CC BY
3ЭОЖ 376.37
К1Ш1 МЕКТЕП ЖАСЫНДАГЫ БАЛАЛАРДЬЩ С0ЙЛЕУ Т1Л1НДЕГ1 АРТИКУЛЯЦИЯЛЫЦ АППАРАТТЫЦ МАЦЫЗЫ
0М1РБЕК САЛТАНАТ ЖЕЩСЦЫЗЫ
Психология гылымдарыныц кандидаты, Арнайы жэне элеуметтiк педагогика кафедрасыньщ ага окытушы Алматы к., ^азакстан
ЭД1ЛБЕК АЙГАНЫМ САТЫБАЛДЫЩЫЗЫ
^азак улттык кыздар педагогикалык университетi арнайы педагогика мамандыгыныц
магистранты, Алматы к., ^азакстан
Ацдатпа. Мацалада к1ш1 мектеп жасындагы свйлеу бузылыстарын диагностикалау кез1нде артикуляциялыц аппаратты тексерудщ мэш мен ерекшелтне назар аударады. Артикуляциялыц аппараттыц свйлеу тглгндегг мацызы айцындалып, к1ш1 мектеп жасындагы балаларда артикуляциялыцмоториканы дамыту жумыстары царастырылды. Артикуляциялыц аппарат - свйлеу дыбыстарын шыгаруга жауапты органдар кешеш, оныц цурылымы мен цызметг, сондай-ац оныц жумысыныц цасиеттерг мен ерекшелжтерг мацалада баяндалган.
Клт свздер: к1ш1 мектеп жасындагы балалар, свйлеу тш бузылыстары, артикуляциялыц аппарат, перифериялыц свйлеу аппараты, артикуляциялыц гимнастикалар.
ЗНАЧЕНИЕ АРТИКУЛЯЦИОННОГО АППАРАТА В РЕЧИ ДЕТЕЙ МЛАДШЕГО
ШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА
Аннотация. В статье акцентируется внимание на сущности и специфике обследования артикуляционного аппарата при диагностике нарушений речи младшего школьного возраста. Определено значение артикуляционного аппарата в речи, рассмотрена работа по развитию артикуляционной моторики у детей младшего школьного возраста. Артикуляционный аппарат-комплекс органов, отвечающих за воспроизведение звуков речи, его строение и функции, а также свойства и особенности его работы изложены в статье.
Ключевые слова: дети младшего школьного возраста, речевые расстройства, артикуляционный аппарат, периферический речевой аппарат, артикуляционная гимнастика.
THE IMPORTANCE OF THE ARTICULATION APPARATUS IN THE SPEECH OF PRIMARY SCHOOL CHILDREN
Abstract. The article focuses on the essence and specifics of the examination of the articulatory apparatus in the diagnosis of speech disorders of primary school age. The importance of the articulatory apparatus in speech is determined, the work on the development of articulatory motor skills in primary school children is considered. The articulation apparatus is a complex of organs responsible for reproducing speech sounds, its structure and functions, as well as the properties and features of its work are described in the article.
Keywords: primary school children, speech disorder, articulation apparatus, peripheral speech apparatus, articulation gymnastics.
Kipicne
Сейлеу - бул ец мацызды, Heri3ri психикалык функциялардьщ 6ipi, ол баланыц дамуына, тшсшше, сейлеудщ дамуына тiкелей байланысты ойлаудыц дамуына Yлкен эсер етедi. Krni мектеп жасындагы балалардыц ауызша жэне жазбаша тшнщ бузылуы оку кезшде Yлкен проблема болып табылады, ейткеш жазбаша жэне ауызша сейлеу бшм алу куралы болып табылады.
Krai мектеп жасындагы балалардагы сейлеу бузылыстарына, сондай-ак осы бузылуларды зерттеуге байланысты мэселелердi Т.П. Бессонова, Р.И. Лалаева, Г.А.Волкова, М.Е. Хватцев, А.Р. Лурия, Л.Ф. Спирова, А.Н. Корнев карастырды.
М.Ф. Фомичева, Н.Л. Крылова, Т.А. Ткаченко, Е.Ф. Рау, О.В. Правдина, Р.Е. Левина Г.А. Каше жэне баскалар сейлеудi дамыту, дыбысты айтудыц бузылуыныц алдын алу максатында артикуляциялык моториканы дамыту мэселесiмен айналысты.
А.Р. Лурия [1] былай деп жазды: «кебшесе кiшi мектеп жасындагы балалардыц сейлеу бузылыстары балалык шакта пайда болады. Сейлеу бузылыстарыныц ауыр жагдайларында бала езi анык сейлей алмайды-ол бiреудiц дыбыстык сейлеуiн нашар кабылдайды жэне игередi, сез тiркестерi мен сейлемдерш эрец курастырады, сездiк коры шектеуль Бул белсендi сездiкке де, пассивт сездiкке де катысты. Егер аз сейлеудi тYзету Yшiн тшсп шараларды уактылы кабылдамасацыз, балада курдастарымен жэне ересектермен карым-катынас жасаудыц кYрделi мэселелерi бар, нэтижесiнде - окуга, акыл-ой мен шыгармашылыкты ашуга кедерп келтiретiн кешендердiц барлык тYрлерiн дамыту.
Kiшi мектеп жасындагы балалардыц сейлеу бузылыстары белгш бiр сейлеу бузылысы бар баланыц эдеттегi жалпы бiлiм беретiн мектепке бара алатындыгына немесе мамандандырылган оку орнында окуды кажет ететiндiгiне байланысты жiктеледi. Осы уакытка дейiн балалардагы сейлеу бузылыстарыныц бiрыцFай жiктемесi эзiрленбеген. Балалардагы сейлеу бузылыстарыныц непзшде жаткан жетекшi бузылуларFа байланысты Г.А. Волкова [2] келес жiктеудi усынды:
- ОЖЖ функционалдык езгерiстерiмен байланысты сейлеу бузылыстары;
- артикуляциялык аппарат курылымыныц акауларымен байланысты сейлеу бузылыстары;
- эр тYрлi шыгу тегi бар сейлеу дамуыныц кешiгуi.
Отандык гылымда сейлеу бузылыстарыныц ею классификациясы колданылады: клиникалык-педагогикалык жэне психологиялык-педагогикалык. Екi классификация да карама-кайшы емес, екiншiсiн толыктырады жэне кеп кырлы тYзету процесiнiц эртYрлi мэселелерш шешедi, сонымен катар екi классификация да сейлеудщ бастапкы дамымауына жатады. Клиникалык-педагогикалык жiктеу сейлеу бузылыстарыныц тYрлерi мен формаларын егжей-тегжейлi аныктауга, оларды жецудiц сараланган тэсiлiн жасауга багытталган. Ауызша сейлеу дамуыныц бузылуы ею тYрге белiнедi: сейлеудiц айтылу жагыныц бузылуы жэне сейлеудiц курылымдык - семантикалык дизайныныц бузылуы.
Зерттеушiлер балалардыц сейлеуш калыптастырудагы эр тYрлi кезецдердi белiп керсетедi, оларды эр тYрлi атайды жэне эркайсысыныц шекарасыныц эр тYрлi жасын керсетедi. А.Н. Леонтьев [3] балалардыц сейлеуш калыптастырудыц терт кезещн белгiлейдi:
- дайындык - бiр жылга дейiн;
- тiлдi бастапкы мецгерудiц мектепке дейiнгi кезещ - 3 жаска дейiн;
- мектепке дешнп - 7 жаска дешн;
- мектеп.
Kiшi мектеп жасындагы балалардагы сейлеу бузылыстарына мыналар жатады: дыбыстык жэне семантикалык жагына жататын сейлеу жYЙесiнiц барлык компоненттерiнiц калыптасуына эсер ететш кYPделi сейлеу бузылыстары. Бул бузылулар деп калыпты есту кабшеп бар жэне бастапкы сакталган интеллекта бар балаларда сейлеу жYЙесiнiц барлык компоненттершщ олардыц бiрлiгiнде бузылган калыптасуы тYсiнiледi.
Krai мектеп жасындагы балалардагы сейлеу бузылыстары даму механизмдерi бойынша гетерогендi жэне ауызша сейлеу бузылыстарыныц эртYрлi формаларында байкалуы MYMKrn. Жалпы белгiлер ретiнде сейлеу дамуыныц кеш басталуы, сездiк корыныц аздыгы, аграмматизмдер, айтылу акаулары, фонема тузшу акаулары байкалады. Бузушылыкты эр тYрлi дэрежеде бiлдiруге болады: сейлеудiц жоктыгынан немесе оныц сейлеу кYЙiнен бастап кецейтшген сейлеуге дейiн, бiрак фонетикалык жэне лексикалык-грамматикалык дамымау элементтерi жатады.
Зерттеу материалдары мен эдктер1
Сейлеу - бул мидыц жэне жYЙке жYЙесiнiц баска белiктерiнiц YЙлесiмдi жумысымен жYзеге асырылатын эрекет. Сейлеу функциясын жYзеге асыруга есту, керу, мотор жэне кинестетикалык анализаторлар катысады.
Мектеп жасына дейiнгi жэне кiшi мектеп жасындагы балаларда сейлеудi тYзету дыбыстарды накты айта бiлудi жэне оларды ажырата бiлудi, артикуляциялык аппаратты мецгерудi, сейлемдер мен дэйектi тужырымдарды дурыс куруды камтиды, тулганыц толыкканды дамуыныц кажеттi шарты болып табылады.
Сейлеудщ дыбыстык жагын дамыту Yшiн артикуляциялык аппараттыц козгалмалы булшыкеттерiнiц дамуы Yлкен мацызга ие. Дыбысты дурыс айту Yшiн балага кYPделi козгалыс кешенiнен туратын артикуляциялык режимдi кайталау кажет, ал артикуляция, фонация жэне тыныс алу ез жумысында жеткшкп тYPде YЙлестiрiлуi керек, ал сейлеу козгалысы тиiстi есту сезiмдерiмен байланысты. Сейлеу моторикасын дамытудыц негiзгi куралы - артикуляциялык аппарат [4].
Артикуляциялык аппарат - бул сейлеу жэне дауыс дыбыстарын шыгаруга катысатын мYшелер жYЙесi (кемей, дауыс катпарлары, тш, жумсак жэне катты тацдай, жогаргы жэне теменгi жак тiстерi, ерш, мурын-жуткыншак жэне резонаторлык куыстар). Тшсшше, сейлеудi тудыратын артикуляциялык аппараттыц курамына кiретiн барлык органдардыц келiсiлген жумысы артикуляция деп аталады - катарынан 3 фазадан туратын акт:
- Экскурсия (шабуыл) - сейлеу мYшелерi кандай да бiр дыбысты айту Yшiн дурыс позицияны алады.
- Ысырма жылдамдыгы - дурыс позицияны беюту.
- Рекурсия (шегiнiс) - органдардыц бастапкы ^йше оралуы немесе келес дыбысты айту Yшiн баска позицияны кабылдау.
Артикуляциялык аппаратка мыналар жатады: ауыз куысы (тiл, жумсак жэне катты тацдай, жогаргы жэне теменп жак тютер^ ерiндер, иектер), жуткыншак жэне кемей.
Сейлеу мYшелерi козгалмалы жэне козгалмайтын, белсендi жэне пассивт болып белiнедi. ^озгалгыштарга тш, ерiн, жумсак тацдай, теменгi жак жатады. ^озгалмайтын: жогаргы жак, тютер жэне катты тацдай.
Дыбыстарды айтудагы релi бойынша сейлеу мYшелерi белсендi жэне пассивтi болып белiнедi. Сейлеудщ белсендi мYшелерi дыбыстарды калыптастыру Yшiн белгiлi бiр козгалыстарды жYзеге асырады жэне осылайша олардыц калыптасуы Yшiн ете мацызды. Белсендi сейлеу мYшелерiне мыналар жатады: дауыс сымдары, тш, ерiн, жумсак тацдай, жуткыншактыц арткы жагы жэне бYкiл теменгi жак. Пассивт органдар тек кемекшi рел аткарады. Оларга тiстер, альвеолалар, катты тацдай жэне 6y^ жогаргы жак жатады.
Артикуляциялык аппарат сейлеу дыбыстарын калыптастыру процесшде бiрнеше мацызды функцияларды орындайды. Артикуляциялык аппараттыц негiзгi функциялары:
Дыбыстарды цалыптастыру
Артикуляциялык аппараттыц непзп функцияларыныц бiрi - сейлеу дыбыстарын калыптастыру. Дыбыс шыгару процесiнде ерш, тю, тiл, тацдай жэне кемей сиякты артикуляциялык аппараттыц эртYрлi белiктерi ынтымактасады. Олар дыбыстык сипаттамалар мен дыбыстар арасындагы айырмашылыктарды аныктайтын белгш бiр конфигурациялар мен контактiлердi жасайды.
Дыбыстардыц артикуляциясы
Дыбыстарды артикуляциялау - дыбыстарды калыптастыру Yшiн артикуляциялык аппараттыц эртYрлi белштершщ козгалысы мен жанасу процесс Ерiндер, тiл, тiстер мен тацдай эртYрлi дыбыстык конфигурацияларды жасау Yшiн бiр-бiрiмен козгалып, жанасуы мYмкiн. Мысалы, «р» дыбысын айту Yшiн ерiндер жабылады, содан кейiн жарылгыш дыбыс шыгару Yшiн тез ашылады.
Дыбыстардыц царцындылыгы мен дауыс ыргагын реттеу
Артикуляциялык аппарат дыбыстардыц каркындылыгы мен ыргагын реттеуде де мацызды рел аткарады. Кемей ауаныц дауыс сымдары аркылы eтуiн бакылайды, бул бiзге дыбыстардыц каркындылыгын езгертуге мYмкiндiк бередi. Мысалы, катты дыбысты айткан кезде дауыс сымдары катты шиеленюед^ ал жумсак дыбысты айткан кезде олар эларейдь Сонымен катар, жуткыншак пен кемей сиякты резонаторлардыц тшшш езгерту дыбыстардыц ыргагын езгертуге мYмкiндiк бередi.
Свздер мен свз тiркестерiн цалыптастыру
Артикуляциялык аппарат сездер мен сез тсркестерш калыптастыруда да мацызды рел аткарады. Эр тYрлi дыбыстардыц тiркесiмi жэне олардыц артикуляциялык аппарат курган реттшш бiзге эр тYрлi сездер мен сез тiркестерiн куруга мYмкiндiк бередi [5].
Артикуляциялык аппараттыц барлык осы функциялары сейлеу дыбыстарын калыптастыру жэне артикуляциялау Yшiн бiрлесiп жумыс ютейдь Олар бiзге баска адамдардыц сейлеуш тYсiнуге мYмкiндiк бередi.
Нэтижелер жэне талдау жасау
Артикуляциялык аппарат перифериялык сейлеу аппаратына кiредi жэне оныц непзп кызметi - дыбыстардыц пайда болуы жэне сейлеу моторикасын дамыту. Сейлеу моторикасын дамытудыц негiзгi куралы - артикуляциялык гимнастика.
Артикуляциялык гимнастика - дыбыстарды дурыс айту Yшiн кажеттi артикуляциялык аппарат мYшелерiнiц толыкканды козгалыстары мен белгiлi бiр позицияларын дамытуга багытталган жаттыгулар жYЙесi. Артикуляция бeлiмi тiлден, ерiннен, тeменгi жактан, жумсак тацдайдан, тiстерден, альвеолалардан жэне катты тацдайдан турады.
Кiшi мектеп жасындагы балаларда артикуляциялык моториканы дамыту - бул кYPделi педагогикалык процесс, ейткеш ол бiрнеше рет кайталанатын арнайы жаттыгулар аркылы жYзеге асырылады. Эрбiр жаттыгуды дэл кабылдау, тусшу жэне ассимиляциялау Yшiн жеткiлiктiлiк, визуалды жэне есту кабiлетiнiц калыптасуы, зешн, есте сактау, ерiк-жiгердi шогырландыру кабшет^ табандылык кажет [6].
Логопедиялык практикада артикуляциялык гимнастиканы жiктеудiц эртYрлi тэсiлдерi
бар.
Бiрiншi тэсiл артикуляциялык гимнастиканы баланыц оны орындау кезiндегi белсендшгше карай жiктейдi:
а) пассивтi артикуляциялык гимнастика.
Гимнастиканыц бул тYрi артикуляцияныц жылжымалы мYшелерiн баланыц eзi емес, муFалiм белсендiредi деп болжайды. Пассивт гимнастика балалардыц церебральды сал ауруы, дизартрия, моторлы алалия, моторлы афазия Yшiн колданылады, eйткенi бул бузылуларда артикуляциялык булшыкеттер ерiктi козFалыстар Yшiн шектеулi мYмкiндiктерге ие. Бул гимнастиканыц максаты - артикуляцияныц белсендi мYшелерiнiц козFалыстарынан кинестетикалык сезiмдердi ынталандыру.
б) пассивт - белсендi артикуляциялык гимнастика сезаз рефлекторлык негiзде жYзеге асырылады.
Артикуляцияныц жылжымалы мYшелерiнiц белсендi козFалысы тамак тiтiркендiргiшiнен туындайды.
в) белсендi артикуляциялык гимнастика.
Гимнастиканыц максаты - артикуляциялык аппарат мYшелерiнiц толыкканды, дэл, тепс KOЗFалыстары мен белгiлi бiр позицияларын дамыту, дыбыстарды дурыс айту Yшiн кажеттi
карапайым козгалыстар мен кYPделi козгалыстарды бiрiктiру мYмкiндiгi. Жаттыгуларды баланыц езi Yлгi бойынша орындайды.
Екiншi тэсiл артикуляциялык гимнастиканы эртYрлi булшыкет топтарына багыттау бойынша жштейдг иык белдеуi булшыкеттерiне арналган жаттыгулар; мойын булшыкеттерiне арналган жаттыгулар; шайнау жэне артикуляциялык булшыкет гимнастикасы; теменгi жак козгалысын ынталандыру жаттыгулары; жуткыншак булшыкеттерiнiц гимнастикасы; жумсак тацдай булшьщеттерш белсендiруге арналган жаттыгулар; тш жаттыгулары; ерiн жэне иек гимнастикасы.
Yшiншi тэсiл артикуляциялык гимнастиканы эртYрлi фонетикалык топтардыц артикуляциялык курылымдарын калыптастыруга багыттайды.
Артикуляциялык аппарат жумысыныц бiрiншi шарты - табигилык пен белсендшк. Эр тYрлi iшкi кыскыштарды алып тастау жэне эртYрлi булшыкеттер мен мYшелердiц накты жумысын ынталандыру аркылы белсендi табигилыкка кол жеткiзуге болады. Алдымен, сейлеу кезiнде адамныц кандай кыскыштары бар екенiн тYсiну керек, содан кешн осы мэселенi жою жэне тYзету бойынша жумыс жYргiзу керек. Сiз алган дагдыларды айна алдында шыцдауыцыз керек, негiзiнен артикуляциялык аппаратка жэне жалпы сездердiц бершуше назар аударыцыз. Бул жумыста бiзге теменде карастырылатын жаттыгулар кемектеседi.
Нашар артикуляцияга байланысты кiшi мектеп жасындагы балаларда оку жэне айтылудан бастап кептеген мэселелер бар.
Ата-аналар балалары Yшiн алацдайды жэне жиi сурак кояды: «неге менiц балам тез окуды YЙренбейдi?» Егер бала тез сейлей алмаса, тез окуды калай YЙренуге болады? Егер бала баяу, аз, тыныш, токтап турса, элаз, баяу артикуляция мен булыцгыр дикцияны керсетсе, онда ол калай тез оки алады?
Баяу окудыц бiрiншi себебi - элсiз артикуляция, ягни сейлеу аппаратыныц жеткiлiксiз жумысы. Нэтижесшде сейлеудiц экспрессивтiлiгi де зардап шегедь Сэйкессiздiк бар - бiз сейлесетш сейлеу аппаратыныц жумысы окуды баяулатады. Бул калай шыгады?
Бала окуды YЙренгенде, ол тек дауыстап окиды. Егер артикуляциялык аппарат жеткiлiксiз дамыган болса, онда бала дыбыстарды дурыс айтпауы, баяу сейлеуi, анык емес сейлеу^ дауыс кYшiн жаксы бiлмеуi жэне дауыс кYшi мен сейлеу жылдамдыгын реттей алмауы мYмкiн. Мундай керiнiстер окуды ете баяулатады жэне баланыц 6y^ психикасына шамадан тыс жYктеме бередi, бала тез шаршайды.
Нашар окудан баска, диалогтык жэне монологиялык сейлеу де зардап шегедь Егер бiрiншiсi карым-катынастыц ец карапайым тYрi болса жэне негiзiнен репликалармен алмасудан турса, екiншiсi бiртутас баяндау, сипаттау жэне пайымдау болып табылады. Бул сейлеудщ негурлым кYPделi тур^ ейткенi ол ойлардыц YЙлесiмдiлiгiн, дурыс грамматикалык дизайнын жэне дауыстык куралдардыц экспрессивтiлiгiн камтиды [7].
Сiз бул бузылыстарды артикуляциялык гимнастика, тiлге арналган жаттыгулар жэне сейлеу аппаратында кеп жумыс жасау аркылы тYзете аласыз. Мундай гимнастика булшыкеттердi кYшейтедi жэне Yлкен жYктемеге дайындайды, енiмдiлiк пен жумыс жылдамдыгын арттырады.
Сондыктан, егер аз балацызга тез окуды, айкын жэне сапалы дикцияны YЙреткiцiз келсе, онда аз сейлеу аппараттарына жэне артикуляциялык гимнастикага назар аударып, ^нше бiрнеше минут жаттыгып, тiлдiц буралуын мYмкiндiгiнше жиi YЙренiп, айткызу керек.
Артикуляциялык гимнастика сейлеу дыбыстарын калыптастырудыц негiзi жэне дурыс окудыц кшт болып табылады. ^орытынды
Артикуляциялык аппарат - сейлеу дыбыстарын шыгаруга жауапты органдар кешенi. Ол ерiн, тш, тiс, тацдай сиякты эртYрлi элементтерден турады. Артикуляциялык аппарат бiрнеше функцияларды орындайды, соныц iшiнде дыбыстарды калыптастыру, артикуляция жэне сейлеу модуляциясы. Оныц эртYрлi дыбыстар мен дауыстык эффектiлердi шыгаруга мYмкiндiк беретiн касиеттерi бар. Артикуляциялык аппараттыц жумысын тусшу бiзге
сейлеу процесш жаксы TYcrnyre жэне тшдш коммуникация дагдыларын дамытуга кeмeктeceдi. Артикуляциялык аппарат дыбыстарды калыптастыру мен модуляциялауда мацызды рел аткарады, бул 6i3re эртYрлi дыбыстар мен ceздeрдi айтуга мYмкiндiк бeрeдi.
ПАЙДАЛАНГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
1. ЛурияА.Р.Очеркипсихофизиологииписьма//А.Р.Лурия.М.,1990.258с.
2. Волкова, Г. А. Методика психолого-логопедического обследования детей с нарушением речи [Текст] / Галина Волкова. — Санкт- Петербург: Детство, 2004. - 144 с.
3. Леонтьев А.Н. Язык, речь, речевая деятельность. // М.: Просвещение, 2007. 214 с.
4. Логопедия [Текст]: учеб. пособие для студ. дефектол. фак. пед. высш. учеб. Заведений / Под ред. Л.С. Волковой, С.Н. Шахавской. -Москва: Гуманит. Изд. Центр ВЛАДОС, 2002. - 680 с.
5. Основы логопедии с практикумом по звукопроизношению [Текст]: учеб. пособие для студ. сред. пед. учеб, заведений / М.Ф. Фомичева, Т. В. Волосовец, Е. Н. Кутепова. — Москва: Издательский центр «Академия», 2002. — 200 с.
6. Учебно-практическое пособие по дисциплине «Основы логопедии с прак- тикумом по звукопроизношению / Сост. О.М. Морозова. - Челябинск, 2009. - 28 с. [Электронный ресурс].
Рeжимдоcтyпа:https://infourok.ru/uchebnoprakticheskoe_posobie_k_discipline_osnovy_logope dii_s_praktikumom_po_zvukopr oiznosheniyu-358804.htm (дата обращения: 16.08.2017).
7. Григоренко, Н.Ю. Введение в логопедическую специальность. Логопедическая работа по преодолению нарушений звукопроизношения. [Текст] / Н.Ю. Григоренко, Ю.А. Покровская - М.: ЛОГОМАГ, 2015. - 200 с.
