CC BY
0ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ХИМИЯ. БИОЛОГИЯ.
ГЕОГРАФИЯ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ХИМИЯ. БИОЛОГИЯ.
ГЕОГРАФИЯ
JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. CHEMISTRY. BIOLOGY. GEOGRAPHY
e-ISSN: 1694-8688
№2(5)/2024, 54-63
БИОЛОГИЯ
УДК: 598.2
DOI: 10.52754/16948688 2024 2(5) 7
КЛИМАТТЫК 03r0PYY ШАРТЫНДА УРБАНИЗАЦИЯЛАНГАН ЭКОСИСТЕМАЛАРДЫН КАРГА (CORVIDAE) СЫМАЛ КАНАТТУУЛАРЫНЫН
БИОКeПТYРДYYЛYГY
БИОРАЗНООБРАЗИЕ ВРАНОВЫХ (CORVIDAE) ПТИЦ УРБАНИЗИРОВАННЫХ ЭКОСИСТЕМ В УСЛОВИЯХ КЛИМАТИЧЕСКИХ ИЗМЕНЕНИЙ
BIODIERSITY OF BIRDS (CORVIDAE) IN URBANIZED ECOSYSTEMS UNDER
CONDITIONS OF CLIMATE CHANGE
Стамалиев Кутманалы Ыманалиевич
Стамалиев Кутманалы Ыманалиевич Stamaliev Kutmanaly Ymanalievich
б.и.к., доцент, Ош мамлекеттик университети
к.б.н., доцент, Ошский государственный университет Candidate of Biological Sciences, Associate Professor, Osh State University
Абдыкааров Абдиманнап Момунович
Абдыкааров Абдиманнап Момунович Abdykaarov Abdimannap Momunovich
б.и.к., доцент, Ош мамлекеттик университети
к.б.н., доцент, Ошский государственный университет Candidate of Biological Sciences, Associate Professor, Osh State University _mamaev [email protected]_
Доолотова Гулипа Осконбаевна
Доолотова Гулипа Осконбаевна Doolotova Gulipa Oskonbaevna
Улук лаборант, Ош мамлекеттик университети
Старший лаборант, Ошский государственный университет Senior laboratory assistant, Osh State University
Бегматов Акматбек Токтосунович
Бегматов Акматбек Токтосунович Begmatov Akmatbek Toktosunovich
окутуучу, Ош мамлекеттик университети
преподаватель, Ошский государственный университет
lecturer, Osh State University
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №2(5)/2024
Медербек кызы Мээрим^л
Медербек кызы МээримгYл Mederbek kyzy Meerimgul
магистр, Ош мамлекеттик университети
магистр, Ошский государственный университет _master, Osh State University_
Абдивали кызы Айнура
Абдивали кызы Айнура Abdivali kyzy Ainura
магистр, Ош мамлекеттик университети
магистр, Ошский государственный университет master, Osh State University
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №2(5)/2024
КЛИМАТТЫК 03rePYY ШАРТЫНДА УРБАНИЗАЦИЯЛАНГАН ЭКОСИСТЕМАЛАРДЫН КАРГА (CORVIDAE) СЫМАЛ КАНАТТУУЛАРЫНЫН
БИОКeПТYРДYYЛYГY
Аннотация
Макалада, Жер бетинде журуп жаткан климаттык езгеруулердун тирYY организмдерге, анын ичинен канаттууларга тийгизген таасирлери иликтенген. Климаттык езгерYYлерге - температуранын жогорулашы, жаан-чачындын децгээлинин езгерYШY, аба-ырайындагы кооптуу кубулуштар, жыл мезгилдеринин езгерYШY ошондой эле, климаттык факторлор таандык болуп, бардык тирYY организмдердин, анын ичинен канаттуулардын ареалына, кебейушуне жана миграциялык жолдоруна езYHYн терс таасирлерин тийгизип жаткандыгы анализденген. Адамзаттын енYГYY тенденциясынын натыйжасында, урбанизация процесси YCтемдYYЛYк кылып, жаратылыштык ландшафттарды артка кайткыс езгерYYге алып келип жаткан учурда шаар экосистемасын байырлаган карга (Corvidae) сымал тукумуна таандык болгон канаттуулар изилденген. Натыйжада, изилденген биотопту байырлаган карга (Corvidae) сымал канаттуулардын тYPДYк курамы, абсолюттук сандык керсеткYчтерY, доминант жана субдоминаттык абалдарды ээлеген тYрлерY эсептелген жана жыйынтык чыгарылган. Ошондой эле, изилденген объектилердин шаардын биотопторундагы тYрлерYHYн сандык жыштыктары, келип-кетYY мYнездерY далилденген. Изилденген биотопто карга (Corvidae) сымал канаттуулардын 6 тYPY аныкталган. Сандык керсеткYчтерY боюнча: доминантык абалды чаар карга (30,1%), субдоминанттык абалды кара карга (27,3%), ал эми, фондук турлервд: сагызган (18,0%) жана кузгун (14,6%) канаттуулары тYЗгендYГY тастыкталган.
Ачкыч свздвр: карга сымалдар, эдификатор, урбанизация, биотоп, ландшафт, экосистема
БИОРАЗНООБРАЗИЕ ВРАНОВЫХ (CORVIDAE) ПТИЦ УРБАНИЗИРОВАННЫХ ЭКОСИСТЕМ В УСЛОВИЯХ КЛИМАТИЧЕСКИХ ИЗМЕНЕНИЙ
Аннотация
В статье рассматривается влияние изменения климата на Земле на живые организмы, в том числе на птиц. Проанализировано, что изменения климата - повышение температуры, изменение уровня осадков, опасные погодные явления, смена времен года, а также климатические факторы оказывают свое негативное влияние на ареал, размножение и пути миграции всех живых организмов, в том числе птиц. В результате тенденции развития человечества, процесса урбанизации, доминирующего и приводящего к необратимым изменениям природных ландшафтов, были изучены птицы, принадлежащие к семейству вороновых (Сот<Зае), населявшие городскую экосистему. В результате рассчитаны видовой состав, абсолютные количественные показатели, виды, занимающие доминантные и субдоминантные позиции воронообразных птиц (Сот(!ае), населяющих изучаемый биотоп, и сделаны выводы. Также доказаны численные повторяемости видов изучаемых объектов в биотопах города, а также особенности прихода и ухода. В изучаемом биотопе выявлено 6 видов воронообразных птиц (Сот<Зае). По количественным показателям: доминирующее положение занимает ворон (30,1 %), субдоминантное положение - черная ворона (27,3 %), фоновыми видами подтверждены ворон (18,0 %) и ворон (14,6 %).
Ключевые слова: врановые, эдификатор, урбанизация, биотоп, ландшафт, экосистема
IODIERSITY OF BIRDS (CORVIDAE) IN URBANIZED ECOSYSTEMS UNDER CONDITIONS OF CLIMATE CHANGE
Abstract
The article investigates the impact of climate change occurring on Earth on living organisms, including birds. Climate change-increases in temperature, changes in precipitation, weather hazards, changes in seasons-also includes climatic factors that are analyzed as having negative impacts on the environment. Factors, which are analyzed as having negative consequences for the range, reproduction and migration routes of all living organisms, including birds. As a result of the trend of human development, birds belonging to the bird family (Corvidae) that inhabit the urban ecosystem at a time when the process of urbanization dominated and led to irreversible changes in natural landscapes were studied. As a result, the species composition of birds, birds of prey (Corvidae) inhabiting the studied biotope, absolute quantitative indices, species occupying dominant and subdominant positions were calculated. Quantitative indicators, the nature of species stay in urban biotopes of the studied objects were also proved. In the study biotope, 6 species of birds (Corvidae) were identified. According to quantitative indicators it was confirmed, that the dominant position is occupied by the Corvus frugilegus (30.1%), subdominant by the Corvus corone (27.3%), and background species: Pica pica (18.0%) and Corvus corax (14.6%).
Keywords: corvidae, edificator, urbanization, biotope, landscape, ecosystem
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №2(5)/2024
Введение
Изилдввнун актуалдуулугу. Учурда, Жер бетинде журуп жаткан климаттык езгеруулер - буткул Жер планетасына, анын ичинен тируу организмдерге тийгизген таасирлери чоц. Атап айтсак, температуранын жогорулашы, жаан-чачындын децгээлинин езгерушу, аба-ырайындагы кооптуу кубулуштар ошондой эле, жыл мезгилдеринин езгерушу, климаттык факторлор - бардык тируу организмдердин, анын ичинен канаттуулардын ареалына, кебейушуне жана миграциялык жолдоруна езунун терс таасирлерин тийгизет. Адамзаттын енугуу тенденциясынын натыйжасында, урбанизация процесси устемдуулук кылуу менен жаратылыштык ландшафттарды артка кайткыс езгерууге алып келууде. Урбанизацияланган экосистемалардын калыптануусун, туруктуулугун жана кызматын окуп уйренуу - учурдагы экологиялык изилдеелердун актуалдуу багыттарынын бири. Канаттуулар турлерунун саны боюнча биологиялык кеп турдуулукке ээ болгондуктан, урбанизацияланган экосистемаларда эдификаторлор катары экосистемалык кызматтарда чоц орду бар. Алар, айыл жана токой чарба зыянкечтери менен тамактанып, алардын санын женге салат. Ошондой эле, жасалма учунчулук шаар экосистемасында сапаттык керсеткуч, чейре тузгуч, биологиялык зат айлануу, энергияны багыттоо жана экологиялык тец салмактуулукту сактоо функцияларын аткарат. Шаарлар - салыштырмалуу жацы чейре болуп эсептелип, жаныбарлар учун езунун бардык параметрлери боюнча езгечелукке ээ. Шаардык чейре - жаныбарлардын ар бир туру учун эволюциялык жактан жацы жана езгече жашоо чейресу, себеби алар планетабызда шаарлар курулуп баштагандан бир топ мурунку мезгилде пайда болуп, белгилуу табигый экосистемаларды байырлап келишкен (Стамалиев и др., 2024, с. 94; Б1ише1, 1980, с. 19).
Мына ушуга байланыштуу, адамзаттын шаардык жаратылыш менен болгон карым-катнашы, шаардык фаунаны экологиялык изилдеелеру практикалык жактан маанилуу болуп, орнитологиялык изилдеенун актуалдуулугуна ээ. Азыркы мезгилге чейин Кыргызстандын аймагындагы урбанизацияланган экосистемалардын авифаунасын изилдее бир топ зоолог окумуштуулар тарабынан жургузулуп келген (Кулназаров, 2009, с. 57; Абдыкааров, 2005, с. 25; Стамалиев, 2014, с. 26; Абдыбасы кызы, Абдыкадырова ж-а Стамалиев, 2019; Абдыкааров, Жээнбаев ж-а Абдраева, 2021).
Илимий жацылыгы
Ош шаарынын аймагын байырлаган карга (Corvidae) сымал канаттуулардын турлеру аныкталып, ар бир турлеруне таандык болгон особдорунун биотоптордогу сандык жыштыктары эсептелди.
Изилдеенун максаты
Климаттык езгеруу шартында Кыргызстандын туштук аймагындагы урбанизацияланган экосистемаларын байырлаган карга (Corvidae) сымал канаттуулардын турлерун аныктоо жана алардын изилденген биотоптордогу сандык керсеткучтерун анализдее.
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №2(5)/2024
ИзилдeeнYн милдеттери
• урбанизацияланган экосистемаларды байырлаган карга (Corvidae) сымал канаттуулардын тYрлерYн аныктоо;
• шаар экосистемасын байырлаган карга (Corvidae) сымал канаттуулардын абсолюттук
сандык жыштыгын жана %дык катыштарын эсептее;
• карга (Corvidae) сымал канаттуулардын изилденген биотоптор боюнча сандык
катыштарын анализдее.
Изилдее ЖYргYЗYлгeн аймак жана изилдее ыкмалары
Ош шаары - Ош областынын административдик борбору. 1876-жылы шаар болуп тYЗYлген. Аянты-18,5 км2. Калкынын саны боюнча республикада экинчи орунда. Кыргызстандын тYштYк, Фергана ереенYHYн чыгыш тарабынан орун алып, Алай тоо кыркасындагы Кичик-Алай кырка тоосунун тYндYк этегинде, Ак-Буура дарыясынын чыга беришиндеги Ош-Кара-Суу оазисинде жайгашкан. Дециз децгээлинен 800-1 100 м бийиктикте жайгашкан. Кыш мелYYн жылуу (январдын орточо t сы -4°С); жай ысык, кургакчыл (июлдун орточо t сы +26°С) келген жарым чел климаты мYнездYY. Эц жогорку t +41°С ге жетет (1-таблица).
1-таблица. Ош шаарынын физикалык-географиялык шарттары
№ Шаар Дециз децгээлинен бийиктиги (м менец) Ландшафттык тилкеси Жайгашкан ереен Дарыя алабы
1. Ош 870-1 100 Жарым чел, климаты: январь -3,5°С, июль +27,7°С. Жаан-чачын-350 мм. Субтропикалык алкак, кургак Ош - Кара-Суу оазиси, кичи Алай кырка тоосунун тYндYк этегинде Ак-Буура, Сыр-Дарыянын куймасы
Ош шаарынын аймагында жYргYЗYлген изилдее иштери тYЗ сызыктык трансекта методу менен; сандык керсеткYчтерY маршруттук учет менен 2 биотопто стационардык абалда жYPГYЗYлген. Учет учурунда, тYЗ сызыктуу трансекталардын аралыгы 4-9 км, маршруттун эки тарабы 100 м (50 м оц, 50 м сол) алынган. ТYPДYK курамын аныктоо аныктагыч адабияттардын жардамында жYргYЗYлген (Наумов, 1965, с. 81; Клаустнитцер, 1990, с. 246; Кузнецов, 1974). Сандык учет визуалдык жана сайраган YндерYн угуу менен эсептелген. Статистикалык эсептеелер «Statist», «Стат-обработка» программаларынын жардамында жYргYЗYЛYп, сандык жыштыгы (особ/км2) теменкY формуланын жардамында эсептелген:
m
Мында: M - тYPДYн жыштыгы (особ/км2);
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №2(5)/2024
т - учет убагында эсептелген особдордун саны; Ь - маршруттун узундугу (км);
2d - маршруттун оц, сол жагындагы аралык (50м х 50м).
Макаланын материалдары, 2023 -2024-жылдары авторлор тарабынан 31 жее маршруттук учеттордо, узундугу 155 км ди тузген аралыкта жыйналган. Изилдеелердун натыйжасында карга (Corvidae) сымал канаттуулардын 6 туруне таандык болгон 1 102 особ жандыктары саналган. Орнитофауналык илимий изилдее иштери, материалдарды статистикалык, лабораториялык-камералык иштеп чыгуу ОшМУнун зоология, экология жана биоинженерия кафедрасынын омурткалуу жаныбарлардын фаунасы лабораториясында аткарылган.
Жыйынтыктар жана талкуулар
Биосферадагы 9 мицге жакын канаттуулардын турлерунун ичинен таранчы сымалдуулар туркумунун екулдеру 5 120 турун (63% дан ашык) тузушет. Акыркы илимий маалыматтар боюнча Кыргызстанда канаттуулардын 391 туру кездешсе, анын 183 туру (46,9%) таранчы (Ра$$еп/огте$) сымалдуулар туркумуне, 6 туру карга сымалдуулар (Corvidae) тукумуна таандык (Хардер и др. 2010, с. 116; Йост, 2002, с 114). Биз изилдеген аймакта карга (Corvidae) сымал канаттуулардын 6 туру кездешти (2-таблица).
2-таблица. Ош шаарын байырлаган карга (Corvidae) сымалдуулардын тYрдYк курамы
№ Кыргызча аталышы Латынча аталышы Орусча аталышы
I. Тукуму: Каргалар - Corvidae Leach, 1820 - Вороновые:
1. Сагызган Pica pica (Linnaeus, 1758) Сорока
2. Чеке таан Corvus monedula Linnaeus, 1758 Галка
3. Чаар карга Corvus frugilegus Linnaeus, 1758 Грач
4. Кара карга Corvus corone Linnaeus, 1758 Ворона черная
5. Ала карга Corvus cornix Linnaeus, 1758 Ворона серая
6. Кузгун Corvus corax Linnaeus, 1758 Ворон
ИзилдeeнYн натыйжасында алынган канаттуулардын тYрлeрYHYн абсолюттук сандык керс6TKY4T6PY жана пайыздык катыштары 3-таблицада берилген. Изилденген 2 биотопто эсептелген карга (Corvidae) сымал канаттуулардын ичинен доминантык абалды чаар карга (30,1%), субдоминанттык абалды кара карга (27,3%) ээлеп, эки тYPДYн ортосундагы Стьюденттин критерийи г=1,32 (p<0,03) санын тYЗДY. Фондук тYрлeрдY: сагызган (18,0%); кузгун (14,6%) канаттуулары тYЗДY (3-таблица).
3-таблица. Изилденген аймактагы канаттуулардын абсолюттук саны
№ ТYрлeр Саны %
1. Сагызган (Pica pica) 198 18,0±1,16
2. Чеке таан (Corvus monedula) 11 1,0±0,30
3. Чаар карга (Corvus frugilegus) 332 30,1±1,38
4. Кара карга (Corvus corone) 301 27,3±1,34
5. Ала карга (Corvus cornix) 99 9,0±0,86
6. Кузгун (Corvus corax) 161 14,6±1,06
Баары: 1 102 100,0
Карга (Corvidae) сымал канаттуулар YЧYн шаар экосистемасы жацы чейре-шарттардан
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №2(5)/2024
болуп эсептелип, тукумга таандык болгон канаттуулардын бул шаардык YчYнчYЛYк экосистемага келип, ыцгайланып жашап, кеп, же аз санда болушу ар тYPДYY себептерге: уя салуучу жайлардын болушуна, уя салуунун тыгыздыгына, азыгынын кешугуне, тур ичиндеги жана тYр ортосундагы конкуренцияга (эрегиштикке) байланыштуу болот. Доминант, субдоминант жана фондук тYрлер абалдарын ээлеген канаттуулардын санынын кеп болушу, алардын бетенче тамактарга (курт-кумурска, есYмдYктерден сырткары тиричилик таштандыларына) ыцгайлануусу болуп эсептелет (Стамалиев, 2014). ТYрлердYн шаар экосистемасындагы аз санда кездешYYCY алардын тамактык базасынын аздыгы же жоктугу менен далилденет. Изилденген аймакта кездешкен Corvidae канаттууларынын %дык катыштарынын диаграммасы теменде берилди (1-CYрет).
Pica pica Corvus Corvus Corvus Corvus Corvus monedula frugilegus corone cornix corax
1^рет. Урбанизацияланган экосистемада байырлаган Corvidae тукумуна таандык канаттуулардын % катышынын керсеткYчтерY
Шаар экосистемасындагы биологиялык кеп тYрдYYЛYктY экологиялык жактан изилдее ете татаал. Себеби, YЧYHЧYЛYK шаар экосистемасынын тузYЛYШY кеп баскычтуу болуп, белгилYY бир биотопко же белYкке белYп кароо кыйынчылык туудурат. Мисалы, белгилYY бир шаар экосистемасын карасак, жаныбарлардын жашоо-тиричилиги ете турган бир канча белYктерге белYп кароого болот. Шаар экосистемасы - айрыкча борбордук белYГY (кеп кабаттуу Yйлер, бетон, кирпич, айнектен же таштан ж.б. курулган имараттар) жаныбарлардын жашоосу, кебеЙYYCY YЧYн таптакыр жацы чейре-шарттардан болуп эсептелет. Бул зоналарды илимий тил менен биотоп деп карасак, жаныбарлардын жашоосу YЧYн мындай биотоптор ете экстремалдуу болуп эсептелет. Себеби, бул экстремалдык шарт (шаардын борбордук белYгу) жаныбарлар YЧYн жацы экосистема деп белYнет да, бул жер «тандоо» кубулушунун натыйжасында кээ бир жаныбарлар YЧYн ете ыцгайлуу болуп эсептелсе, кээ бирлеринин
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №2(5)/2024
жашоо-тиричилиги YЧYн кыйынчылык туудурат. Изилдеелер шаардын кеп кабаттуу Yйлeр жана бир-эки кабаттуу турак жайлар биотопторунда жYргYЗYлДY.
Кеп кабаттуу Y^ep биотобу (K.K.Y.). Ош шаарында кеп кабаттуу Yйлeр негизинен 35 жана 17 кабатка чейин курулган. Кеп кабаттуу Yйлeр жайгашкан аймакты кeбYнчe шаардын борбордук бeлYГY же болбосо «асфальт кургактыгы» деп атоого болот. Бул биотопто карга (Corvidae) сымал канаттуулардын 6 тYPY катталды (4-таблица).
4-таблица. Кеп кабаттуу Yйлeр биотобундагы карга (Corvidae) сымал канаттуулардын тYPДYк курамы жана сандык кeрсeткYчтeрY
№ ТYрлeрY Саны %
1. Сагызган (Pica pica) 76 15,8±1,66
2. Чеке таан (Corvus monedula) 3 0,6±0,36
3. Чаар карга (Corvus frugilegus) 37 7,7±1,21
4. Кара карга (Corvus corone) 217 45,1±2,27
5. Ала карга (Corvus cornix) 16 3,3±0,82
6. Кузгун (Corvus corax) 132 27,4±2,03
Баары: 481 100,0
Бул биотопто доминанттык орунду кара карга (45,1%), субдоминанттык орунду кузгун (27,4%) ээлешти.
Бир-эки кабаттуу турак жайлар биотобу (Б.К.Т.Ж.). Шаар аянттары анын четтерине, бир-эки кабаттуу менчик турак-жайлардан турган майда шаарчалардын курулушу менен кунден-кунге кецейууде. Бул шаарчалар шаар экосистемасынын борбордук белугунен (кеп кабаттуу уйлерден) айырмаланып, табигый жаратылыштык чейре шарттарына окшош мунездерге ээ. Анткени, кечээги табигый талаа, же айыл-чарба аянттары болуп эсептелген аймактарга курулууда. Бирок, шаар аймагына жакын жайгашкандыктан, шаардык экосистема структуралык тузулушуне (биотобуна) кирет. Бул биотопто, канаттуулардын жашап, кебейуусу учун толук чейре-шарттар бар. Биотоп, башка биотоптордун ичинен экинчи орунду (рекреациялык аймактардан кийинки) ээлеп, мында, таранчы сымалдуулардын 6 туру аныкталды (5-таблица).
5-таблица. Бир-эки кабаттуу турак жайлар биотобундагы карга (Corvidae) сымал канаттуулардын тYPДYк курамы жана сандык кeрсeткYчтeрY
№ Турлеру Саны %
1. Сагызган (Pica pica) 122 19,6±1,59
2. Чеке таан (Corvus monedula) 8 1,3±0,45
3. Чаар карга (Corvus frugilegus) 295 47,5±2,00
4. Кара карга (Corvus corone) 84 13,5±1,37
5. Ала карга (Corvus cornix) 83 13,4±1,37
6. Кузгун (Corvus corax) 29 4,7±0,85
Баары: 621 100,0
Аталган биотопто доминант - чаар карга (47,5%), субдоминант - сагызган (19,6%) канаттуулары болду. Биотопто, карга (Corvidae) сымал канаттуулардын биологиялык кеп тYPДYYЛYГY жана сандык кeрсeткYчтeрY жогору экендиги кeрYHYп турат (2-CYрeт). Мындан, канаттуулардын тYрлeрY мурдагы талаалардагы жана айыл-чарба аянттарындагы таранчы сымалдуулардын фаунасынын эсебинен куралат деген тыянак чыгарууга болот. Ал эми,
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №2(5)/2024
санынын жогору болушу табигый тамактык базанын (турдуу есумдуктердун мемелерунун, курт-кумурскалардын, кээде таштандылардын кептугуне) жана уя салуучу ылайыктуу жерлердин (тамбашы, ар турдуу дарак, бадал есумдуктерунун) жетиштуулугу менен тушундурулет.
к.к.у.
Б.К.Т.Ж
Рюа рюа Согуиэ Согуиэ Согуиэ Сог^иэ Соп^иэ monedula ^идИедиэ согопе соггмх согах
2-CYрвт. Corvidae тукумуна таандык канаттуулардын биотоптордогу % дык керсеткучтеру (Легенда: К.К.Y.-кеп кабаттуу уйлер; Б.К.Т.Ж.-бир-эки кабаттуу турак жайлар)
Карга сымалдуулар (Corvidae) тукумуна таандык болгон канаттуулардын сандык жыштыгын анализдегенде шаар экосистемасындагы ар турдуу биотоптордогу биологиялык кеп турдуулугу жогору экендиги аныкталды. Аныкталган турлер, урбанизацияланган экосистемаларды ездештуруп, экосистеманын консументтик компоненттери катары жашап, ездерунун экосистемалык кызматын аткарып жаткандыгы далилденди.
Корутунду
• Урбанизацияланган экосистема катары Ош шаарынын кеп кабаттуу уйлер жана бир-эки кабаттуу турак жайлар биотопторун байырлаган карга (Corvidae) сымал канаттуулардын турдук курамын изилдеенун натыйжасында, аталган тукумга таандык болгон 6 туру кездешээри аныкталды.
• Ош шаарынын изилденген биотопторунда карга (Corvidae) сымал канаттуулардын биотоптордогу кездешкен абсолюттук сандык жыштыгын жана %дык катыштарын эсептеенун жыйынтыгы боюнча, доминантык абалды чаар карга (30,1%), субдоминанттык абалды кара карга (27,3%), ал эми, фондук турлерду: сагызган (18,0%) жана кузгун (14,6%) канаттуулары тузгендугу тастыкталды.
• Ош шаарындагы карга (Corvidae) сымал канаттуулардын биотоптор боюнча сандык катыштарын иликтегенибизде: кеп кабаттуу уйлер биотобу - Corvus corone, corax куштарына, ал эми бир-эки кабаттуу турак жайлар - Pica pica, ^^т monedula, ^^т frugilegus жана Со^ш согтх куштары учун жагымдуу чейре экендиги далилденди.
Практикалык сунуш
Биологиялык кеп турдуулукту сактоо конвенциясына ылайык, карга (Corvidae) сымалдуулардын пайдалуу, же зыяндуу жактарын анализдеп, канаттууларга жагымдуу шарт
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №2(5)/2024
TY3Yn 6epYY, же санын женге салуу актуалдуу маселелерден бойдон калууда. Мындай багытта иш жYргYЗYY - шаар экосистемасында YЙлердY, турак-жайларды жана башка курулуш иштерин пландаштырып куруу, жашылдандыруу, таштанды аянттарды жоюу же консервациялоо, жашоочулардын экологиялык билимдерин жогорулатуу, жацы мыйзамдарды кабыл алуу сыяктуу иш-аракеттерди аткарууну талап кылат.
Колдонулган адабияттар
1. Blümel, H., Blümel, R. (1980) Wirbeltiere als Opfer des Strassenverkehrs. Abh. Ber. Naturkundemus. Görlitz 54. - Р. 19-24.
2. Абдыбасы Кызы, А. Кыргызстандын тYштYГYндегY карга (Corvidae) сымалдуулар / А. Абдыбасы Кызы, Г. Б. Абдыкадырова, К. Ы. Стамалиев // Вестник Ошского государственного университета. - 2019. - No. 4. - P. 5-10. - EDN LNVAFY.
3. Абдыкааров, А.М. (2005). Птицы города Ош и его окрестностей (автореф. дис. ...канд. биол. наук). Бишкек.
4. Абдыкааров, А. М. Ош шаарында байырлаган синантроптук канаттуулардын жана CYт эмYYЧYлердYн 6иомертинтYYЧY таасирлери жана алар менен кYрешYY чаралары / А. М. Абдыкааров, Б. М. Жээнбаев, Г. А. Абдраева // Вестник Ошского государственного университета. - 2021. - Vol. 2, No. 2. - P. 96-105. - EDN UUVIUG.
5. Йост, ван дер Вен. (2002). Птицы Киригизии. Определитель позвоночных животных СССР. Часть 2.
6. Клаустнитцер, Б. (1990). Экология городской фауны. Москва: Мир.
7. Кузнецов, Б.Б. (1974). Определитель позвоночных животных СССР. Часть 2.
8. Кулназаров, Б.К. (2009). "Научные проблемы экологии и охраны природы", Вестник Ошского государственного университета. (сс. 57-59). Ош.
9. Наумов, Р.Л. (1965). "Методика абсолютного учета птиц в гнездовой период на маршрутах", Зоол. журнал: №1. Москва (сс. 81-92).
10. Стамалиев, К.Ы. (2014). "Синантропные птицы урбанизированных экосистем юга Кыргызстана". Научный журнал «Фундаментальные исследование». № 11 (часть 5). Москва.
11. Стамалиев, К.Ы. (2014). Воробьинообразные птицы (Passeriformes) урбанизированных экосистем юга Кыргызстана (автореф. дис. ... канд. биол. наук). Бишкек.
12. Адыр-талаалар биотобун байырлаган таранчы сымал (Passeriformes) канаттуулар / К. Ы. Стамалиев, К. Манап Кызы, Н. Эртабылды Кызы [et al.] // Ош мамлекеттик университетинин Жарчысы. Химия. Биология. География. - 2024. - No. 1(4). - P. 94106. - DOI 10.52754/16948688_2024_1(4)_13. - EDN LXNOEP.
13. Хардер, Т., Торопова, В.И., Кулагин, С.В. (2010). Систематический список позвоночных животных Кыргызстана. Бишкек: 2010. - 116 с.
