CC BY
36INNOVATION: THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND RESEARCHES
VOLUME 1, ISSUE 2, 2022
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
KOREYS VA O'ZBEK TILLARIDA SHAXS BELGILARI KONSEPTINING ILMIY
TALQINLARI
Elmuratova Umida Mamadiyorovna
Samarqand davlat chet tillari institute sharq tillari fakulteti o'qituvchisi
Annotatsiya: Ushbu maqolada Koreys va o'zbek tillarida Shaxs belgilari konseptining sifat so'z turkumi orqali yasalishi haqida fikr yuritiladi. Har bir tilning tuzilish strukturasi bo'lib, ularning asosini leksika va grammatika tashkil etadi. Koreys tili grammatikasi ham o'ziga xos murakkab hisoblanadi. Xususan sifat so'z turkumi koreys va o'zbek tillarida qo'llanillishi, ularning shaxs belgilari konsepti orqali ifodalanishi, ularning yasalishi va ularni nazariy va amaliy, grammatik jihatdan tadbiq qilish muhim masala hisoblanadi. Koreys va o'zbek tillaridagi shaxs belgilari konseptlarini qiyosiy tahlili o'rganilganligi haqidadir.
Kalit so'zlar: Kognitologiya, konseptosfera, konsept, Shaxs, gramatika, leksikologiya, yadro, preferiya, leksema.
https://doi.ors/10.5281/zenodo.7308348
Kognitiv tilshunoslikning bugungi kun taraqqiyoti bosqichida Konseptual tahlilning ko'plab muammolari hal qilinmoqda, inson ongini tadqiq qilish borasida izlanishlar olib borilmoqda. Kognitiv lingvistikada Konsept til birliklarining ma'nosi bilan bog'liq holda o'rganiladi va shunga binoan tafakkur birligi sifatida qaralayotgan Konseptni qoliplashtirishda til birliklariga tayaniladi. Inson fenomeni har qanday fanda o'ziga xos yo'nalishda o'rganiladi va uzviy yondashuvlar asosida tadqiq qilinadi. Konseptosferalarning tahlili ular markazidan joy olgan madaniy qadriyatlarni o'rganish va qiyoslashga yordam beradi. Binobarin, Shaxs", ^^ / ona, ota, buvi , bobo, A^/ odam, o'gil
bola, qiz bola Konseptlari majmua korinishida - Shaxs" Konseptosferasini hosil qiladi. - Shaxs" Konseptosferasi bilish birligi sifatida barcha tillar va madaniyatlar
sohiblari uchun universal hodisadir. Ayni paytda uning idrok etilishi, o'ziga xos xususiyatlarining lisoniy voqelanishi va borliqni kategoriyalashdagi ahamiyati har bir milliy tilda o'ziga xosligi bilan ajralib turadi. Shu nuqtai nazardan Koreys va o'zbek xalqlariga xos olamni idrok qilishdagi idioetnik hususiyatlar - Shaxs" Konseptosferasi misolida
aniqlanadi. Konsept markazi har doim muhim tushunchadan tashkil topadi, chunki Konsept madaniyatni tadqiq qilishga xizmat qilad. Madaniyat asosida esa aynan qadriyatlar tamoyili yotadi. Kognitiv Konsept, o'z o'rnida, inson tafakkurining mahsuli xisoblanadi. Konseptual tahlilning zamonaviy usullari -Shaxs" Konseptosferasiga kiruvchi tushunchalar
verbalizatorlarini ajratishga imkon beradi. Bunda bir-biriga yaqin ma'noli mavzuiy guruhlarning lisoniy voqelantiruvchilari tanlandi va yaqin sarhaddagi semantik ko'rsatkichlar aniqlandi, bu esa, o'z navbatida, ularning strukturasini modellashtirish imkoniyatini tug'diradi. Universal atamalarning mavhumlashish darajasiga nisbatan "^^-Shaxs"
INNOVATION: THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND RESEARCHES
VOLUME 1, ISSUE 2, 2022
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Konseptosferasining sathlariga oid Konseptlari emotsional, mavhumlashgan va hodisaviy qutblarga taqsimlandi. - Shaxs" Konseptosferasi olamning lisoniy manzarasini tadqiq
qilishga yo l ochib beradigan madaniy Konseptlardan iborat makrotuzilma xisoblanadi. Konseptni tahlil qilmasdan turib, etnomadaniyatni toliq talqin qilish mumkin emas. Chunki har qanday realiyaning madaniy qadriyatlar tizimidagi orni bu realiyaga inson qanday munosabatda ekanligiga qarab aniqlanadi. Ozbek madaniyatiga xos olam lisoniy manzarasida -Shaxs" tushunchasi "odam" leksemasi orqali beriladi va har bir leksemada signifikativ mano va konnotativ semalar turlicha aks topadi. "^-^-Shaxs" Konseptosferasining lisoniy yadrosi tahlili ko'rsatishicha, ozbek va koreys tillarida "^-^-Shaxs" Konseptining yaqin kishi sifatida idrok qilinishida umumiylik aniqlandi. Ozbek va koreys lisoniy ongi yadrosida Shaxs" Konseptlari yaqin qarindosh sifatida; ^^M/ona, ô}tf|X|/ota, ^^/do'st, 7^^/oila sozlari hamda, insonning ijtimoiy mavqeyini bildiruvchi; ^^/talaba, ^^^/o'qtuvchi, ^^/olim, ^^/vrach sozlari orqali ifodalanadi. Shunday qilib, muayyan bir til sohiblarining lisoniy ongi olamni oziga xos, xususiyati tarzida aks ettiradi. Tabiiyki, bunday dunyoqarashda boshqa til vakillari tomonidan olamning idrok qilinishiga nisbatan umumiy o'xshashliklar va farqlovchi belgilar ham kozga tashlanadi. - Shaxs"
konseptosferasining koreys va ozbek tillaridagi Konseptual maydoni, ushbu birlikning leksik frazeologik sathlarda va paremiologiyada voqelanishining struktur-funktsional tavsiflari atroflicha tadqiq qilinadi. Koreys va Ozbek tillaridagi - Shaxs" Konseptosferasining
strukturasini ifodalovchi lug'aviy tavsiflarning komponent tahlili ular o'rtasidagi o'xshashlik va semantik strukturalaridagi farqlarni aniqlash orqali o'rganiladi.
Til inson ongida konseptni ifodalovchi va shakllantiruvchi vositalardan biridir. Konsept inson aqliy dunyosidagi madaniyatning asosiy yacheykasidir. Konseptlar inson ongida nafaqat so'zning lug'aviy manolari asosida, balki shaxsiy hamda butun bir xalqning madaniy- tarixiy tajribasidan kelib chiqib paydo boladi. Tajriba qancha boy bo'lsa, konseptning chegarasi shunchalik keng boladi. Aynan shu holatda konsept ozini namoyon qila oladi. Yuqorida keltirilgan konseptlar insonni boshqa jonzotlar bilan qiyosiy jihatdan tavsiflaydigan xususiyati bilan farqlanadi. Ular yer sharida boshqa tirik jonzotlardan farqli tafakkur yuritish qobiliyatiga ega ekanligi, yani ongli mavjudot ekanligi, so zlash, ongli ravishda mehnat qila olishi bilan inson nomiga ega bo'lgan. Bunday yadroviy, ya'ni markaziy birliklar oz atrofida bir qancha yadro oldi birliklarni hosil qiladi. Konseptosferaning yadro oldi birliklari bu uning markaz qurshovida bo'lgan birliklarga nisbatan qollanadi.
Shaxs belgilari konseptosferasi ;
Xarkter xususiyatiga ko'ra W Ë Muloyim, odobli, , momin, sodiq, yuvosh, pok, sipo, mehribon , zolim, nokas, tashbag'ir, shavqatsiz, quv, ayyor, muttaham, ablah, o jar ochko sz, yebto Symas,
INNOVATION: THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND RESEARCHES
VOLUME 1, ISSUE 2, 2022
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Tashqi ko'rinishga ko'ra Rasvo, gilay, badbashara, chiroyli, ko'hlik, kelishgan, novcha, bahaybat
Vazniga ko>a belgilari Semiz, orriq, ogir, yengil. M4, 7^4.
Ilmiy salohiyatiga ko'ra Ziyrak, uquvsiz, aqilli, dono, topqir
Kuch qudratiga ko>a olOP a —^ chabdast ,chaqqon, abjir mohir, kuchli, kuchsiz , nimjon, baquvvat, ^4, ,
Holatiga ko>a doguli, tentak, xursand, xafa, xushchaqchaq
Yoshiga ko>a 40| Qari, yosh , navqiron, o 'rta yoshli, ^4, ^4, ,
Rangiga ko>a Sariq, qora, qizil, oq, bug doy rang, malla ^ , ^
Tilning konseptual sohasi - bu juda murakkab tizim bolib, konseptlarni qatorda, zanjirda, markaz va perifiriya singari daraxt kabi bog'laydigan koplab xilma-xil tuzilmalarning kesishishi va ozaro tutashgan joylarini tashkil qiladi. Konseptosferani tushunish lingvistik tadqiqotlarning yangi integratsiyasiga chiqishga imkon beradi. Lingvokognitiv yo'nalishda konseptni jamiyat tushunchalari birligi sifatida qarash hamda uni markaziy va periferik qismlarga bolib o'rganish mavjud. Bunday qarash Kubryakova, Z. Popov, I. Sternin va boshqalarning tadqiqotlarida kozga tashlanadi.
M.l. Rasulova, G.Sh. Otaxanovalar strukturasiga kora konseptning etimologik qatlamga, shuningdek. yadro va periferiyalarga ham egaligini va konseptni belgilashda yagona qarash hali ishlab chiqilmaganligini ta'kidlashadi. [Rasulova M.l. 1996:145; Ataxanova G.Sh. 2006:21] Boshqa bir tilshunoslar esa konseptni maydonlarga bolib o'rganish metodlarini taklif etishadi. Ularning nazariyasi bo'yicha konsept yadroviy zona va periferik zonalarga bolinadi.
INNOVATION: THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND RESEARCHES
VOLUME 1, ISSUE 2, 2022
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Yadroviy va periferik zonalarning mutanosibligi konsept strukturasini belgilab beradi. [Popova Z.D, Sternin I.A. 1999: 126]
4^74 447^ 44fe 4^» 414i,
44fe 7^ 4^4 4147 4^ 44fe
4 47^. 4^74. ^44 ^fe ^44 4, 44, 44 44 ^7; 444i 474i 4^-44 ^7» £4474. 44, 44, 44 44 44 4^ 47» 7 4 47 4 «1^» 74^5.
7^» S4474.
Ozbek va koreys tillaridagi belgi konseptosferasiga mansub nominativ birliklarni turli tomondan xarakterlash, unga tegishli bo'lgan belgi xususiyatlarini tavsiflash, nuqtayi nazardan farqlashga xizmat qiluvchi turlicha turkumga mansub bo'lgan tub, yasama sozlardan tashkil topadi. Sifat soz turkumiga mansub: sof sifatlar yoki tub sifatlar shirin, qizil, kok, oq, yashil-olma yadroni; mazzali, chiroyli, hidli, xidsiz -olma yadro oldi; jigar rang, ko'mkok, yamyashil-olma kabilar esa preferik birliklarni tashkil qilib belgini bevosita, bilvosita va o'xshash qiyoslash asosida ifodalash demakdir.
Bugungi kunda tilshunosligimiz lisoniy birliklar tadqiqidan nutq birliklarini o'rganishga, lisoniy imkoniyatlarning voqelanishini kuzatish bosqichiga qadam qo'ydi. Kognitiv konsept boshqa konseptlardan farq qiladi. Lisoniy birlik ozi aks ettirayotgan bilim sistemasi bilan yaxlitlikda olinganda, kognitiv konsept maqomida boladi. Konsept tushunchaga, tushuncha esa lug'aviy manoga oz "qaymog'i " ni beradi.
Kognitiv tilshunoslik kognitologiya va tilshunoslik fanlari chegarasida paydo bo'lgan fandir. U XX asrning ikkinchi yarmida shakllandi. Til tizimi kognitologiya va tilshunoslikning ham o'rganish ob'ekti hisoblanadi. Tilda insonning dunyo va ozi haqidagi bilimlari, shuningdek, objektiv borliqni bilish faoliyati aks etadi. Tilni madaniy hodisa sifatida o'rganish, insonning bilim va tajriba qurilishini tekshirish lingvokognitologiyaning asosiy masalasi sanaladi. Bilim, ularni to'plash va saqlash usullari hamda bilimning tabiati va mohiyati lingvokognitologiyaning ob'ekti hisoblansa, tilning bilim hosil qilishi, undan foydalanish, saqlash, uzatish, uni qayta ishlashning umumiy mexanizmi sifatidagi xossalari esa sohaning predmeti tarzida qaraladi. Shunday qilib, kognitiv tilshunoslik inson ongining qanday qurilganligi, borliqni bilish shakli, til shakllarida bilim strukturasi voqelanishi, mental muhitning yaratilishi kabi masalalarni yoritib beradi. Mentallikning milliymadaniy xususiyatlarini ochib ko'rsatuvchi lingvokultrologiya, etnolingvistika, genderologiya, til antrologiyasi kabi ko'pgina sohalar singari kognitiv tilshunoslikda ham asosiy figura sifatida konsept o'rganiladi:
- konsept - kognitiv sohada inson ongining mental resurs birliklarini, inson bilimi va tajribasini aks ettiruvchi informasiya strukturasini ifodalovchi mental birlik;
- konseptning tabiati va strukturasi bilan kognitiv semantika shug'ullanadi;
- konsept va soz manolari orasidagi munosabat tahlili kognitiv tilshunoslikning markaziy nuqtasidir.
FOYDALANILGAN ADABOYOTLAR RO'YXATI:
INNOVATION: THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND RESEARCHES
VOLUME 1, ISSUE 2, 2022
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
1. Узбек тилининг изох,ли лугати. 5 жилдлик. - Т.: Узбекистан Миллий энциклопедияси Давлат илмий нашриёти, 2006. II жилд.
2. Kim Mun Uk, Ismailov Akmal, Kim Chun Sig, v.h . Samarqand, 2006, b 34.
3. Y.N. Mazur, Склонение в корейскогоь языка, Moscow, 2001.
4. Shavkat Ramatillayev, Hozirgi ozbek adabiy tili, Toshkent. 2006.
5. Сафаров Ш. Когнитив тилшунослик. -Жиззах: Сангзор, 2006. 86 -бет.
6. Сафаров Ш. Прагмалингвистика. -Тошкент: Узбекистон миллий энциклопедияси. 2008. 359-360-бетлар.
7. Кубрякова Е.С. Язык пространства и пространство языка. (к постановке проблемы) // Изв. РАН - СЛЯ - 1997. №3. -С. 22-31.
8. Кдырбаева Г.К. Мап-адам контцептосфераси бирликларининг лингвокогнитив хусусиятлари// Буюк ипак йулида умуминсоний ва миллий кадриятлар: тил, таълим ва маданият. - Самарканд, 2017. - Б. 43-45.
9. Галиева М.Р. Вербализация концептосферы word/суз/слово в английской, узбекской и русской языковых картинах мира: Автореф. дисс. ... канд. филол. наук. -Ташкент: 2010. - 28 с.;
10. Баёнханова, Ирода Фуркатовна (2022). ^ИКМАТ АРБОБЛАРИНИНГ ТУРЛИ ТИЛДАГИ МУЛОКОТ ОДОБИНИ ИФОДАЛОВЧИ МАКОЛЛАР ХДКИДАГИ ФИКРЛАРИ (УЗБЕК ВА КОРЕЙС ТИЛЛАРИ МИСОЛИДА).. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2 ( Special Issue 24), 555-565.
11. Bayanxanova, Iroda Furkatovna, & Soliyeva, Aziza (2022). O'ZBEK VA KOREYS TILLARIDA KELISHIK KATEGORIYASI HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2 ( Special Issue 24), 114-121.
12. Nosibjanovich, S. F., Hibziddinovna, S. S., & Kamalovna, G. M. (2017). Post-Stroke Seizures in Children: incidence and clinical features depending on the type of
stroke. European science review, (1-2), 123-126.
13. Ирода Фуркатовна Баёнханова (2022). КОРЕЙС ВА УЗБЕК ТИЛИДАГИ ПАРЕМИОЛОГИК БИРЛИКЛАРНИНГ КИЁСЛАБ УРГАНИШИ. Scientific progress, 3 (3), 265-269.
14. Tojiboev, I. O. U. (2021). CHINESE ARCHITECTURE. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(8), 40-42.
15. Odil o'g'li, T. I. (2020). Flactors in speech development in English and other languages. INTERNATIONAL JOURNAL OF DISCOURSE ON INNOVATION, INTEGRATION AND EDUCATION, 1(3), 144-146.
16. Tojiboyev, Islom Odil Ogli (2022). XITOY TILINI CHET TILI SIFATIDA OQITISHDA "Ши" LARNING ORNI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2 ( Special Issue 24), 430-439.
17. Odil ogli, T. I. (2021, September). Qadimgi Xitoy Madaniyatining Shakllanishi. In " ONLINE-CONFERENCES" PLATFORM (pp. 82-84).
INNOVATION: THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND RESEARCHES
VOLUME 1, ISSUE 2, 2022
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
18. Odil ogli, T. I. (2021). PRINCIPLES OF USE "7" . Eurasian Journal of Academic Research, 1(6), 95-97.
19. oglu Tojiboyev, I. O. (2021). On the use of modern pedagogical technologies and general grammar in the teaching of English. Science and Education, 2(8), 718-720.
20. Odil o'g'li, T. I. (2021). METHODOLOGY OF TEACHING ENGLISH. World Bulletin of Social Sciences, 1(1), 23-25.
21. Islom Odil Ogli Tojiboyev (2021). XITOY TILIDA AFSONA VA RIVOYATLAR. Academic research in educational sciences, 2 (9), 631-634.
22. Odil o'g'li, T. I. The history of the origin of the Chinese language and the work done to date.
Internet manbalari
23. www.Lex.uz
24. http: //www.gov.uz
25. www.wikipedia
26. https://arxiv.uz
JOl R\A L-RESEA RCHS. COM
I
164
NOVEMBER, 2022
