Научная статья на тему 'КОНФУЦИЙ ҲИКМАТЛАРИДА “КОМИЛ ИНСОН” ТУШУНЧАСИ ТАЛҚИНИ'

КОНФУЦИЙ ҲИКМАТЛАРИДА “КОМИЛ ИНСОН” ТУШУНЧАСИ ТАЛҚИНИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
778
66
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Конфуций / конфуцийчилик таълимоти / “Лунюй” (“Суҳбат ва мулоҳазалар”) асари / комил инсон / ҳақир одам. / Confucius / Confucianism / Lunyu (“Conversations and Reflections”) / the Perfect Man / the Humble Man.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Исматуллаева, Наргиза Расулжановна

Азалдан қадимий Шарқ фалсафаси ўзининг бой маънавий мазмуни билан Шарқ ва Ғарб мамлакатлари олимларининг диққатини жалб қилиб келган. Маълумки, XVII-XVIII асрларда Европада хитой мафкурасининг яққол таъсири бўлган Маърифатпарварлар фалсафий оқими вужудга келади. Оқимнинг вакиллари конфуцийчиликни “амалий ахлоқ-одоб”, Хитойни эса “файласуфлар мамлакати” деб кўрсатадилар [1, 256]. Дунё тан олган, жаҳоннинг ўн нафар йирик файласуфлари қаторидан жой олган Конфуций ижоди билан қизиқишимизнинг ўсиб бориши бу унинг таълимотидаги атамаларнинг ҳозирги даврда ҳам ўз долзарблигини йўқотмаганлиги туфайлидир. Ушбу мақола ҳам хитой файласуфи Конфуцийнинг таълимотида асосий фалсафий категориялардан ҳисобланмиш “комил инсон” тушунчаси таҳлилига бағишланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

INTERPRETATION OF THE CONCEPT OF THE PERFECT MAN IN CONFUCIUS WISDOM

From ancient times, the philosophy of the ancient East with its rich spiritual content has attracted the attention of scholars of Eastern and Western countries. It is known that in the XVII-XVIII centuries in Europe there was a philosophical current of Enlightenment, which was a clear influence of Chinese ideology. Representatives of the sect describe Confucianism as a "practical ethic" and China as a "country of philosophers" [1, 256]. Our growing interest in the work of Confucius, one of the world's ten greatest philosophers, is due to the fact that the terms in his teachings have not lost their relevance today. This article is also devoted to the analysis of the concept of "perfect man", which is one of the main philosophical categories in the teachings of the Chinese philosopher Confucius.

Текст научной работы на тему «КОНФУЦИЙ ҲИКМАТЛАРИДА “КОМИЛ ИНСОН” ТУШУНЧАСИ ТАЛҚИНИ»

КОНФУЦИЙ ХДКМАТЛАРИДА "КОМИЛ ИНСОН" ТУШУНЧАСИ

ТАЛЦИНИ

d J)

10.24412/2181-1784-2021-1-513-519

Исматуллаева Наргиза Расулжановна

Филология фанлари буйича PhD, Таржимашунослик ва халкаро журналистика кафедраси, Тошкент давлат шаркшунослик университети ismatullayeva.nargiza@gmail. com

Аннотация: Азалдан цадимий Шарц фалсафаси узининг бой маънавий мазмуни билан Шарц ва Гарб мамлакатлари олимларининг диццатини жалб цилиб келган. Маълумки, XVII-XVIII асрларда Европада хитой мафкурасининг яццол таъсири булган Маърифатпарварлар фалсафий оцими вужудга келади. Оцимнинг вакиллари конфуцийчиликни "амалий ахлоц-одоб", Хитойни эса "файласуфлар мамлакати" деб курсатадилар [1, 256]. Дунё тан олган, жауоннинг ун нафар йирик файласуфлари цаторидан жой олган Конфуций ижоди билан цизицишимизнинг усиб бориши бу унинг таълимотидаги атамаларнинг уозирги даврда уам уз долзарблигини йуцотмаганлиги туфайлидир. Ушбу мацола уам хитой файласуфи Конфуцийнинг таълимотида асосий фалсафий категориялардан уисобланмиш "комил инсон" тушунчаси таулилига базишланган.

Калит сузлар: Конфуций, конфуцийчилик таълимоти, "Лунюй" ("Суубат ва мулоуазалар ") асари, комил инсон, уацир одам.

INTERPRETATION OF THE CONCEPT OF THE PERFECT MAN IN

CONFUCIUS ANALECTS

Abstract: From ancient times, the philosophy of the ancient East with its rich

spiritual content has attracted the attention of scholars of Eastern and Western

countries. It is known that in the XVII-XVIII centuries in Europe there was a

philosophical current of Enlightenment, which was a clear influence of Chinese

ideology. Representatives of the sect describe Confucianism as a "practical ethic"

and China as a "country of philosophers" [1, 256]. Our growing interest in the work

of Confucius, one of the world's ten greatest philosophers, is due to the fact that the

terms in his teachings have not lost their relevance today. This article is also devoted

513

feR О

VOLUME 1 | SPECIAL ISSUE 1 ISSN 2181-1784 SJIF 2021: 5.423

to the analysis of the concept of "perfect man", which is one of the main philosophical categories in the teachings of the Chinese philosopher Confucius.

Keywords: Confucius, Confucianism, Lunyu ("Conversations and Reflections "), the Perfect Man, the Humble Man.

Кадимда шаклланган фалсафий таълимотларнинг эзгулик учун хизмат килувчи мазмун ва мохияти туфайли уларга муайян бир давр хукмрон сулолалари томонидан дин макомини беришгача олиб келган. Мана шундай йирик таълимотлардан бири булмиш конфуцийчиликда энг асосий ахлокий категориялардан хисобланган "комил инсон", "инсонпарварлик", "мухаккак йул", "бурч", "фарзандлик эхтироми" сингари тушунчалар узгача талкин килинади.

Мазкур маколада хитой тилидаги "комил инсон" Ш ^ jUnzi сузида куйидагича тахлиллар олиб борилди.

А) "Ш^" jUnzi атамасининг лексик-семантик тахлили.

Конфуций таълимотида яна бир катта ахамиятга эга атамалардан бири Ш ^ jUnzi атамаси булиб, унинг бир катор лексик маънолари барчаси от суз туркумига хос.

1) Гарбий Жоу, Чунчю даврида йирик зодагон, амалдорларга нисбатан кулланган номлаш.

"Ш^ЯЯЖ^Шо " Junzisuo qiwuyi. ( [2, 2681]

"Амалдорнинг килган ишларидан коч."

2) Чунчю даври охирларида юкори ахлок эгаларига нисбатан кулланган номлаш. Конфуций таълимотига кура комил инсон, олижаноб инсон.

JUnziyousan wei: Wei tianming, wei daren, wei shengren zhi yan.

"Комил инсон уч нарсадан куркади: такдирдан, мансаби юкори кишиларнинг феъл атворидан, донишманднинг мулохазасидан." [3, 115]

3) Жентльмен, жентльменча;

Ш^Ш^ JUnzi xieding - жентльменча келишув.

4) Кадимда рафиканинг уз эрига нисбатан куллаган хурмат маъносидаги номлаши.

"^Hfit^tttto " Wei jian junzi, youxinchongchong.

Ж») [2, 2681]

"Жуфти халолим (рафигим)ни куролмасдан, тахлика-хавотирдаман."

514

5) Угилнинг оламдан утган отага нисбатан хурмат маъносида куллайдиган номлаши.

^Ш^ xian jUnzi- мархум ота

В) "Ш^" ва "ФА" сузларининг синоним ва антонимлари.

"Ш^" jUnzi ва "ФА" xiaoren атамалари узаро антоним сузлар булиб, шундан келиб чиккан холда Ш ^ атамасининг синонимлари ва Ф А атамасининг антонимлари "АА" daren - "буюк инсон", "^А" renren -"инсонпарвар одам", "" zhishi - "иродали (принципли) инсон", " xianzhe - "донишманд (доно инсон)" сузларидан; Ш ^ атамасининг антонимлари ва ФА атамасининг синонимлари эса shUbei - "нотавон",

"пасткаш", "ФН" xiaochou - "бачкана одам", "майнавоз" сузларидан иборат [4, 109].

Г) "Ш^" ва "ФА" сузларининг Конфуций таълимотига кура тахлили.

Конфуций таълимотига кура жамият икки асосий ижтимоий категорияга булинган: Ш^ "комил инсон" ва ФА "хакир одам". Жамиятни юкори ва куйига ажратиш мезонлари насл-насабнинг машхурлиги ва бойлик эмас, балки факат билим олиш ва яхши фазилатлар, аникроги инсоннинг "комил инсон" идеалига якинлашиш даражаси хисобланган.

Конфуцийга мувофик комил, олижаноб инсоннинг хусусиятлари авваламбор хукмдорда жо булиши лозим. Шунинг учун "комил инсон" ва "хукмдор" тушунчалари Конфуцийда купинча бир бирига мос келади. Аслида"Ш^" jUnzi сузининг дастлабки асл маъноси "хукмдорнинг угли" булиб, Ш jUn - хукмдор, ^ zi - угил маъноларига эга [1, 426].

Мазкур тушунчанинг Конфуций таълимотидаги талкинини унинг "Лунюй" асарида келтирилган бандларда кузатишимиз ва тушунчалар хусусиятларини бир неча кирралар хусусидаги фаркларини ажратиб куриб чикишимиз мумкин.

1) Ички ахлокий фазилат ва иллатларга эгалик борасида.

JUnzi huai de, xiao ren huai tu; jUnzi huai xing, xiao ren huai hui.

"Комил инсон ахлокни согинади, хакир одам эса она ерини кумсайди; комил инсон конун ва интизомни уйлайди, хакир одам эса хайр-саховатни кузлайди." [3, 20]

* ФА^ЙЙо "

JUnzi tandang dang, xiao ren zhang qi qi.

"Комил инсоннинг кунгли она табиат каби кенг булади, хакир одам эса хасратда утираверади". [3, 37]

$ "т^шш^т, фашш^МО "

Jûnzï tài ér bù jiao, xiâo rén jiao ér bù tài.

"Комил инсон огир-вазмин булади, лекин такаббур булмайди. Х,акир одам эса такаббур булади-ю, вазмин була олмайди." [3, 90]

Jûnzï shàng dâ, xiâo rén xiàdâ.

"Комил (инсонпарварлик ва бурчга) интилади, хдкир одам эса куйига (бойлик ва манфаатга) интилади." [3, 97]

Юкорида келтирилган барча уринларда комил инсоннинг фазилати хакир одамнинг иллати билан карама-карши куйиш воситасида курсатилади. Бунда комил инсон узидаги сифатлар билан инсонпарварликка томон йуналиши ва шунинг натижасидагина хокимиятда адолатли, окил бошкарувга эришиш мумкинлиги таъкидланади.

2) Сузлаш маданияти борасида.

Jûnzïxianxing qiyân érhou cong zkî.

"Комил инсон дилида уйлаганини аввал бажаради, сунгина айтади". [3, 8]

$ "т^тшг-п, фанш^^О "

Jûnzï hé ér bùtong, xiâo rén tong ér bù hé.

"Комил инсон уйгунликка жиддий карайди, балки бошкаларнинг фикрига кур-курона кушилишмайди. Х,акир одам эса узгалар фикрига кур-курона кушилишади, уйгунликка эса жиддий карамайди". [3, 89]

$ -^ж^ш-т^т, -ж^ш^-т^т,

Ш^МтШ^Шо "

Shi yù jûnzïyousan qian: Yân wèi ji zhî ér yân wèi zhî zào, yânji zhî ér bù yân wèi zhîyïn, wèi jiàn yânsè ér yân wèi zhî gu.

"Комил инсон билан сухбатда учта хатоликка йул куйиш мумкин. Х,али сендан савол сурамасдан гапирсанг, бу шошкалоклик хисобланади. Сендан савол сураб булганида хам хануз огиз очмасанг, бу сир яшириш хисобланади. Олижаноб инсоннинг юз ифодасига карамай, мулохазасизлик билан сузласанг, бу сукирлик хисобланади". [3, 1]

Куриб турганимиздек, комил инсон нафакат дилда ботиний фазилатларга эга булиши, балки зохиран хам етук булиши лозимлигига катта ургу берилади.

Инсонлараро мулокотда комил инсон уз нуткига, сузларига, харакатларига эътиборли булиши таъкидланади.

3) Жамият хаётидаги ахамияти хусусида.

Ф "^^МФй, ФАЬШФ^о "

Jûnzïzhöu ér bùbï, xiäo rén bï ér bù zhöu.

"Комил инсон кишилар билан бирлашади, лекин узаро тил бириктирмайди. Хдкир одам эса узаро тил бириктиради-ю, бирлаша олмайди" [3, 8]

Ф "^МШШхШйо Ш^ФМ, ^ШШо ÂgfêÀtè, ^¿о ФА

Jûnzï yî shi ér nänshuö yë. Shuö zM bù yïdào, bù shuö yë. Ji qishï rén yë, qi zhï.

TT"' V Г r / Л Г л I — П 7 — / — — 7 л 7 л 7 — ^ Г л Г 1 \S Г • Г 1 л •

Xiäo ren nanshi er yi shuö ye. Shuö zhï suï bù yi dào, shuö ye. Ji qi shi ren ye, qiu bei yan.

"Комил инсоннинг кули остида ишлаш осон, лекин унга ёкиш жуда мушкул. Унинг эътиборини тугри йул билан козонилмаса, акс холда у буни ёктирмайди. У инсонлардан фойдаланишда хар бир шахснинг кобилиятига караб одилона иш куради. Хдкир одам кулида ишлаш эса кийин, лекин унга ёкиш жуда осон. Тугри йулдан бормай хам унга ёкиш мумкин. У кишилардан фойдаланишда улардан доим хамма нарсага лаёкатли булишларини талаб килади" [3, 90]

Ф "^ША^, Ф^А^ШоФАНЙо "

Jûnzïchéngrénzhïmëi, bù chéngrén zhï e. Xiäo rén fän shî. "Комил инсон узгаларнинг яхши ишларига кумак беради, ёмон ишларига ёрдам бермайди. Хдкир одам эса аксинча." [3, 79]

ф ФА^^Ао "

Jûnzï qiU zhû jï, xiäo rén qiU zhû rén.

"Комил инсон узидан талаб килади, хакир одам эса узгалардан" [3, 107] Шу уринда, комил инсоннинг жамиятдаги ахлокий жихатлари хакир одамнинг харакатлари билан зидлаган холда курсатилади. Хусусан, комил инсоннинг узгалар билан бирлаша олиши, кишиларга ёрдам кулини чузиши, масалаларга одилона ёндошиши, узига нисбатан талабчанлиги олкишланади.

4) Сиёсий масалалардаги муносабати хусусида.

Xianjin yU lï yue, yërén yë; houjîn yU lï yue, jûnzï yë. RU yong zhï, zé wU cong xianjin.

"Аввал ахлок коидалари ва мусикани урганиб, кейин мансабдор булган одам оддий халкдан чиккан кишидир. Аввал мансабдор булиб, кейин ахлок коидалари ва мусикани урганган одам хукмдор^ир. Агар мен давлат хизмати учун истеъдодларни танлаганимда, мен аввал ахлок коидалари ва мусикани урганган инсонни танлаган булардим" [3, 65]

Ф "Ш^ШМ, "

JUnzi zhi de feng, xiao ren zhi de cao, cao shang zhi feng, bi yan.

"Комил инсоннинг фазилатини шамолга, хакир одамнинг фазилатини майсага таккослаш мумкин. Шамол ут-уланлар устида эсади, шу сабаб майсанинг шамол ортидан эгилиши мукаррар." [3, 79]

Ф "Ш^Ш^Ш^^о "

JUnzi si bu chU qi wei.

"Комил инсоннинг уйлайдиган масалалари уз мансаб доирасидан чикиб кетмайди (Комил инсон факат уз мансаб доирасидаги масалалар устида бош котиради)." [3, 97]

Эътиборли жихати шундаки, Конфуций хикматларида олкишланган комил инсон характери хукмдор киёфасида уз аксини топади. Шу туфайли хам юкори фазилатларга эга комил инсон сиёсатда фаолият олиб борса, адолатли бошкарувга таянган холда жамиятни тараккиёт томон етаклаши мумкинлиги назарда тутилади.

Хулоса килиб шуни айтиш мумкинки, Конфуций сиёсий ихтилофлар, курашлар, парчаланишлар даврида яшаб фаолият юритганлиги туфайли, у "комил инсон" хислатларига эга адолатли хукмдор хамда ахлокий фазилатли жамиятни орзу килади. Шу сабабли унинг хикматларида "комил инсон" тушунчасига, унинг ахлокий фазилатларига жуда катта ургу берилади. "Комил инсон" талкини ички ахлокий фазилат ва иллатларга эгалик; сузлаш маданияти; жамият хаётидаги урни; сиёсий масалаларда муносабати доирасида кузатилади.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Китайская философия. - М.: Мысль, 1994. - С 256.

2. ШШ ("Сузлар денгизи" лугати). - ±Ш^ШШ±, 1999 -

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Ж 2681.

1 ^^тушунчаси "Лунюй"да айрим уринларда "хукмдор" таржимасига мувофик, келади.

518

feR 0

VOLUME 1 | SPECIAL ISSUE 1 ISSN 2181-1784 SJIF 2021: 5.423

3. «tèfê» (".nyHwfi"). 1985 "^R" ypyFu"). - E 115, 8-6aHg.

4. «f^^H^i^i^Ä» ("Ah™ xurofina amoHHM cy3nap nyFara"). - ^

2004 - M 109.

5. ^giof^fÄ. - 1985 ^o

6. Eontrnaa KHHra a$opu3MOB. - MocKBa: H3garenbCTBO ACT, 2018.

7. X,aMHgoB X., HcMarynnaeBa H. ".HyH Mfi" Tap^ïïManapura KafiTuô.... "Y36eKHCT0H-XHT0fi: Tapuxufi-MagaHufi, hhmhh Ba HKTHCoguH ano^anap puBO^H" MaB3ycuga xan^apo unMufi-aManufi кoн^еpенцнa. - TomKeHT: Tom^fflH, 2018.

8. HcMarynnaeBa H. Кoн$yцнfi TatnuMOTuga "4L li" araMacuHuHr nuHrBucTuK Taxnunu// fflap^myHOcnuK unMufi ^ypHanu № 1. - T: Tom^fflH, 2013.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.