Научная статья на тему 'КОЛЬМАТАЖЛАНГАН ТУПРОҚЛАРДА МИШЯК БИОГЕОКИМЁСИ'

КОЛЬМАТАЖЛАНГАН ТУПРОҚЛАРДА МИШЯК БИОГЕОКИМЁСИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
19
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
биогеокимё / элемент / провинция / концентрация кларки / миграция / аккумуляция / она жинс / элемент таркиби. / biogeochemistry / element / province / clark concentration / migration / accumulation / parent rocks / elemental composition.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — G. Sotiboldieva, A. Nematov, E. Qodirova, M. Odilova

Мақолда кольматажланган тупроқларда мишяк элементининг биогеокимёвий хусусиятлари келтирилган бўлиб, унинг миқдори 0,8-1,9 мг/кг ни ташкил қилган ҳолда литосфера кларкидан 3 баробарга кам эканлиги аниқлқнган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

BIOGEOCHEMISTRY OF ARSENIC ON COLMATED SOILS

The article presents the biogeochemical properties of the arsenic element in clogged soils, and its amount is 0.8-1.9 mg/kg, which is 3 times less than the lithospheric clarke.

Текст научной работы на тему «КОЛЬМАТАЖЛАНГАН ТУПРОҚЛАРДА МИШЯК БИОГЕОКИМЁСИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

КОЛЬМАТАЖЛАНГАН ТУПРОЦЛАРДА МИШЯК БИОГЕОКИМЁСИ

Г.Сотиболдиева

б.ф.ф.д., Фаргона давлат университети А.Нематов Магистрант, Фаргона давлат университети Э.Цодирова Талаба, Фаргона давлат университети

М.Одилова 1алаба, Фаргона давлат университети https://doi.org/10.5281/zenodo.7294857

Аннотация. Мацолда кольматажланган тупроцларда мишяк элементининг биогеокимёвий хусусиятлари келтирилган булиб, унинг мицдори 0,8-1,9 мг/кг ни ташкил цилган %олда литосфера кларкидан 3 баробарга кам эканлиги аницлцнган.

Калит сузлар: биогеокимё, элемент, провинция, концентрация кларки, миграция, аккумуляция, она жинс, элемент таркиби.

БИОГЕОХИМИЯ МЫШЬЯКА НА КАЛЬМАТИРОВАННЫХ ПОЧВАХ

Аннотация. В статье приведены биогеохимические свойства элемента мышьяка в кольматированных почвах, а его количество составляет 0,8-1,9 мг/кг, что в 3 раза меньше литосферного кларка.

Ключевые слова: биогеохимия, элемент, провинция, кларк концентрация, миграция, аккумуляция, материнские породы, элементный состав.

BIOGEOCHEMISTRY OF ARSENIC ON COLMATED SOILS

Abstract. The article presents the biogeochemical properties of the arsenic element in clogged soils, and its amount is 0.8-1.9 mg/kg, which is 3 times less than the lithospheric clarke.

Keywords: biogeochemistry, element, province, clark concentration, migration, accumulation, parent rocks, elemental composition.

КИРИШ

Ланшафт блокларида макроэлементлар катори микроэлементларнинг х,ам узларини мух,им бошка бири билан алмаштириб булмайдиган х,олатлари мавжуд. Биргина усимликлар дунёсини оладиган булсак, уларга макроэлементлар билан бир каторда микроэлементлар х,ам бирдек зарур. Улар х,ар-хил микдорда, куринишда вегетатив ва генератив органлар, яъни илдиз, поя, барг, мева ва бошка кисмларингинг ривожланишида ахдмиятли булибгина колмасдан бу элеметлар усимлик танасида маълум микдорда, куринишда аккумуляцияланди, миграцияланади, дифференциацияланади [1:139-142 б].

ТАДЦИЦОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Такидлаганимиздек х,ар бир элементни тупрок ва тирик организимларда бошка бири билан алмаштириб булмайдиган урни ва роли бор [ 2:125-133 б]. Мишякни шундай элементлар каторига киритишимиз мумкин. Бу элемент В.И. Вернадискийнинг элементларнинг геокимёвий гурух,лар жадвалида айланма циклик элементлар каторига киритилган булиб, бир канча олимлар В.И.Вернадиский, Д.С.Орлов, А.Е.Ферсман, В.М.Голдшимидт, А.П.Винаградов, А.А.Бэус, В.В.Ковалиский, ва бошка олимлар томонидан урганилган. Аммо мишяк элементини биогеокимёвий хусусиятлари

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Узбекистан тупрокларида жумладан сугориладиган кольматажланган тупрокларида деярли тах,лил килинмаган.

Мишяк ер пустининг 1,7*10-4%, дарё сувида 3*10-7%, денгиз сувида 6,6*10-4% ни ташкил килади. У таркок элемент булиб, 160 дан ортик минералларда учрайди. Маргумишдан кишлок хужалик зараркуландаларига карши курашда ишлатилади.

Денгиз хдйвонларини организимида курикликдаги хдйвонларга караганда куп булади. Одам танасида 0,08-0,2 мг/кг ташкил килади.

Маргумушли перепаратлар тиббиётда турли кассалликларни даволашда ишлатилади. Мишяк билан захдрланиш белгилари бош огриги, чалкашлик, огир диярея ва уйкучанлик, кон кусиш, сийдикларда конни пайдо булиши, соч тукилиши, ошкозон огриги ва бошкалар. Одатда мишяк упка, тери, буйрак ва жигарда тупланади [3:11-17 рр].

Мишякдан захдрланиш инсонни кома ва улимга олиб боради.

Мишяк бирикмаси билан боглик арсеник юрак, саратон, кон томир (мия кон томири), суринкали пастки нафас йуллари, диабет, тери саротонни ва бошка касалликларни ривожланишига сабаб булади [4:57 рр].

Мишякнинг суринкали таъсири А витамин етишмаслиги тунги курликни келтириб чикаради. Катта инсонларни улдирадиган дозази 70 дан 200 мг гача ёки 1 мг/кг [5:13931401 рр].

Анорганик мишяк органик мишякдан кура захдрлирокдир. Гарбда мишяк юкори токсиклиги туфайли кам фойдаланади. Осиёда у хдли х,ам куп кулланиладиган пестидцидлар х,исобланади. Мишяк бирикмаси х,исобланган арсенобетаин денгиз хдйвонларарида мавжуд булиб, у инсон истемоли учун захдрли эмас. Тупрокда тупланадиган мишякка шоли усимлиги х,ам сезгирдир.

Мишяк оксидловчи шароитда хдракатчан ва кучсиз хдракатчан булиб, водород-сулфидли барьерларда чукиб колади [6: 439 Ь].

Микроэлементларга мансуб мишяк элеменининг миграцияси ташки мухитнинг хусусиятларига х,ам боглик булиб, кайтарувчи-оксидловчи ва нордон мух,итда бу элемент уртача хдракатчанликка эга булади.

Ммишяк дифференциацияланиш характери мух,итнинг рН га боглик булиб, жуда сезгир ва тез узгарувчандир. Мишьякнинг тупроклардаги фон микдори унча катта эмас, лекин хилма-хил. Дунёнинг мишьяк билан ифлосланмаган тупрокларида унинг уртача микдори 1-95 мг/кг гача булади [7: 55-56 б].

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

Унинг энг кам микдорлари кумли тупрокларга хос. Максимал микдорлари аллювиал ва огир механик таркибли тупрокларга хос. Бизнинг тупрокларимизда, яъни кольматажланган оч тусли буз ва сур-тусли кунгир тупрокларда унинг микдори 0,8-1,9 мг/кг ни ташкил килган х,олда литосфера кларкидан 3 баробарга кам, кларк таксимоти бунинг аксича, радиал миграция коэффициенти эса 0,5-1,5 ни ташкил килади(3-жадвал,1-расм).

3-жадвал

Кольматажланган тупроклардаги мишякнинг концентрация кларки, кларк

ва радиал таксимоти

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Кесма т/р, Чукурлиги, КК КТ Мг/кг Кр

тупроклари см

Сух конус ёйилмасида тош-шагаллар устида шаклланган тупроклар

1г - Эскидан 0-36 0,28 3,57 1,4 1,4

сугориладиган оч 36-45 0,30 3,33 1,5 1,5

тусли буз 45-66 0,28 3,57 1,4 1,4

66-100 0,20 5,00 1,0 1

2г -Эскидан 0-29 0,24 4,17 1,2 0,6

сугориладиган сур- 29-45 0,24 4,17 1,2 0,6

тусли кунгир 45-65 0,26 3,85 1,3 0,7

65-100 0,22 4,63 1,08 1

3г - Янгидан 0-26 0,28 3,57 1,4 1,07

сугориладиган сур- 26-34 0,22 4,54 1,1 0,84

тусли кунгир 34-47 0,22 4,54 1,1 0,84

47-65 0,26 3,85 1,3 1

Исфайрам конус ёйимасида тош-шагаллар устида шаклланган тупроклар

4г - Эскидан 0-22 0,29 3,44 1,45 0,92

сугориладиган оч 22-33 0,28 3,57 1,40 0,89

тусли буз 33-56 0,16 6,25 0,80 0,50

56-80 0,31 3,18 1,57 1

5г - Янгидан 0-21 0,34 2,94 1,7 0,89

сугориладиган оч 21-36 0,38 2,63 1,9 1

тусли буз 36-45 0,38 2,63 1,9 1

МУ^ОКАМА

Мишьякни захарли элемент эканлигини эътиборга олсак, урганилган шароит учун бу курсаткич хавфли, лекин уни КК деярли 3 баробар камлигини эътиборга олсак, бундай дейиш кийин [8: 31-42 б].

1-расм.

Кольматажланган тупроклардаги мишякнинг концентрация кларки ва кларк

таксимоти.

0,35 0,3 0,25

И °,2

^ 0,15 0,1 0,05 0

0-36 36-45 45-66 66-100 0-29 29-45 45-65 65-100 0-26 26-34 34-47 47-65

1г - Эскидан сугориладиган оч 2г -Эскидан сугориладиган сур- 3г - Янгидан суfориладиган тусли буз тусли кун^р сур-тусли кун^р

As/КК

As/КТ

ХУЛОСА

Илмий изланишлар олиб борилган худудларда мишяк элементининг сугорилиадиган кольматажланган майдонлардаги миграцияси, аккумуляцияси,

3

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

концентрация кларки ва бошка биогеокимёвий хусусиятларини аниклаб, доимо назорат килиб бориш, урганилган тупрокларнинг агрогеокимёвий х,олатини, кишлок хужалик экинларидан олинаётган мах,сулотларни экологик соф сифатини белгилаш хдмда уларнинг мониторингини юритишда назарий х,ам амалий ахдмият касб этади.

REFERENCES

1. Sotiboldieva, G., Abduxakimova, X., Mirzakarimova, I., Xojiboev, B., & Qirgizova, M. (2022). СУFОРИЛАДИГАН БУЗ ТУПРО^ЛАР МИНТА^АСИДА КАЛЬЦИЙНИНГ БИОГЕОКИМЁВИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ. Science and innovation, I(A7), 121-126.

2. Yuldashev, G., & Sotiboldieva, G. (2015). Formation of the absorbed foundations of the irrigated gray-brown soils of the Sokhsky cone of carrying out. Europaische Fachhochschule, (5), 3-6.

3. "Test ID: ASU. Arsenic, 24 Hour, Urine, Clinical Information". Mayo Medical Laboratories Catalog. Mayo klinikasi. Arxivlandi asl nusxasi 2012-11-17.

4. Hsueh YM, Wu WL, Huang YL, Chiou HY, Tseng CH, Chen CJ (December 1998). "Low serum carotene level and increased risk of ischemic heart disease related to long-term arsenic exposure". Ateroskleroz. 141 (2):249-57. doi:10.1016/S0021-9150(98)00178-6. PMID 9862173.

5. Sotiboldieva, G., Abduxakimova, X., Yuldashev, A., & Xasanov, R. (2022). СУРОРИЛАДИГАН КОЛЬМАТАЖЛАНГАН БУЗ ТУПРО^ЛАРДА СТРОНЦИЙНИНГ ПЕДОГЕОКИМЁСИ. Science and innovation, I(D7), 140-145.

6. Юлдашев F, С. Г. (2015). Кольматажланган тупрокларда стронций ва барий. УзМУ хабарлари, (3/2), 138-143.

7. Сотиболдиева, Г., & Абдуллаева, Л. (2020). Сух ва Исфайрамсой дарё ёйилмаларида шаклланган сугориладиган кольматажланган тупрокларнинг галогенетик хусусиятларини тавсифи. Илм-фан ва таълимнинг ривожланиш истикболлари мавзусидаги илмий канфренция туплами. www. openscience. uz, 27, 309-313.

8. Dart, RC (2004). Tibbiy toksikologiya. Filadelfiya: Uilyams va Uilkins.pp.1393-1401. ISBN 978-0-7817-2845-4

9. Кабата-Пендиас А., Пендиас Х. Микроэлементы в почвах и растениях. Пер. с англ. -М.: Мир. 1989. - 439 с.

10. Hakimova N.X., Artikova.X.T., Nazarova.S.M., Bafayeva Z.H., Akramova P.A. Sug'oriladigan tuproqlarda kechadigan biologik jarayonlar va tuproq unumdorligini oshirish. / Xorazm Ma'mun Akademiyasi jurnali-Xorazm, -Хива 2017, №4.- B.12-16.(03.00.00;№12).

11. Hakimova N.X.,Kurvantayev R. Evolution of raflux soils of the midrange of the valley Zerafshan./ Annali-d'Italia. Рим №4/2020.- P. 68-71.

12. Hakimova N.X., Tokhirov B.B., Rakhmatova Z.B.,Sayfiyev T.F. Dynamics of enzyme activity in salted soils. / Novateur publications Journal NX- A Multidisciplinary Peer Reviewed Journal ISSN No: 2581- 4230 Volume 6, Issue 10, Oct. -2020. Р.301-303.

13. Юлдашев, Г., Исагалиев, М., Сотиболдиева, Г., & Турдалиев, А. БИОМИКРОЭЛЕМЕНТЫ В АГРОЛАНДШАФТАХ ЦЕНТРАЛЬНОЙ ФЕРГАНЫ. СЕМИНАР—КРУГЛЫЙ СТОЛ 6. ПРИЁМЫ РЕГУЛИРОВАНИЯ ПОЧВЕННОГО ПЛОДОРОДИЯ И ОХРАНА ПОЧВЕННЫХ РЕСУРСОВ, 409.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

14. Toshmirzayeva, G., & Sotiboldiyeva, G. (2021, July). LIGHT GRAY AND TYPICAL GRAY SOILS OF UCHKURGAN DISTRICT. In Конференции.

15. Sotiboldiyeva, G., Abdukhakimova, K., & Niyozov, Q. (2021, July). ABOUT DIGITAL MAPPING OF BIOMICROELEMENTS. In Конференции.

16. Sotiboldiyeva, G. T. (2018). Farg 'ona viloyati kolmatajlangan tuproqlarining biogeokimyoviy xususiyatlari va ulardan foydalanish. Diss. bffd-Toshkent, 31-42.

17. Yuldashev, G., & Sotiboldiyeva, G. (2021, August). BIOGEOCHEMISTRY OF SELENIUM AND ARSENIC IN AGRICULTURAL LANDSCAPES: https://doi. org/10.47100/conferences. v1i1. 1363. In RESEARCH SUPPORT CENTER CONFERENCES (No. 18.06).

18. Sotiboldiyeva, G., Abdukhakimova, K., & Niyozov, Q. (2021, August). ABOUT DIGITAL MAPPING OF BIOMICROELEMENTS: https://doi. org/10.47100/conferences. v1i1. 1366. In RESEARCH SUPPORT CENTER CONFERENCES (No. 18.06).

19. Sotiboldieva, G. T., & Yuldashev, G. Y. (2014). POLLUTION OF IRRIGATED SOILS IN THE SEROZEM ZONE BY RADIONUCLIDES. The Way of Science, 33.

20. Турдалиев, А., & Сотиболдиева, Г. Агрохимические свойства трудномелиорируемых почв Ферганы.

21. Исаков, В. Ю., & Юсупова, М. А. (2021). ГЕНЕТИКО-ГЕОГРАФИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ПЕСЧАНЫХ МАССИВОВ ФЕРГАНСКОЙ ДОЛИНЫ. Научное обозрение. Биологические науки, (3), 16-20.

22. Isakov, V., & Yusupova, M. (2021, August). CHANGES IN THE PROPERTIES OF SANDY SOILS: https://doi. org/10.47100/conferences. v1i1. 1376. In RESEARCH SUPPORT CENTER CONFERENCES (No. 18.06).

23. Юлдашев, F., Сотиболдиева, Г. Т., & Абдухакимова, Х. Х. (2020). BIOGEOCHEMICAL PROPERTIES OF CALCIUM AND STRONTIUM IN GRAY SOILS. Scientific Bulletin of Namangan State University, 2(5), 61-67.

24. Юлдашев, F., Сотиболдиева, Г., & Абдухакимова, Х. (2020). BIOGEOCHEMICAL FEATURES OF RARE ELEMENTS IN IRRIGATED, COLMATED SOILS. Scientific Bulletin of Namangan State University, 2(11), 105-110.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

25. Юлдашев, Г., Холдарова, М., Исагалиев, М., Турдалиев, А., & Сотиболдиева, Г. (2013). Агрохимические свойства трудномелиорируемых почв Ферганы. Аграрный вестник Урала, (3 (109)), 16-17.

26. Юлдашев, Г., Исагалиев, М., Аскаров, Х., & Сотиболдиева, Г. (2016). Агрофизические свойства бурых горно-лесных почв Западной Ферганы. Почвоведение-продовольственной и экологической безопасности страны, 397-398.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.