ushbu konsept qo'llaniladigan semantik maydon kontekstida uning talqiniga ta'sir qilishi mumkin bo'lgan ijtimoiy-madaniy xususiyatlar ham bo'lishi mumkin. Masalan, "erkinlik" konsepti turli madaniyat va davrlarda har xil ma'noga ega bo'lgan.
NATIJA VA MUHOKAMALAR
Konseptlarni talqin qilishning ahamiyatli usuli metaforalarni tahlil qilishdir. Metafora ko'pincha murakkab yoki mavhum tushunchalarni yetkazish uchun ishlatiladi, shuning uchun ularni tahlil qilish konseptning ma'nosini tushunishga yordam beradi. Masalan, "vaqt - pul" metaforasi vaqt qiymatini manba sifatida ifodalash uchun ishlatiladi.
Konseptlarning xususiyatlari ham ularni talqin qilishda muhim rol o'ynaydi. Ular semantik tuzilishi, assosiasiyalari, hissiy bo'yoqlari va boshqalar bilan bog'liq bo'ladi. Jumladan, "uy" konsepti odamlarda shaxsiy tajribasi va madaniy xususiyatlariga qarab turli xil fikrlarni uyg'otishi mumkin.
Shuni esda tutish kerakki, konseptlarni talqin qilish ko'plab omillarga bog'liq bo'lishi mumkin. Shuning uchun konseptlarni chuqurroq tushunish uchun tahlilning turli usullaridan foydalanish va ularning xususiyatlarini hisobga olish kerak.
Zamonaviy tilshunoslik konseptlarni o'rganishda turli xil yondashuvlardan foydalanadi. Konseptual tahlil, tarixiy va qiyosiy tahlil, aniq talqin, tarkibiy tahlil, stilistik talqin, distributiv tahlil, kontekstual va matnli tahlil usullari, lingvistik elementlarning semantik tavsiflarini kognitiv talqin qilish hamda til egalari tomonidan kognitiv tavsiflarni tekshirish shular jumlasidandir. Ushbu usullar o'zaro ta'sir qiladi va bir-birini to'ldiradi. Bu esa til, g'oya va madaniyatni bog'laydigan sub'ektlar sifatida konseptlarni har tomonlama o'rganishga imkon beradi.
Konseptual tahlil, birinchi navbatda, uning tadqiqot yo'nalishi bo'lib xizmat qiladigan konseptosfera bilan bog'liq. Konseptosfera tushunchasi kognitiv tilshunoslikda muhim ahamiyatga ega. Zero, konseptlarga uning asosiy birliklarini tashkil qiladigan bilim sohasi sifatida qaraladi.
Konseptni, avvalo, uni ifodalashning leksik vositalari orqali o'rganish mumkin bo'lsa-da, konseptual tahlil va so'zning semantik tahlilini farqlash juda muhimdir. Ma'no bilan bog'liq maqsad va vazifalar jihatidan aniq o'xshashligiga qaramay, bu ikki yondashuvni biroz qarama-qarshi deb hisoblash mumkin. Leksik semantika lingvistik shakldan semantik tarkibga rivojlanadi, konseptual tahlil esa ma'no birliklaridan ularni ifodalovchi lingvistik shakllarga o'tadi.[8,315] Semantik tahlil so'zlarning ma'nosini aniqlashtirishga yordam beradi, konseptual tahlil esa dunyo haqidagi bilimlarga asoslanadi. Lingvistik fikrni tushunish konseptual tahlilda juda muhimdir. V.I.Postovalovaning fikricha,[9,60-73] tilshunoslikda konseptual tahlil jarayoni odatda konseptning leksikografik tavsiflarda qanday namoyon bo'lishini o'rganish yoki so'zlarning paydo bo'lishi va tarqalishini aniqlashdan boshlanadi.
Turli xil tadqiqot materiallaridan foydalangan holda konseptlarni tahlil qilish uchun ko'plab yondashuvlar va ularni tavsiflash usullari mavjud. Tilshunos olimlar Z.D.Popova va I.A.Sternin tomonidan konseptlarni semantik va kognitiv tadqiq qilish usullari eng ishonarli hisoblanadi. Ular quyidagilar:
1. Konseptning nominativ maydonini aniqlash.
2. Nominativ sohada lingvistik elementlarning semantikasini o'rganish va tushuntirish.
3. Konseptni belgilaydigan mental xususiyatlarni aniqlash uchun lingvistik semantikaning kognitiv jihatlarini talqin qilish.
4. Til egalari tomonidan kognitiv tavsifni tasdiqlash.[10,1-5]
Idrokning lingvistik tahlili tilni kognitiv tilshunoslikning turli jihatlarini o'rganish vositasi sifatida ishlatishga qaratilgan.
XULOSA
Kognitiv tilshunoslikning turli sohalaridagi tadqiqotlarning maqsadlari kognitiv terminologiyadan foydalangan holda tilni batafsil tahlil qilish va kontekstda individual konseptlarni aniq taqdim etishdir. Konseptlarni o'zida mujassam etgan lingvistik elementlarning semantikasini o'rganish orqali tadqiqotchilar uning mohiyatini kognitiv birliklar orqali o'rganishgan. Semantik va kognitiv tahlil usuli kognitiv talqin deb nomlanuvchi ixtisoslashgan bosqich orqali ma'nolarni o'rganishdan konseptlar mazmunini o'rganishga o'tishni o'z ichiga oladi. Ushbu talqin bosqichi lingvistik semantikadan tashqariga chiqish va konseptlarning kognitiv o'lchamlarini chinakam anglash uchun juda muhimdir. Semantik-kognitiv yondashuv "tildan konseptga o'tish"ni kuzatish muhimligini ta'kidlaydi, lingvistik tahlil esa konseptual xususiyatlarni aniqlash va konseptual modellarni yaratish uchun oddiy, shu bilan birga, samarali vosita bo'lib xizmat qiladi.
Freym tahlili tilshunoslar orasida keng muhokama etildi, ammo uning barcha jihatlarini qamrab olgan "ramka"ning umumiy qabul qilingan ta'rifi tushunarsiz bo'lib qolmoqda, bu esa olimlar o'rtasida fikrlarning farqlanishiga olib keladi. Hozirgi kunda tilshunos-olimlar freym tahliliga e'tibor qaratishmoqda. Freym tahlil qilish konseptlarni tushunish uchun juda muhimdir, chunki har bir lingvistik tuzilma odatda hech bo'lmaganda bitta freymga mos keladi. Ushbu turdagi tahlil, ayniqsa, muayyan vaziyatni ko'rsatadigan propozision ma'noga ega so'zlar uchun juda mos keladi. Freym tahlil qilishning turli xil usullaridan foydalaniladi.[11,72-85]
Etimologik tahlil konseptning dastlabki tarixini va uning semantik xususiyatlarining evolyusiyasini, shu jumladan, ushbu xususiyatlarning shakllanishi yoki rivojlanishini kuzatishga imkon beradi. Shuningdek, u konsept nomining ichki tuzilishini aniqlashga yordam beradi, bu uning umumiy ma'nosi uchun muhimdir.[12,155-159]
Har qanday konseptni aniqlash o'ziga xos noaniqlik tufayli qiyin vazifadir. Har bir inson konseptni o'zining tajribasi va ijtimoiy kontekstiga qarab turlicha idrok etadi. Ushbu farqlar nafaqat turli tillarda so'zlashuvchilar o'rtasida, balki sub'ektiv va shaxsiy omillar tufayli yaqin munosabatlarga ega bo'lgan odamlar o'rtasida ham mavjud bo'lishi mumkin.
REFERENCES
1. Никишина Ю.И. Понятие «концепт» в когнитивной лингвистике / Ю.И.Никишина // Язык, сознание, коммуникация: Сб. статей / Отв. ред. В.В.Красных, И.А.Изотов. Вып. 21. - М.: МАКС Пресс, 2002. - 57 с.
2. Арутюнова Н.Д. Введение / Н.Д. Арутюнова // Логический анализ языка. Ментальные действия / Отв. ред. Н.Д. Арутюнова. - М.: Наука. -1993. - С.36.
3. Степанов Ю.С. Константы. Словарь русской культуры. Опыт исследования / Ю.С. Степанов. - М.: Школа «Языки русской культуры», 1997. - 825 с.
4. Ангелова М. М. «Концепт» в современной лингвокультурологии / М. М. Ангелова // Актуальные проблемы английской лингвистики и лингводидактики. Сборник научных трудов. Выпуск 3. - М., 2004. - С. 3-10.5
5. Дорофеева Н. В. Удивление как эмоциональный концепт (на материале русского и английского языков): АКД.Волгоград, 2002. - С. 6-7.
6. Зинченко В.Г. Межкультурная коммуникация: системный подход: учеб. пособие для студентов вузов; М-во образ. Рос.Федерации. Нижегор. гос. Н.А.Добролюбова. -Н.Новгород: Н. А. Добролюбова, 2003. - 191 с.
7. Красавский Н. Эмоциональные концепты в немецкой и русской лингвокультурах. - М.: Гнозис, 2008. - 374 с.
8. Попова З. Д. Когнитивная лингвистика / З.Д.Попова, И.А.Стернин. - М., 2007. - 315 с. - С. 248-249.
9. Постовалова В.И. Концептосфера православия в диалектической мысли А.Ф. Лосева (категориальный генезис, состав и толкование) // Когнитивные исследования языка. Вып. XXXVIII: Языки, культуры, модальности: Интеграция методов когнитивных исследований языка: материалы Круглого стола. МГЛУ. 1 ноября 2019 года / гл. ред. вып. О.К. Ирисханова. - Тамбов: Издательский дом «Державинский», 2019. - С. 60-73.
10. Палеева Е.В. Концептуальный анализ как метод лингвистических исследований / Е.В. Палеева // Теория языка и межкультурная коммуникация. Вып 2(8). - Курск, 2010. - 15 с.
11. Сергеева Е.Н. Понятие концепта и аспекты его изучения в современной лингвистике // Вестник ВЭГУ. - №3(41). - 2009. - С. 7285.
