Научная статья на тему 'КОММУНАЛ ХИЗМАТ КЎРСАТИШ СОҲАСИНИНГ ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ ВА МАМЛАКАТИМИЗДА УЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ ЙЎЛЛАРИ'

КОММУНАЛ ХИЗМАТ КЎРСАТИШ СОҲАСИНИНГ ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ ВА МАМЛАКАТИМИЗДА УЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ ЙЎЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
229
35
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
коммунал хизмат / коммунал тизим / коммунал / сервис / инфратузилма / уй-жой ширкати / тажриба / сув таъминоти / ақлли уй / иссиқлик таьминоти. / municipal services / communal system / communal / services / infrastructure / housing company / mechanism / water supply / smart house / heat supply.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Бобоқулов Санжар Бахронқулович

Ушбу мақолада муаллифнинг хорижий мамлакатлар коммунал хизмат кўрсатиш тизими тажрибаси, инфратузилмаси, соҳа механизмидан самарали фойдаланиш орқали республикамиз коммунал хизмат кўрсатиш тизимини ривожлантириш бўйича фикрлар келтирилган ҳамда таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article develops the author's thoughts on the development of the housing and communal services system of our republic through the effective use of experience, infrastructure and sectoral mechanisms of foreign countries, proposals and recommendations.

Текст научной работы на тему «КОММУНАЛ ХИЗМАТ КЎРСАТИШ СОҲАСИНИНГ ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ ВА МАМЛАКАТИМИЗДА УЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ ЙЎЛЛАРИ»

7. Жахон Банкининг "Worldwide Governance Indicators" (WGI) маълумотлар базаси -http://info.worldbank.org/governance/wgi/

8. "Doing Business 2020" хисоботи -https://documents1.worldbank.org/curated/en/688761571934946384/pdf/Doing-Business-2020-Comparing-Business-Regulation-in-190-Economies.pdf

9. Kechagia, Polyxeny and Metaxas, Theodore, (2022), FDI and Institutions in BRIC and CIVETS Countries: An Empirical Investigation, Economies, 10, issue 4, p. 1-23.

10. https://databank.worldbank.org/source/worldwide-governance-indicators#

11. "Gazeta.uz" янгиликлар сайти - https://www.gazeta.uz/oz/2019/10/24/doing-business/

12. "Uzbekistan Doing Business 2020" хисоботи -https://www.doingbusiness.org/content/dam/doingBusiness/country/u/uzbekistan/UZB.pdf

УДК. 330.81:342

КОММУНАЛ ХИЗМАТ КУРСАТИШ СО^АСИНИНГ ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ ВА МАМЛАКАТИМИЗДА УЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ ЙУЛЛАРИ

Бобокулов Санжар Бахронкулович - и.ф.ф.д., (PhD), доцент в.б. E-mail: ferdu_www@mail. ru

https//orcid.org/0000-0002-1882-1507

Самарканд иктисодиёт ва сервис институти, Самарканд ш., Узбекистон.

Аннотация: Ушбу мацолада муаллифнинг хорижий мамлакатлар коммунал хизмат курсатиш тизими тажрибаси, инфратузилмаси, соуа механизмидан самарали фойдаланиш орцали республикамиз коммунал хизмат курсатиш тизимини ривожлантириш буйича фикрлар келтирилган уамда таклиф ва тавсиялар ишлаб чицилган.

Калит сузлар: коммунал хизмат, коммунал тизим, коммунал, сервис, инфратузилма, уй-жой ширкати, тажриба, сув таъминоти, аклли уй, иссиклик таьминоти.

Annotation: This article develops the author's thoughts on the development of the housing and communal services system of our republic through the effective use of experience, infrastructure and sectoral mechanisms of foreign countries, proposals and recommendations.

Key words: municipal services, communal system, communal, services, infrastructure, housing company, mechanism, water supply, smart house, heat supply.

Кириш. Дунё мамлакатларида ракамли иктисодиётга утиш шароитида хамда ахолига коммунал хизмат курсатиш сохаси ахоли турмуш даражасини юксалишининг асосий омилларидан бири сифатида каралади. "Х,озирги даврда жахонда ахоли сонини тобора ортиб боришига мутаносиб равишда уй-жой фонди кенгайиб бориши, жумладан, уй-жой 2021 йилда ривожланган мамлакатлардан А^Шда 140,2 млн., Буюк Британияда 247,3 млн., Германияда 47,1 млн., Францияда 41,8 млн., Хитойда 178,7 млн. ва Канадада 138,5 млн. тани ташкил этади" [7]. Ахолига коммунал хизмат курсатиш сохасининг ривожланиш холати жамият аъзоларининг энг мухим ижтимоий эхтиёжларини кондириш асосида уларнинг мехнат килиш кобилиятини тиклаш билан бирга мамлакат иктисодиётида энергия ресурсларининг сезиларли кисмини истеъмол килаётганлиги туфайли жамият тараккиётининг бугунги боскичида ушбу сохани ривожлантириш долзарб ахамият касб этади.

Мавзуга оид адабиётлар тах,лили. Коммунал хизмат курсатиш сохдсининг ривожлантириш масалалари буйича А.В.Чечулин, С.И.Шелонаев, Т.В.Сметанина ""Аклли шахар": Россия давлатини бошкариш тажрибалари ва равнаки" номли илмий маколада "аклли" бошкарувнинг умумий тамойиллари ва моделлари мухокама килиниб, мавжуд хориж тажрибаси урганилган. Россия Федерацияси худудлари томонидан "Аклли шахар"

лойихаларини амалга ошириш буйича меъёрий-хукукий база ва дастурлар тахлили берилган. Маколада горизонтал ва вертикал моделлар дастурларининг таснифи хам таклиф этилган. Шунингдек, худудий субъектлар томонидан "аклли шахар" лойихаларини амалга оширишни бошкаришнинг узига хос хусусиятлари хам ёритилган [2-4].

С.Н.Нормуродов, Д.Х.Мирзабеков, Х.И.Шаймухамадиева, Н.О.Одиловалар "Узбекистонда уй-жой фондининг ривожланиш тенденциялари" номли илмий маколада коммунал хизматлар яратиш бугини булмиш коммунал хужалигини ривожланиш истикболлари хакида фикрлар келтирилган. Шунингдек, уй-жой коммунал хужалиги сохасидаги ислохотлар, уй-жой коммунал хужалиги, уй-жой хужалиги ва коммунал хизмат хамда уй-жой фондига оид тенденциялар урганилиб керакли таклиф ва тавсиялар берилган [5].

Тадкикот методологияси. Мазкур муаммони тадкикотининг бир катор усуллардан фойдаланиш асосида урганилган, жумладан, асосан хорижий тажрибаларни монографик тахлиллар натижаларини монографик тадкикот, анализ ва синтез, тизимли тахлил каби иктисодий усуллар асосида урганилиб, ривожланган мамлакатлар тажрибасини мамлакатимизда коммунал хизмат курсатиш тараккиёти буйича ички имкониятларини очиб беришда ахамият касб этган.

Тах,лил ва натижалар. Бизга маълумки, хорижий мамлакатларда ахолига коммунал хизмат курсатиш тизимида фундаментал узгаришлар 1990-йилларда бошланганлиги эътироф этилади. Шу каторда ушбу соха иктисодиётнинг табиий монополия кисмини ташкил киларди. 1990 йилларда Аргентина - 1990 йил, Скандинавия давлатлари -1992, А^Ш (Калифорния) -1995, Бразилия -1995, Таиланд -1996, Украина -1997, ^озогистон -1998, Италия, Венгрия ва Молдова -1999, Франция, Греция ва Жанубий Африка-2000 йилларда коммунал хизмат курсатиш сохасидаги ислохотларнинг татбик этишган [6].

Тадкикот натижаларига кура Узбекистон Республикасида ахолига коммунал хизмат курсатиш тизими ислохотларини шартли равишда уч боскичга булишимиз мумкин. Бу боскичлар давомида ахолига коммунал хизмат курсатиш самарадорлиги, коммунал хужалик тизимида амалга ошириладиган ислохотларнинг юксалиши хамда ривожланиш жараёнларини куришимиз мумкин. Бунинг натижасида табиий ресурслар микдори тежалиб коммунал хизматлар сифатини ошганлигини инобатга олиш лозимдир.

Юкорида келтирилган ислохотлар коммунал хизмат курсатиш тизими самарадорлигини юксалиши, ахоли турмуш фаровонлигини ортиши ва ресурсларни тежаб ишлатишда натижасини беради. Аммо, сохада килиниши керак булган ислохотлар талайгина. Шунингдек, коммунал хизмат курсатиш сохасида фаолият курсатаётган кадрларни замонавий усулларда малакасини ошириш, эркин ракобат мухитини яратиш, давлат хусусий шерикчилик дастури асосида янги юридик субъектлар фаолиятини шакллантириш, коммунал хизмат курсатиш корхоналарини хусусийлаштириш, ракамли коммунал хизматларни ишлаб чикариш ва меъёрларини асослаш, мавжуд конунчилик базасини такомиллаштиришни такозо этмокда. Бунинг учун коммунал хизмат курсатиши ривожланган мамлакатлар тажрибасини урганиш, улардан керакли булган усулларни миллийлаштириш, хориж тажрибасидан зарур булган тажрибалардан самарали фойдаланган холатда уз йуналишимизни белгилаб олишимиз лозим.

Хусусан, иктисодиётни ривожланиши, саноатлаштириш ва иктисодий тизимнинг инновационлиги даражасидаги фарклар коммунал хизмат курсатиш сохасини тизимли равишда узгартиришга бир неча илмий ва методологик ёндашувни белгилаб берди.

Бу илмий ва методологик ёндашувларга биноан Европа давлатларида коммунал хизмат курсатиш тизимида, коммунал уюшмаларга бир катор имкониятлар берилган булиб, унинг шакллари узига хосдир:

- коммунал хизмат курсатиш субъектлари муваффакиятли корпорацияларга карз бериш учун даромаддан фойдаланиш имкониятлари;

- хизмат сифатини яхшилаш максадида кимматбахо уйларни куриш учун пул сарфлашлари;

- уй-жой мулкдорлари ширкати шахар сиёсатига мос келадиган йиллик харакат режасини ишлаб чикиши мумкин.

Бунака имконият ва имтиёзлар мамлакатдаги коммунал хизмат курсатиш тизимида иштирок этадиган институтлар бозор секторини мустахкамлаш ва ривожига хисса кушади. Бу холат тизимни иктисодий мустакилликка эга булишда устунлик беради, бу эса иктисодий самарадорликка эришиш ва коммунал хизмат курсатиш билан таъминланишининг ижтимоий муаммоларини хал килиш учун бозор иктисодиёти шароитида кул келади.

Ахолига коммунал хизмат курсатиш сохасини тартибга солиш тизими Америка ^ушма Штатларида ишлаб чикилган ва кейинчалик амалга оширилган. Уй-жой коммунал хизмат курсатиш мулкдорлари ширкати глобал ва ички капитал бозорларга йуналтирилган имтиёзли лойихаларга молиявий пул окимини жалб килиш учун хусусий компаниялар кулида уй-жой фондини кайта тиклаш ва куллаб-кувватлашга каратилган вазифаларни амалга оширишлари мумкин. Ушбу лойихаларга давлат тамонидан кам даромадли оилаларга коммунол хизматлар учун туловлар нисбатан камрок ва окилона булишини талаб килишлари, шунингдек, назорат килиб боришади [5].

Хориж мамлакатларида ахолига коммунал хизмат курсатиш тизимини ислох килиш тажрибасини тахлил килиш унинг фаолиятини учта турини аниклаш имконини берди:

- Англия ва Чили уй-жой коммунал хизмат курсатиш сохаси объектларини тулик хусусийлаштириш йулидан утди;

- "Француз модели" узок муддатли ижара шартномалари ва тегишли инвестиция шартномалари асосида ахолига коммунал хизмат курсатиш тизимига коммунал мулкни ва уларни хусусий бизнес томонидан бошкаришни уз ичига олади;

- Германияда коммунал хизмат курсатиш сохадаги корхоналар акционерлик жамиятларига айланди, уларнинг асосий пакети муниципалитетга тегишли булди.

Европа мамлакатларидаги ахолига коммунал хизмат курсатиш механизмлари бошка мамлакатлар коммунал хизмат курсатиш тизимидан фарк килади.

Англияда давлат коммунал хизматларининг нархи Европада энг юкори курсаткичлардан бири булиб, фукароларнинг имтиёзли тоифаларига лимитлар берилган. Англияда "уйсиз уй" технологиялари кенг таркалган булиб, ахолини ижтимоий куллаб-кувватлаш максадида 30 % гача имтиёз берилади. Факат, истеъмолчи энергияни тежайдиган лампалардан фойдаланиши, минимал энергия сарфини таъминлайдиган маиший техникани ишлатиши, алохида иситиш курилмаларидан фойдаланиш оркали коммунал туловларни амалга ошириши лозим булади. Худди шундай холат хам бошка Европа мамлакатларида хамда А^Шда хам кузатилмокда [4].

Буюк Британияда коммунал хизматларнинг сифати турли хил улчов курсаткичлари билан белгиланади. Англияда юзлаб шахар коммунал хизмат курсатиш булимлари, аввало, унта худудий ширкатлар мулкига айлантирилиб, бирлаштирилиб, кейин хусусийлаштирилганлиги мамлакатимиз коммунал хизмат курсатиш сохаси тараккиёти учун хам ахамиятлидир.

Мамлакатимизда коммунал хизмат курсатиш инфратузилмасини кичик субъектларини хусусийлаштириш, урта микёсдаги субъектларни давлат хусусий шерикчилик дастурлари микёсида шакллантириш, шунингдек, йирик субъектларни давлат тасаруфидан боскичма-боскич чикариб хусусийлаштириш максадга мувофикдир. Бунинг натижасида коммунал хизмат курсатиш инфратузилмасига инвестициялар окимини ортиши, тизимда модернизация жараёнини янада ривожланиши, кадрлар малакасини ошириш, ракамли коммунал хизматлар микдорини купайиши, курсатиладиган коммунал хизматларни сифатини юксалиши хамда нархининг пасайишига олиб келади.

Англиядан фаркли уларок, купгина Европа давлатларида коммунал хизмат курсатиш инфратузилмаси хусусий мулкка утказилмади, аммо шахар хокимияти хусусий компанияларни концессия шартномаси шартларига мувофик бошкара бошлади. Шунингдек, хориж мамлакатлар тажрибаси шуни курсатадики, уй-жой биноларни саклаш, харажатлари таркибида ташкилотнинг хизматларини бошкариш киймати 6-8% булиши мумкин, бошкарув кенгаши бошкариладиган ширкатдаги бошкарув харажатларининг улуши 18-20% гача булиши мумкин.

Юкорида келтирилган тахлиллар шуни курсатадики, дунёнинг турли минтакаларида глобаллашув, интеграция, ишлаб чикариш кучларининг ривожланиши турли даражада, чунки, улар иктисодий, технологик ва ижтимоий ривожланишнинг турли микёслари билан ажралиб туради. Шу билан бирга, коммунал хизмат курсатиш тизимида худудий ва шахар даражасида фойдаланиш учун зарур булган умумий ёндашувларни ажратиб курсатиш зарур. Унга биноан, коммунал хизмат курсатиш тизими инфратузилмасини бир маромда ривожлантириш, тадбиркорликни куллаб-кувватлаш, курилиш ва модернизация килиш ишларига инвестицияларни жалб килиш, ижара уйини куриш ва ривожлантириш каби йуналишларни ривожлантиришни такоза этади (1-жадвал).

1-жадвал

Ах,олига коммунал хизмат курсатиш тизимини бошкариш буйича хорижий ёндашувлар

№ Фаркли Америка Франция Англия Германия

хусусиятлари ендашуви ендашуви ендашуви ендашуви

1 Бошкарув шакли Юкори даражада расмиятчилик билан бошкариш Марказлаштирил-ган бошкарув тизими Тизимни шаффофлик билан бошкариш Марказлашмаган бошкарув тизими

2 Назорат Федерал Вазирлик Ваколатли Назорат килувчи

шакли томонидан сохани даражасида ташкилотлар махсус

ташкил этиш ва бюрократик назорат томонидан ташкилотлар

назорат килиш назорат килиш томонидан назорат килиш

3 Карор кабул Секинлик билан Тизимни нуфузли Карор кабул Карорларни кабул

килиш карорлар кабул шахслар томонидан килиш масъул килиш тезда

килиш лоббилаштириш ва карор кабул килиш ташкилотлар рахбарлари томонидан кабул килиниши амалга оширилиши

Ахолига коммунал хизмат курсатиш тизимининг хорижий тажрибаси асосида республикамизда коммунал хизмат курсатиш тизими комплексини ривожлантиришнинг имкониятлари куйидагилар билан белгиланади:

- ракамли иктисодиётга утиш жараёнида хорижий тажриба асосида "коммунал хизмат курсатиш тизимини ривожлантириш ва ислох килиш стратегиясини" ишлаб чикишни талаб киладиган миллий иктисодиётнинг ижтимоий хизмат курсатиш тармокларига хос булган коммунал хизмат курсатиш тизимини тури сифатида ривожланиши имконияти яратилади [6];

- худудий коммунал хизмат курсатиш тизимида хозирги кунга кадар ислохотлар куламини минтаканинг ижтимоий-иктисодий ривожланиши билан уйгунлаштириш муаммолари мавжудлиги сабабли коммунал хизмат курсатиш тизимини ислох килиш асосида коммунал хизматлар сохаси буйича алохида максад ва принципларни таъминлаш имкониятларни яратади;

- тадкик этилган хорижий тажрибалар худудий коммунал хизмат курсатиш тизимида вужудга келган, жумладан, тупланган муаммоларни бартараф этиш, асосий воситаларнинг жисмоний заифлашуви билан боглик булган худуд тармок ичидаги номутаносибликларнинг мавжудлиги, курсатилаётган хизматларнинг сифатсизлиги, минтакаларда молиялаштиришнинг етишмаслиги, ахолига коммунал хизмат курсатиш тизимининг бекарорлигини бартараф этишга каратилган стратегик дастурларни ишлаб чикишга имкон беради;

- ахолига коммунал хизмат курсатиш соха инфратузилмаси салохиятини саклаб колиш механизмлари ва шарт-шароитлари буйича узгаришларни амалга ошириш буйича урганилган хорижий тажрибалар минтакаларнинг ривожланишида мухим хисобланган коммунал хизмат курсатишнинг инновацион-технологик асосда ривожлантиришга имконият яратади.

Хулоса. Юкоридагилардан келиб чикиб коммунал хизмат курсатиш сохасини хориж тажрибаси асосида ривожлантириш буйича куйидаги хулосаларга келинди:

биринчидан, урганилган хориж тажрибалари асосида коммунал хизмат курсатишнинг инглиз тажрибасини мамлакатимиз микёсига мос келувчи тажрибаларини боскичма-боскич амалиётга татбик этиш;

иккинчидан, мамлакатимизда фаолият курсатаётган сув таъминоти коммунал хизмати, иссиклик таъминоти коммунал хизмати, газ таъминоти коммунал хизмати, электр-энергияси таъминоти коммунал хизмати сохасида фаолият юритувчи корхоналар ва хусусий уй-жой мулкдорлар ширкатлари фаолиятини давлат хусусий шерикчилик дастурига мувофик шакллантириш хамда уларни давлат тамонидан куллаб-кувватлаш;

учинчидан, хорижий тажрибалар асосида кам таъминланган ва ижтимоий мухтож ахолини куллаб-кувватлаш, шунингдек, истеъмолчиларни рагбатлантириш максадида "ижтимоий таъриф", "имтиёзли таъриф"ларни шакллантириш ва амалиётга тадбик этиш асносида ахоли турмуш фаровонлигини ошириш, тизим самарали фаолиятини таъминлаш, кушимча капитални жалб килиш ва коммунал хизматлар сифатини ошириш;

туртинчидан, коммунал хизмат курсатувчи корхоналарни ракамлаштириш, молиявий мустакиллик бериш жараёнларини амалиётга татбик этиш оркали ресурсларни тежаш, харажатларнинг камайтириш, коррупция холатларини олдини олиш хамда коммунал хизмат курсатиш тизими фаолиятини самарали фаолиятини ташкил этишга эришишимиз мумкин.

АДАБИЁТЛАР

1. Узбекистон Республикаси Президентининг "Куп квартирали уй-жойларни бошкариш тизимини янада такомиллаштириш тугрисида" ги П^-5152-сон карори. Узбекистон; Тошкент; 2021 йил 19 июнь,. www.lex.uz

2. Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев "2022—2026 йилларга мулжалланган янги Узбекистоннинг Тараккиёт стратегияси тугрисида" ПФ-60-сон Фармони. Тошкент ш., 2022 йил 28 январь, www.lex.uz

З.Чечулин А. В., Шелонаев С. И., Сметанина Т. В. «УМНЫЙ ГОРОД»: КОНЦЕПТ И ОПЫТ ГОСУДАРСТВЕННОГО УПРАВЛЕНИЯ В РОССИИ //Известия Санкт-Петербургского государственного экономического университета. - 2021. - №. 5 (131). - С. 60-65.

4. Пардаев М.К. Мирзаев ^.Ж., Пардаев О.М. "Хизматлар сохаси иктисодиёти". Укув кулланма. "IQTISOD-MOLIYA", 2014 йил. 384-б.

5. Жураева НД. "Уй-жой коммунал хизматлари сохаси фаолиятини бошкариш механизмларини такомиллаштириш". Халкаро назарий ва амалий тадкикотлар журнали. 2022. Т. 2. №4. https://alferganus.uz

6. Шаймардонова Ш.П. "Узбекистон Республикаси уй-жой коммунал хужалиги сохаси фаолиятини ташкил этиш ва ривожлантиришнинг хорижий тажрибалари" GLOBAL SCIENCE AND INNOVATIONS: CENTRAL ASIA (СМ. В КНИГАХ) Учредители: Объединения юридических лиц в форме ассоциации "Общенациональное движение", "Бобек" ISSN 2664-2271

7. https:www.statista.com

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.