CC BY
7FТАХР 14.29.31
К1Ш1 МЕКТЕП ЖАСЫНДАГЫ ЦЕРЕБРАЛДЫ САЛЫ БАР БАЛАЛАРДЬЩ МОТОРИКАСЫ МЕН вЗШ-вЗ1 КYТУ ДАГДЫЛАРЫНЬЩ ДАМУ КЭРСЕТК1ШТЕР1
Г.С. Шубаева, Ж.Р. Мусирова Каза^ ^лттьщ цыздар педагогикалык университетi, Алматы к, Казакстан galiya.shub@mail.ru, musirovazh@bk.ru
Балалардын церебралды салы (БЦС) бар балалардын кез-келген дагдысын, сонын швде ез1н-ез1 ^ту дагдыларын калыптастыру моторика саласынын дамуына тжелей байланысты болады, ейткеш кез-келген дагдыны жузеге асыру кимыл-козгалыс аркылы орындалады. Зерттеуге БЦС, спастикалык диплегиясы бар к1ш1 мектеп жасындагы (6-7 жастагы) 24 бала катысты. Зерттеуде колданылган эдютер: 1) Моторлык кызметш тексеру: глобальды моторлы функцияларды жштеу жуйесц Эшворттын модификацияланган шкаласы; кол динамометриясы; арка б^лшык еттершщ шыдамдылык кYшi; статикалык координация; колдын манипуляциялык эрекетiн багалау; керу-моторлык реакциясы; 2) взiн-езi кYту дагдыларын тексеру: езiн-езi кYту кабiлетiнiн жалпы сипатын багалау; шалбар кию мен шешу дагдысы; ш^лык кию мен шешу дагдысы; аяк киiм кию мен шешу дагдысы. втшзшген зерттеу нэтижелерiне сандык жэне сапалык т^ргыдан талдау жасалды. Сонымен, алынган зерттеу нэтижелерi церебралды сал болган балалармен жYргiзiлетiн тYзету-дамыту шараларын д^рыс жоспарлауга, ^йымдастыруга жэне етк1зу Yшiн кажет.
Т}йт свздер: балалардагы церебралды сал, моторика дамуы, вз1н-вз1 куту дагдылары, 6-7 жастагы балалар, тузету-дамыту шаралар.
Кешнп жылдары дамуында ерекшел1ктер1 бар балалардын саны жыл сайын артуда [1; 33]. ЖYЙке жYЙесiнiн ауруларынын 1ш1нде мидын органикалык закымдалуы нэтижесшде пайда болатын балалардын церебралды салы (БЦС) ен алдынгы катарда т^р (30%-70%). Казакстан Республикасынын денсаулык сактау министрлтнщ мэл1меттер1 бойынша б1зд1н ел1м1зде 2016 жылы 0-14 жас аралыгындагы балалар арасында 100 000 адамга шакканда БЦС диагнозымен 82,9 бала т1ркелген. 2018 жылы БЦС наукас балалар саны 16768 болган [2]. Ресейде 2000 жыл мен 2015 жыл аралыгында мYгедек-балалар саны 10000 балага шакканда 201,7 керсетюшшен 212,6 керсетюшше дешн арткан [3; 223].
«Балалардын церебралды салы» термишмен мидын онтогенездщ ерте сатыларында закымдануы салдарынан пайда болатын, денеш д^рыс калпында ^стап т^ра алмаумен жэне ершт козгалыстарды орындай алмаумен бшшетш синдромдарды атайды. Кимыл-козгалыс б^зылыстары (параличтер, парездер, координация б^зылыстары, ер1кс1з зорлык козгалыстар) акыл-ес, сейлеу, есту езгер1стер1мен, тырысу ^стамаларымен, сезшу б^зылыстарымен катар жYPуi мYмкiн. БЦС агымы Yдемелi емес, резидуальды (калдыктык) патологиялык жагдай болып табылады. ЖYЙке жYЙесiнiн эртYрлi к¥рылымдарынын езара карым-катынасынын езгеруiне байланысты жас ^лгайган сайын неврологиялык симптомдар бiршама тYзелуi мYмкiн.
БЦС ерекшелiгi балаларда туыла салысымен ен алдымен моторлык кызметгердщ б^зылуы байкалатынында. Б^л мидагы моторлык жэне соматосенсорлык к¥рылымдардагы морфо-функционалдык езгерiстерге байланысты. Сонын iшiнде нэрестелердеп мидын перинаталдык закымдалуы к¥рылымындагы карыншашшк кан к¥йылулар оналту потенциалы керсетюштершщ анатомиялык шектелу, когнитивтi жэне сейлеу тш бузылыстары бойынша темендеуi тYрiндегi ауыр салдарга экелiп согады [4; 33].
БЦС диагностикалык ртымдылыгын арттыру Yшiн сонгы жылдары генетикалык анализ жасауды да карастыруда, ейткенi осы диагноз койылган балалардын арасында Yдемелi емес генетикалык б^зылыстары бар, жан^ялык анамнезiнде ^ксас жагдайлар болган балалар да кездеседг Генетикалык тексерiс накты емдеу тэсiлдерiн пайдалануга, келешек ^рпактарда осы дерггiн кайталану ыктималдыгын азайтуга кемегiн тигiзе алады [5; 23].
Сонымен катар БЦС кезiнде заманауи нейровизуализация эдiстерi жана мэлiметгер бере алатындыгы эдебиетте айтылган. Диффузды магнитп-резонансты томография (dMRI) эдеггегi
одрылымдьщ МРТ Ke3iH4e керше бермейтш мидьщ а^ затыныц майда аномалияларын тауып, орналасуын жэне келемiн аныщтауга мYмкiндiк береди Соцгы жылдары БЦС бар балалардагы одрылымдыщ-функционалды ^атынасты тексеру YmiH dMRI ^олданатын зерттеушшердщ саны артып келе жат^аны бащалады. БЦС кезiндегi ая^-^ол ^ызметшщ жYзеге асырылуындагы моторлыщ, сонымен ^атар соматосенсорлыщ жолдардыц мацызы керсетшген. Сондай-а^ БЦС сирек кездесетiн тYрлерiн осы эдiс ар^ылы зерттеу багытында жаца аппарат алынатыны Yмiт ^тпредь Диффузды МРТ эдiсi моторлыщ емес жолдардыц релеванттыгын зерттеуге септiгiн тигiзерi жайлы айтылган [6].
Осы дерт кезiнде балалардыц моторлыщ аясыныц бузылуымен ^атар, жогаргы жYЙке ^ызметшщ, e3rn-e3i кYту дагдыларын мецгерудщ тежелуi бащалады. Соныц нэтижесiнде баланыц мYмкiндiгiнiц шектелш, оны тэрбиелеу мен элеуметтендiруде айтарлыщтай ^иындыщтар мен кедергiлер пайда болады. БЦС болган балаларга эртYрлi жагдайда педагогикалыщ кемек ^йымдастырылу мэселесiмен К.А.Семенова, Т.А.Власова, А.А.Дмитриев, В.В.Коркунов, Н.Н.Малофеев, Л.М.Шипицына жэне т.б. галымдар айналыс^ан, олардыц зерттеулерiнде осындай балалардыц eмiр CYPУ ортасына сэттi бейiмделуiнiц мацызды шарттарыныц бiрi дене жэне психикалыщ денсаулыщ жагдайын ба^ылау екендiгiне ерекше назар аударылган. Б^л дертке шалдывдан балаларды о^ыту технологиясы барынша баланыц жеке дара ^озгалыс мYмкiндiктерiне оцтайландырылган болганы жен. Крзгалыстарын кYнделiктi eмiрде пайдалануга, eмiр тэжiрибесiне досуга Yнемi дагдыландырудыц мацызы ете зор. БЦС бар балалардыц кез-келген дагдысын, соныц iшiнде eзiн-eзi кYту дагдыларын ^алыптастыру моторика саласыныц дамуына тiкелей байланысты болады, ейткеш кез-келген дагдыны жYзеге асыру ^имыл-^озгалыс ар^ылы орындалады [7; 16].
БЦС бар балалардыц кез-келген дагдысын, соныц шшде eзiн-eзi кYту дагдыларын ^алыптастыру моторика саласыныц дамуына тшелей байланысты болады, eйткенi кез-келген дагдыны жYзеге асыру ^имыл-^озгалыс ар^ылы орындалады. Патологиялыщ YPДiс пен eмiр сапасыныц арасындагы байланысты A.Jette (1994) ^сынган модельден ай^ын кере аламыз (1-сурет)
Сурет 1. Патологиялыщ YPДiс пен eмiр сапасыныц арасындагы байланыс (С. Б. Мальцев. Оценка ежедневной активности, участия в жизни общества и качества жизни. М., 2010. 63с. https://manuals.sdc-eu.info ).
Моторлыщ ^ызметтщ жэне eзiн-eзi ^ту дагдыларыныц даму децгешн аныщтау жэне багалау Yшiн эртYрлi шкалалар, тесттер ^сынылган. Мысалы, «Глобальды моторлы функцияларды жштеу жYЙесi» (Gross Motor Function Classification System GMFCS); «Мануальды дагдыларды жiктеу жYЙесi» (Manual Ability Classification System MACS); «Функциялар шектелушщ педиатриялыщ шкаласы» (Pediatric Evaluation of Disability Inventory PEDI); Эшворт шкаласы; «КYнделiктi тiршiлiк белсендiлiгiнiц Катц индексЬ> (Katz); «КYнделiктi eмiрдегi белсендшк децгейiн аныщтауга арналган Бартел шкаласы» жэне т.б.
Оспанова Ш.Х. БЦС балалардыц ^нделшт eмiрдегi белсендiлiк децгешн аныщтауга арналган Бартел шкаласыныц мYмкiндiгi шектеулi балаларга арналган модификациясын ^олданган.
[8; 4-5].
Пагологиялык уршс
Закыыдану
Бул эдютемеде 20 критерий бойынша 10-15 балл жуйешмен эртYрлi 63ÎH-e3i куту дагдылары багаланады да, баланыц бiреудiц кемегше ^аншалыщты тэуелдi eKeHiH аныщталады. Тексеру нэтижелерше ^арай баланыц оцалту потенциалы аньщталып, жеке оцалту багдарламасы ^урылады
[9; 5] . . .
Dirk-Wouter Smits ецбегiнде Нидерландтыщ Денсаулыщ са^тау саласындагы зерттеулер уйымы (Нидерландтагы балалар оцалтуын зерттеу; PERRIN) жэне Канада Денсаулыщ са^тау саласындагы зерттеулер институты (Жасeспiрiмдерде eмiр сапасын, мобильдiктi жэне дене жаттыгуын зерттеу; ASQME) eткiзген уза^ мерзiмдi зерттеу нэтижелерi жарияланган. 1 мен 17 жас аралыгындагы ^атысушылардыц барлыгында БЦС диагнозы на^тыланган, ^имыл-^озгалыс ^ызметше эсерiн тигiзетiн бас^а дерттер^ мысалы булшыщ ет дистрофиялары, омырт^а жотасыныц жарыгы, бар тулгалар зерттеуге ^атыс^ан жо^. Бастащы тексерiстен кешн 1 жыл интервалымен 3 ретке дешн ^айта тексеру жYргiзiлiп отырган. Церебралды салдыц ауырлыщ спектрiнiц барлыгы «Глобальды моторлы функцияларды жiктеу жуйесЬ> (Gross Motor Function Classification System GMFCS) керсетюштерш пайдаланып келтiрiлдi. Мобильдш пен eзiн-eзi куту ^абшет «Функциялар шектелуiнiц педиатриялыщ шкаласы» (Pediatric Evaluation of Disability Inventory PEDI) гамепмен багаланган. Шектердi, жылдамдыщтар мен даму вариацияларын багалау Yшiн аралас эсерлердi сызыщты емес модельдеу ^олданылды. Осы ею тексеру эдiстемелерiнiц нэтижелерi арасында белгiлi бiр байланыс зацдылыгы аныщталган. Атап айтса^, GMFCS бойынша 1децгейге сэйкес келген балаларда PEDI бойынша мобильдш пен eзiн-eзi кYтудiц есептш орташа шегi 90%-дан жогары болды, ягни барлыщ дерлiк элементтерге ^абшетп екендiгiн кeрсеттi. Ал GMFCS бойынша 2-5 децгейге сэйкес келген балаларда PEDI бойынша мобильдш пен eзiн-eзi ^тудщ есептiк орташа шегi 83-24% аралыгында болды. GMFCS бойынша тeмен децгейдегi, ягни БЦС дэрежесi жещлдеу балаларда даму ау^ымы жогары болды, алайда оган салыстырмалы уза^ даму мерзiмiнде ^ол жеткiзiлген. Сонымен бiрге GMFCS бойынша децгейi бiрдей балалардыц eзiнде мобильдiкте, эсiресе eзiн-eзi ^туде едэуiр алшакгыщ бай^алган жагдайлар кездесп. Бул болжам жасауда жэне бас^аруда GMFCS катар бас^а да контекстуальды факторларды ескеру ^ажетпгш кeрсеттi. Осы алынган мэлiметтер практика жузiндекандай ^олданыс табатындыгына ерекше мэн берiлген [10; 552].
Соловьева А.П. БЦС балаларды жан-жа^ты зерттеу, соныц iшiнде GMFCS, модификацияланган Эшворт шкаласын жэне т.б. ^олдана отырып тексеру нэтижесiне CYЙенiп, ботулотоксин А препаратымен емдеудiц тшмдшгш кeрсеткен [11; 60].
Овеян С.А. зерттеушде 5-15 жас аралыгындагы БЦС-дыц спастикалыщ тYрлерiмен нау^ас балалардыц eзiн-eзi кYту дагдыларын тексеру Yшiн Халыщаралыщ ^ызмет ету жiктелу моделш пайдаланган. На^ты айщанда балалардыц ^вдел^т iс-эрекетiн жYзеге асыруда мацызды болып табылатын келесi аума^тарды ^амтыган: YЙ - мектеп - балаба^ша - оцалту орталыгы [12; 432].
Зерттеу мащсаты: церебралды сал ауруымен нау^ас кiшi мектеп жасындагы балалардыц ^имыл дагдылары мен eзiн-eзi кYту дагдыларыныц дамуын аныщтау.
Зерттеу мтдеттер1: 1) сал ауруы бар балалардыц моторикасы мен eзiн-eзi кYту дагдыларыныц eзара байланысы жэне оларды тексеру мэселесше гылыми-теориялыщ тургыда талдау жасау; 2) церебралды сал болган кiшi мектеп жасындагы балалардыц ^имыл-^озгалыс жэне eзiн-eзi кYту дагдыларыныц ^алыптасу дэрежесiн аныщтап, оган бага беру.
Зерттеуге кiшi мектеп жасындагы (6-7 жастагы) 24 бала ^атысты. Барлыщ балалардыц клиникалыщ диагнозы кеш резидуалдыщ кезецдегi церебралды салдыц спастикалыщ диплегия тYрi болды, ХАЖ-10 (Халыщаралыщ аурулардыц жiктелуiнiц 10-шы ^айта ^арастырылымы) бойынша диагноз коды<^80.1 Спастикалыщ церебралды сал, диплегия».
Зерттеу эд1стер1:
1. Моторлыщ ^ызметш тексеру:
Глобальды моторлы функцияларды жштеу жYЙесi Эшворттыц модификацияланган шкаласы Кол динамометриясы
Ар^а булшыщ еттерiнiц шыдамдылыщ кYшi Статикалыщ координация Колдыц манипуляциялыщ эрекетш багалау Кeру-моторльщ реакциясы
2. 6зш-eзi ^ту дагдыларын тексеру:
Эзiн-eзi ^ту дабшетшщ жалпы сипатын багалау Шалбар кию мен шешу дагдысы ТТТулык кию мен шешу дагдысы Аяд киiм кию мен шешу дагдысы
Зерттеу нэтижелерi. Кимыл-дозгалыс дызметш багалау Yшiн долданылган «Глобальды моторлы функцияларды жiктеу жуйеа» (Gross Motor Function Classification System GMFCS, 1997, 2007) бойынша зерттеуге датысдан балалардыц барлыгында жасына сэйкес II децгей аныдталды: жYрiсi шектеулi - YЙреншiктi жагдайда Yлкен ^ашы^тыц^а ездшнен жYредi, ал далада д^ралдар ардылы жYредi, нашар жYгiредi жэне сеюредь
Эшворттыц модификацияланган шкаласы бойынша б^лшыщ еттердiц спастикалыгы аныдталды. 24 баланыц шшде 10 балада 4 балл, 14 балада 3 балл аныдталды. Сонда орташа 3,4 балл децгешне сэйкес келдi. Б^л шкала бойынша аныщталган кeрсеткiштердiц сипаттамасы мынандай болды:
3 балл - б^лшыщ ет тонусыныц орташа жогарылауы, ягни пассивт тYPде орындалатын дозгалыстыц басым белтнщ барысында кедергi байдалады, бiрад б^л дозгалысты жасау диындамаган.
4 балл - б^лшыщ ет тонусыныц айтарлыдтай жогарылауы, пассивтi дозгалыстыц орындалуы диындаган, буындагы дозгалыс аумагы шектелген.
Дене дабшеттерш тексеру келесiдей параметрлер бойынша жYргiзiлдi: кYш жэне тепе-тецдiк дабшеттершщ, ^сад моторикасыныц дамуы.
Кол динамометриясы (кг). Арнайы балалар динамометрiнiц кемепмен eлшенедi. Бала т^рып тирады, егер т^ра алмаса, тексерудi отырып етюзуге де болады, оц жэне сол долын кезекпен тiк ^стап, бiр жадда дарай кeтередi. Динамометрдi стрелкасын аладанга даратып ^стайды да, барынша датты дысады. Катты димылдауга, орнынан дозгалуга, долын темен тYсiруге болмайды. Алдымен сол долымен, содан соц оц долымен 2-3 рет жасап кередь Эр долдыц жеке нэтижесшщ ец жадсысы тiркеледi, дэлдiгi 0,1 кг дешн.
Арща булшыщ еттерiнiц шыдамдылыщ кушi (орындау саны). Арда б^лшыщ еттерiнiц шыдамдылыд кушш аныдтау сынамасы Г.И.Турнер атындагы Fылыми-зерттеу балалар ортопедиялыд институты ^сынган эдю ардылы жYргiзiлдi. Оны eткiзгенде балалар долдарын шынтад буынында бYгiп, аладандарын темен даратып етпетiнен жатты, сонда саусад ^штары иы^ децгейiнде болды. Балалар осы дене далпынан долдарын жазып, кеудесiн еденнен кетеру керек.Деш сау балаларда бeксесiн де жерден алу шарт. Ал БЦС балалар шамасына дарай бeксесiн жерден алуына да, алмауына да болады. Максималды неше рет орындай алатындыгы багаланды [13; 120].
Статикалыщ координация кeрсеткiшi балалардыц тепе-тецдiк садтай алу уадыты бойынша аныдталды. Б^л кeрсеткiштi багалау эдютемес де Г.И.Турнер атындагы Fылыми-зерттеу балалар ортопедиялыд институты ^сынган, арнайы прек-димыл аппараты б^зылган балалар Yшiн модификацияланган тYPдегi эдiс ардылы багаланды. бйткеш жалпы балаларда кецiнен долданылатын классикалыд сынамаларды, мысалы Ромберг сынамасын, церебралды салы бар балаларда долдану мYмкiн емес. Сондыдтан жецiлдетiлгген тYPдегi сынама eткiзiлдi. Бала eзiне ыцгайлы болатындай далпында аядтарын алдыга созып жерге отырады, долдарын алдыга дарай созады. Кeзiн ж^мып отырып осы дене далпын садтап т^ра алу мерзiмi eлшенедi. Егер диналган жагдайда, кезш ашып т^рып орындайды. Нэтижесш секундпен кeрсетедi. Калыпты жагдайда балалар статикалыщ координация сынамасын етюзгенде дене далпын 10 секундтан астам уадыт садтап т^ра алады.
Колдыц манипуляциялыщ эрекетiн багалау. Стол Yстiнде шырпы дорабы болады, дасында 10 шырпы жатады. Сигнал берiлгенде дорапда сiрiцкелердi салу керек. Алдымен оц долымен, содан кейiн сол долымен орындайды. Осы тапсырманы орындауга кеткен уадыт тiркеледi.
Квру-моторлыщреакциясы да Г.И.Турнер атындагы Fылыми-зерттеу балалар ортопедиялыд институты ^сынган эдiс ардылы багаланды. Бала дабыргага CYЙенiп тирады, егер бала денесш вертикальды далыпта тiк ^стап т^руга диналатын болса, оныц кеудес мен аядтарын фиксация жасайды. БЦС диплегиялыд тYрi бар балалар Yшiн 2 метр дашыщтыщтан 10 рет доп ладтырганда неше рет ^стап алатындыгын санайды. Калыпты жагдайда кiшi мектеп жасындагы балаларда допты 3 метр дашыщтыщтан ладтырады, сонда ^стап алынган доптыц саны 9-10 тец болуы керек [13; 124].
1-кестеде бiздiн зерггеуiмiзде етюзшген БЦС балалардын козгалыс дайындыгынын диагностикасы нэтижелерi берiлген. Ол ^ш, жылдамдык-кYш жэне координациялык мYмкiндiктердi, тезiмдiлiктi жэне усак моторика параметрлерш сипаттайтын сынамалар аркылы багаланды. Булшык ет кYшiн багалау Yшiн «кол динамометриясы» атты тест пайдаланылды, ол баланын булшык еггерiнiн каншалыкты дамыгандыгын сипаттайды. Колдын кYшi канагатганарлык болып есептелуi Yшiн екi колдын кушшн керсеткiшiн косканда дене салмагына тен болуы керек. Денi сау 6-7 жасар балаларда кол динамометриясынын керсетк^ улдарда 9,0-14,1 кг, ал кыздарда 7,9-13,2 кг болады. Спастикалык диплегиясы бар балаларда, эрине, булшык ет кушшн керсеткiштерi элдекайда темен болады, ейткеш булшык еггердiн спазмы жэне парезi осыган экеп согады.
Арка булшык еггерiнiн шыдамдылык кYшiн аныктау (орындау саны) да БЦС балаларда темен денгейде болганы аныкталды, бул осындай балалардын булшык ет корсетшщ элсiздiгiн керсетедi.
Статикалык координациясын елшеу нэтижесi керсеткендей, БЦС бар балалар бул сынаманы кезiн жумып орындауга эжептеуiр киналды, сондыктан барлыгы дерлш кезiн ашып отырып жасады. Бул орталык жYЙке жYЙесiнiн жэне булшык ет аппаратынын кызметiнiн бузылгандыгынын белгш.
Кептеген авторлар дэлелдегендей, козгалыс кызмеггерi адамнын физикалык жэне психикалык денсаулыгын аныктайды. Козгалыс адамнын психикасын калыптастырады, ал психика козгалыста керiнiс табады. Психика тулганы калыптастырады, ал тулга ойлау, есте сактау, кабылдау, сиякты YPдiстерде керiнiс табады. Психикалык YPДiстердiн денгейi усак моториканын даму денгешне тiкелей байланысты екендiгi мэлiм. Церебралды салы бар балаларда осы кызметтщ каншалыкты калыптаскандыгын аныктау Yшiн бiз колдын манипулятивтi эрекетiн багалауды штаздш. Сонда балаларга кол саусактарымен 10 шырпыны корапшага жинау керек деген тапсырма берiлдi. Спастикалык диплегиясы бар балаларга орта есеппен алганда осы тапсырманы орындау Yшiн 3-тен 4 минутка дешн уакыт кажет болды. Тест нэтижес тексерiлген балалардын усак моторикасынын калыптаспагандыгын керсеггi, ейткенi калыпты жагдайда осы тапсырманы орындауга орта есеппен алганда 15-20 секунд жумсалады. Логопедтер сейлеу тш мен соган сэйкес ойлаудын дамуы саусактардын кимылы еркiн болмайынша баяу кYЙiнде калады деп есептейдi. Баланын усак моторикасы мен мен сейлеу тiлiнiн калыптасуы арасында байланыс бар екендiгi белгш. Зерттеуге катыскан балалардын психологиялык-педагогикалык корытындысын талдау осы тэуелдiлiктi жанама тYрде болса да дэлелдедi, себебi тексершген 24 баланын iшiнде барлыгында сейлеу тшшщ эртYрлi бузылыстары болды.
1-кесте (Курастырган: авторлар)
БЦС бар балалардыц козFалыс даFдыларыныц калыптасуын баFалау
Сынамалар Керсетшштер
Кол динамометриясы (кг) он кол 2,02
сол кол 1,52
Арка булшык еттершщ шыдамдылык куш1(орындау саны) 3,11
Статикалык координация (сек) 3,1
Колдын манипуляциялык эрекетш багалау (минут) он кол 3,56
сол кол 4,05
Керу-моторлык реакциясын багалау (орындау саны) 0,55
Керу-моторлык; реакциясын багалау БЦС балалардыц кебюшде допты игеру кабшетшщ калыптасуы темен екендшн керсетп. Допты устап алуга умтылган кезде спастикалык диплегиясы бар балалар кезш жумып, доптан тыгылуга, колымен коргануга тырысты. Нэтижесшде 16 бала тапсырманы орындай алмады, ал 8 бала тапсырманы
орындады, 61рак кeрсеткiштерi лак;тырылган 10 доптан 1-ден 4-ке дейiн рет устап алды. Бул осы санаттагы балалардыц керу-моторлык; реакциясыныц калыптасу децгешнщ темен екендшн кeрсеттi.
БЦС балалардыц ез1н-ез1 ^ту кабшетшщ жалпы сипатын багалау Yшiн Г.И.Турнер атындагы Fылыми-зерттеу балалар ортопедиялык институты усыютан эдiс колданылды. Багалау 5 баллды; жYЙе бойынша жYргiзiлдi [13; 158]:
1 балл -eзiн-eзi толы; кYте алады;
2 балл - eзiн-eзi кYту барысында кейбiр кYPделi ;имыл-;озгалыстарды орындай алмайды;
3 балл - eзiн-eзi жартылай ^те алады;
4 балл - eзiн-eзi кYту кезiнде eте карапайым кызмет кeрсете алады (касыкты устайды, кейбiр киiмдерiн киедi);
5 балл - eзiн-eзi кYте алмайды.
взiн-eзi ^ту дагдыларыныц калыптасуына диагностика жYргiзiп, багалау Yшiн БЦС бар балалардыц ата-анасын жэне муFалiмдердi сурастыру жYргiзiлдi жэне балаларды бакылау eткiзiлдi. Сонда балалардыц ас шуге арналFан жабдыктарды (касык, шанышкы, кесе жэне т.б.) пайдалана бiлу даFдылары, киiну, шешiну, дэретханаFа бару, жуыну даFдылары тексерiлдi. бтюзшген зерттеу спастикалык диплегиясы бар 16 баланыц eзiн-eзi кYтуде карапайым турдеп кызмет кeрсете алатындыFы аныкталды: касыкты устай алады, бiреудiц кeмегiмен кейбiр киiмдерiн кие алады, бiрак шешше алмайды, аяк киiмнiц бауын байлай алмайды, кшмдершщ тYЙмелерiн таFа алмайды, эжетханаFа eздiгiмен бара алмайды. 8 бала жартылай eзiн-eзi кYте алады: ас шетш жабдыктармен пайдалана алады, жуынады, бiреудiц кeмегiнсiз киiне алады жэне шешше алады, бiрак eз бетiмен дэретханаFа бара алмайды, тYЙмелерi мен бауларын таFа алмайды. 6зiн-eзi кYту даFдыларын мецгеру децгейiн баFалаудыц орташа кeрсеткiшi 3,9 балл болды.
Зерттеуге катыскан балалардыц диагнозын, яFни БЦС-дыц клиникалык тYрiн ескере отырып, спастикалык диплегия кезiндегi балалардыц аякка шалбар, шулык, аяк-кшм кию даFдыларыныц калыптасуында кeбiрек киындык туындайтындыктан, осы даFдыларыныц калыптасу децгейiне баса назар аудардык [14; 22].
Алдымен баланыц ата-анасымен эцгiмелесiп, келесiдей сауалнама жYргiздiк.
Ата-аналарFа арналFан сауалнама
Тeмендегi сурактарFа жауап бере отырып, YЙде баланыц аяFына шулык пен шалбарды кшп-шешу YPдiсiнiц калай eтетiндiгiн барынша таркатып, бYге-шiгесiне дейiн накты сипаттап берщз:
а) бала киiну YPдiсiне каншалыкты атсалысады - eзiнiц кол-аяFымен сэйкес кимылдар
жасауFа тырысып, шзге eзiн киiндiрiп, шешiндiруге кeмектесе ме?
э) шулышын, шалбарын eз безмен шеше ме, шеше алмаса, кай жерiнде киналып, сiздiц кeмегiцiздi кажет етедi?
б) шулыFын, шалбарын eз бетiмен кие ме, кие алмаса, кай жерiнде киналып, сiздiц
кeмегiцiздi кажет етедi?
Содан соц балалардыц eзiн-eзi кYту, соныц iшiнде шулыгеын, шалбарын, аяк-кшмш кию жэне шешу даFдыларыныц калыптасу децгейiн тeмендегi критерийлер бойынша тексерш, балл жYЙесiмен баFаладык.
Шулыц шешу дагдысы
0. Шулы^ын шеше алмайды
1. Шулыкты eкшесiнен тeмен тYсiре алады
2. Шулыкты аяFыныц ушынан шыFарып, шеше алады
Шулыц кию дагдысы
0. Шулы^ын eздiгiнен кие алмайды
1. Шулыкты тобыгеына дейiн шыFарып бергенде Fана эрi карай eзi жоFары гатерш кие алады
2. Шулыкты eкшесiне дейiн шыFарып бергенде эрi карай eзi жоFары кeтерiп кие алады
3. Шулыкты аяктыц ушына кипзш бергенде эрi карай eзi жоFары кeтерiп кие алады
4. Шулыкты eз бетiмен дурыс кие алады
Шалбарын шешу дагдысы
0. Шалбарын eздiгiнен шеше алмайды
Kaзaщ Yлmmъщ v^isdap пeдaгогикaлъщунивepcиmemiнiц Хaбapшыcы № 2(82), 2020
1. Шалбаpдыц 6íp балаFын шeшiп бepгeндe, eкiншi балаFын eзi шeшe алады
2. Шалбаpын тобыFына дeйiн тYсipiп бepгeндe eкi балаFын да eзi шeшe алады
3. Шалбаpын тiзeгe дeйiн тYсipiп бepсe, eзi балактаpын шeшe алады
4. Шалбаpын eзi шeшeдi, бipак кадаFалаyды кажeт eтeдi
5. Шалбаpын толык eз бeтiмeн шeшe алады
Шaлбapын кию дasдыcы
0. Шалбаpын eздiгiнeн киe алмайды
1. Шалбаpын санына дeйiн кeтepiп бepгeндe eзi бeлiнe дeйiн таpтып кда алады
2. Шалбаpын тiзeсiнe дeйiн кeтepiп бepгeндe eзi бeлiнe дeйiн таpтып киe алады
3. Шалбаpдыц eкi балаFын аяFыныц yшына шп бepгeндe api каpай eзi кда алады
4. Шалбаpын eзi кдад^ бipак кадаFалаyды кажeт eтeдi
5. Шалбаpын толык eз бeтiмeн кда алады
Аящ кшмт кию дasдыcы (бaуын mavnaü)
0. Aяк кшмш eздiгiнeн киe алмайды
1. Keмeкшi eкшeсiн таpтып кигiзгeн соц табанын аяк киiмгe итepiп киe алады
2. Keмeкшi башпайлаpын аяк кшмге кipгiзгeн соц eкшeсiн eзi таpтып киe алады
3. Keмeкшi аяк киiмдi колына бepгeн соц башпайлаpын аяк киiмгe eзi кipгiзiп, eкшeсiн eзi таpтып киe алады
4. Aяк киiмдi аyызша нyсакаyмeн eзi киe алады
5. Оц жэж сол аяFын шатастыpмай, eздiгiнeн аяк кшмш кда алады
6. Ешкандай кeмeксiз жэнe бакылаyсыз eз бeтiмeн аяк киiмiн киiп, жапсыpмамeн таFа алады
Аящ кшмт шешу дaгдыcы
0. Aяк киiмiн eздiгiнeн шeшe алмайды
1. Keмeкшi eкшeсiн таpтып шыFаpFан соц аяк киiмiн табанынан сiлкiп тYсipe алады
2. Keмeкшi eкшeсiн таpтып шыFаpFан соц табанын eзi аяк киiмнeн шыFаpып, шeшiп кояды
3. Keмeкшi жапсыpмасын аFытып, босаткан соц аяк киiмiн eзi шeшe алады
4. Aяк кшмш eшкандай кeмeксiз жэнe бакылаyсыз eз бeтiмeн шeшe алады.
Aта-аналаpмeн жYpгiзiлгeн саyалнама жаyаптаpы кeлeсiдeй болды. Балаpдыц басым бeлiгi 2О(В3%) киiнy YPдiсiнe атсалысатындыFы аныкталды, яFни eзiнiц кол-аяFымeн сэйкeс кимылдаp жасаyFа тыpысып, eзiн киiндipiп, шeшiндipyгe кeмeктeдi. Тeк 4 кыздыц Fана ата-анасы кызыныц epкeлiгiнe, eз бeтiмeн киiнyгe кeмeктeсyгe ынтасы жок eкeнiн айтты. Нeгiзгi киындык шалбаpын киюдe кeздeстi дeп жаyап бepдi ата-аналаpдыц баpлыFы, ал шyлыктаpын шeшy eц жeцiл даFды болFанын айтты. Aлайда, ата-аналаp осы даFдылаpдыц накты кай жepiндe киналFаны тypалы толык мэлiмeт бepe алмады, emrcem оныц бYгe-шiгeсiнe мэн бepгeн жокпыз дeп жаyап бepдi. Осы оpайда балалаpдыц eзiн-eзi кYтy даFдылаpын калыптастьфып, дамытyда ата-аналаp басты peл аткаpатындыFын жэнe олаpдыц мiндeггi тYPдe мамандаp Yйpeткeн жаггыFyлаpды Yйдe оpындаyы кажeттiгiн айта кeтy кажeт. Cондыктан ата-аналаpымeн Yнeмi кepi байланыста болып, баланыц кол жeткiзгeн жeтiстiктepiн бакылап отыфу кажeт [15; 284].
Балалаpдыц аякка шалбаp, шулык кию даFдылаpыныц калыптасу дeцгeйiн зepггey нэтижeсiн диагpамма тYpiндe кepсeггiк. Шулык шeшy даFдысы eц жаксы калыптаскан болды, О балл алFан балалаp болFан жок, 1 балл В балада жэнe 2 балл 16 балада аныкталды. Шулык кию даFдысы бойынша нэтижeлepдeн raprn отыpFанымыздай, ол да балалаpFа салыстыpмалы жeцiл болды, eйткeнi В бала бул даFдыны eз бeтiмeн дypыс оpындай алатынын кepсeггi, В бала шулыкты аяктыц ушына кигiзiп бepгeндe api каpай eзi жоFаpы кeтepiп киe алатындыFын кepсeггi, ал 1 жэж 2 балл дeцгeйiнiц эpкайсысына 4 баладан сэйкeс кeлдi. Шалбаpын шeшe алу даFдысын толык eз бeтiмeн мeцгepгeн 6íp дe 6íp бала болFан жок, 4 бала оpындаyда кадаFалаyды кажeт eггi, ал 2 жэж 3 баллFа В баладан сэйтес кeлдi, 4 балада 1 балл ^p^rami тipкeлдi. Шалбаpын кию даFдысын тeксepy нэтижeсi ^p^rae^^^ бул салыстыpмалы eц киыны болды, алайда оны мYлдeм оpындай алмаFан балалаp болFан жок, 1 мeн 2 балл кepсeткiштepiнe В баладан сэй^с кeлдi, 4 бала 3 балл алды жэнe 4 бала осы даFдыны мeцгepгeнiн, бipак кадаFалаyды кажeт eтeтiндiгiн ацFаpггы (2-сypeт). Aяк киiмiн шeшy даFдысы аяк кшмш кию даFдысынан жeцiл болды, мунда аяк киiмiн кию даFдысы бойынша оpташа кepсeткiш 2,3 балл болса, аяк кшмш шeшy даFдысы бойынша 1,7 баллFа тeц болды.
35% 30% 25°% 20% 15% 10% 5% 0%
□ Шалбар шешу дагдысы
□ Шалбар кию дагдысы
0 балл 1 балл 2 балл 3 балл 4 балл 5 балл
2-сурет. Шалбар кию жэне шешу даFдысыныц калыптасу децгей (KyрастырFан: авторлар)
Зерттеудщ щорытындысы
БЦС балалардыц моторлык кызметшщ диагностикасын жYргiзу кYш, жылдамдык-кYш жэне координациялык мYмкiндiктерiнiц, тeзiмдiлiктi жэне усак моторика параметрлерiн сипаттайтын сынамалардыц тeмен нэтиже беретiндiгiн кeрсеттi. Бул осы дерт кезiндегi булшык еттердiц спазмы жэне парезшщ салдары.
Церебралды салы бар балаларда усак моторика кызметшщ каншалыкты калыптаскандыFын аныктау Yшiн бiз колдыц манипулятивтi эрекетiн баFаладык, сонда бул кeрсеткiштер де тeмен болды. Сонымен катар кeру-моторлык реакциясын баFалау да БЦС балалардыц кeбiсiнде допты игеру кабiлетiнiц калыптасуы тeмен екендшн кeрсеттi. Эткiзiлген зерттеу жумысы аркылы бiз спастикалык диплегиясы бар балаларда болатын козFалыс жэне eзiн-eзi ^ту тараптарындаFы ерекшелiктердiц алуан тYрлi болатындышын байкадык.
Церебралды салмен сыркат балалардыц козFалыс жэне eзiн-eзi кYту даFдыларын дамыту казiргi танда арнайы педагогикадаFы eзектi мэселелердiц бiрi болып табылатындышына жэне осы саладаFы Fылыми жэне практикалык зерттеулердiц Yнемi жетiлдiрiлуi кажет екендiгiне назар аударылды. Осы орайда БЦС бар балаларFа eзiн-eзi ^ту даFдыларын YЙрету баFытындаFы зерттеулердiц жYргiзiлу кажеттiгi де айкын екендiгiн атап eту кажет. Кeптеген авторлар БЦС бар балалардыц козFалыс жэне eзiн-eзi кYту даFдыларын калыптастыру мен дамытудыц эртYрлi эдiстемелерiн усынFан [16; 122]. СоFан карамастан бул мэселеге арналFан зерттеу жумыстары элi де жYргiзiле бермек, eйткенi ол казiргi тацда да eзектi болып отыр.
Сонымен, алынFан зерттеу нэтижелерi церебралды сал болFан балалармен жYргiзiлетiн тYзету-дамыту шараларын дурыс жоспарлауFа, уйымдастыруFа жэне eткiзу Yшiн кажет. АлынFан кeрсеткiштерге CYЙене отырып, балалардыц мYмкiндiктерiне сэйкес дене жYктемесiн тандауFа болады. Сонымен катар ата-аналарымен жумыс жYргiзу барысында кажеттi усыныстар беруге септiгiн тиизедь БЦС бар балалардыц eзiн-eзi ^ту даFдыларын дамыту аса кажет жэне оны практика жYзiнде Yнемi, Yздiксiз орындап, наFыз оц нэтижеге кол жетюзу Yшiн моторика тарапын дамыту мацызды.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. Булекбаева Ш.А. с соавт. (2010) Комплексный подход в реабилитации детей-инвалидов с заболеваниями и повреждениями нервной системы.-Вестник АГИУВ. №1 (09), с.33-34.
2. Статистикальщ жинак «2018 жылда Казахстан Республикасы халкынын денсаулык сактау уйымдарынын Kb3MeTi».-https://gov.egov.kz/memleket/entities/dsm/documents
3. Полунин В.С. (2017) Медико-социальные аспекты состояния здоровья детей-инвалидов с детским церебральным параличом и пути его улучшения// Педиатрия. Журнал им. Г.Н.Сперанского. Т.96., №5, с.222-227. ISSN: 0031-403X, elSSN: 1990-2182.-https://www.elibrarv.ru/item.asp?id=30161849.-DOI: 10.24110/0031-403X-2017-96-5-222-227
4. Глухов Б.М., Булекбаева Ш.А., Байдарбекова А.К. (2017) Этиопатогенетические характеристики внутрижелудочковых кровоизлияний в структуре перинатальных поражений мозга: обзор литературы и результаты собственных исследований. Русский журнал детской неврологии. №12(2), с.21-33. https://doi.org/10.17650/2073-8803-2017-12-2-21-33
5. Lisa T. Emrick, Shannon M. DiCarlo. (2020) The Expanding Role ofGenetics in Cerebral Palsy// Physical Medicine and Rehabilitation Clinics of North America.-Volume 31, Issue 1, February, Pages 15-24.-https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S1047965119300798
6. Lisa Mailleux, IngeFranki, LouiseEmsell, etc. (2020) The relationship between neuroimaging and motor outcome in children with cerebral palsy: A systematic review—Part B diffusion imaging and tractography// Research in Developmental Disabilities.-Volume 97, February, 103569.-https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0891422219302367
7. Семенова К.А. (2007) Восстановительное лечение детей с перинатальным поражением нервной системы и детским церебральным параличом. - М.: Закон и порядок, 616 с.
8. Мальцев С. Б. (2010) Оценка ежедневной активности, участия в жизни общества и качества жизни. -М., 63с.-https://manuals.sdc-eu.info
9. Оспанова Ш.Х. (2011) Оценка навыков самообслуживания у детей с ограниченными возможностями в комплексной реабилитации// Вестник восстановительной медицины.-№4, с.5-6.-https://www.elibrary.ru/item.asp?id=17784105
10. Dirk-Wouter Smits, Jan Willem Gorter, etc. (2019) Mobility and self-care trajectories for individuals with cerebral palsy (aged 1-21 years): a joint longitudinal analysis of cohort data from the Netherlands and Canada// The Lancet Child & Adolescent Health.-Volume 3, Issue 8, August, Pages 548-557.-https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S2352464219301221
11. Соловьева А.П., Горячев Д.В., Архипов В.В., Бунятян Н.Д. (2017) Базисные подходы к оценке эффективности лечения синдрома спастичности у детей с детским церебральным параличом препаратами ботулинического токсина типа А.// Антибиотики и химиотерапия. №62;5-6., с.54-62.
12. Овеян С.А., Мкртчян Н.А., Григорян К.Г. (2017) Исследование навыков самообслуживания и их применение в повседневной жизни детей с детским церебральным параличом.// Олимпизм: истоки, традиции и современность. Сборник статей Всероссийской с международным участием очно-заочной научно-практической конференции. -с.431-435.-https://www.elibrarv.ru/item.asp?id=32439063
13. Аксенова О.Э. (2003) Адаптивная физическая культура в школе: Начальная школа/ О.Э. Аксенова, под общ. ред. С.П. Евсеева - СПб.: СПбГАФК имени П.Ф. Лесгафта, 240 с.
14. Моржина, Е.В. (2015) Формирование навыков самообслуживания на занятиях и дома.- 3-е изд. -Москва :Теревинф, 41 с. ISBN 978-5-4212-0263-9. - Текст: электронный. - URL: https://znanium. com/catalo g/product/367921
15. Финни Н.Р. (2014) Ребенок с церебральным параличом: помощь, уход, развитие: кн. Для родителей / Нэнси Р. Финни; под ред. Е.Ф. Клочковой; пер. с англ. Ю.В. Липес, А.В. Снеговой. - 4е изд. - М.: Теревинф, 336с. - (Серия «Особый ребенок»).
16. Демидович Е.А. (2016) Особенности формирования навыков самообслуживания у дошкольников с ДЦП// Современное состояние и перспективы развития научной мысли. Сборник статей международной научно-практической конференции : в 2 частях., с.121-122.-https://www.elibrary.ru/item.asp?id=26759968
Показатели развития моторики и навыков самообслуживания детей младшего школьного возраста с
церебральным параличом
Г.С. Шубаева Г.С., Ж.Р. Мусирова Казахский национальный женский педагогический университет, г.Алматы, Казахстан galiva.shub@mail.ru. musirovazh@bk.ru
Формирование любых навыков, в том числе навыков самообслуживания, у детей с детским церебральным параличом (ДЦП) непосредственно связано с развитием моторной сферы, так как каждый навык осуществляется с помощью движений. В исследовании приняли участие 24 ребенка младшего школьного возраста (6-7 лет) с диагнозом ДЦП спастическая диплегия. Методы исследования: 1) Исследование моторной функции: система классификации глобальных моторных функций; модифицированная шкала Эшворта; динамометрия кистей рук; силовая выносливость мышц спины; статическая координация; оценка манипулятивной функции рук; зрительно-моторная реакция; 2) Исследование навыков самообслуживания: оценка способности к самообслуживанию; навыки снимания и надевания брюк; навыки снимания и надевания носков; навыки снимания и надевания ботинок. Представлен качественный и количественный анализ полученных результатов. Данные исследования необходимы для оптимального планирования, организации и проведения коррекционно-развивающих мероприятий с детьми с ДЦП.
Ключевые слова: детский церебральный паралич, развитие моторики, навыки самообслуживания, дети 6-7 лет, коррекционно-развивающие мероприятия.
Indicators of motor skills development and self-care skills of primary school children with cerebral palsy
G.S. Shubayeva, Zh.R. Musirova Kazakh National Women's Teacher Training University galiva.shub@mail.ru. musirovazh@bk.ru
The formation of any skills, including self-care skills, in children with cerebral palsy (cerebral palsy) is directly related to the development of the motor sphere, since each skill is carried out using movements. The study involved 24 children of primary school age (6-7 years) with a diagnosis of cerebral palsy, spastic diplegia. Research methods: 1) motor function Research: global motor function classification system; modified Ashworth scale; hand dynamometry; back muscle strength endurance; static coordination; evaluation of manipulative hand function; visualmotor reaction; 2)self-care skills Research: assessment of self-care ability; skills of taking off and putting on trousers; skills of taking off and putting on socks; skills of taking off and putting on shoes. A qualitative and quantitative analysis of the results is presented. Thus, the data obtained during this study are necessary for optimal planning, organization and implementation of corrective and developmental activities with children with cerebral palsy.
Keywords: cerebral palsy, motor development, self-care skills, 6-7-year-old children, corrective and developmental activities.
Редакцияга 12.02.2020 тYCтi.
