Научная статья на тему 'КИЧИК ВА ЎРТА БИЗНЕСНИ ҲУДУДЛАР БЎЙИЧА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНТИРИШ ОМИЛЛАРИ'

КИЧИК ВА ЎРТА БИЗНЕСНИ ҲУДУДЛАР БЎЙИЧА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНТИРИШ ОМИЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1
2
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
КЎБ / бизнеснинг фаолият / кодекс.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Салимов Бекзод Бахтиёрович

Кичик ва ўрта бизнес тармоқлари учун инновацион ривожланиш ўртача иқтисодий тармоқнинг муҳим жиҳатларидан бири ҳисобланади. Бу, кичик ва ўртача бизнесларнинг ривожланиш ва тўғри йўлга йўналтирилишида аҳамиятга эга. Инновациялар, маҳсулотлар ва хизматлар портфейлининг кенгайтирилиши, янги технологиялар ва ускуналарни қабул қилиш, харидорлар учун қулайликларни ошириш ва истеъмол қилинган ресурсларни оптималлаштириш имкониятларини очилди. Шунингдек, кичик ва ўртача бизнесларнинг рақобатбардошлигини ошириш учун инновацияларнинг қўлланилиши жуда муҳимдир. Бу оқибатларга кўра, ҳозирги даврда инновацион ривожланишни яхшилаш, хусусан кичик ва ўртача бизнеслар учун, ҳудудларнинг чегаралар бўйича инновацион йўналишларни белгилаш муҳимдир.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «КИЧИК ВА ЎРТА БИЗНЕСНИ ҲУДУДЛАР БЎЙИЧА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНТИРИШ ОМИЛЛАРИ»

КИЧИК ВА УРТА БИЗНЕСНИ ^УДУДЛАР БУЙИЧА ИННОВАЦИОН

РИВОЖЛАНТИРИШ ОМИЛЛАРИ

Салимов Бекзод Бахтиёрович

ТДИУ тадкикотчи btsalimov1948@gmail.com, +998911341950 https://doi.org/10.5281/zenodo.11032603

Аннотатция. Кичик ва урта бизнес тармоцлари учун инновацион ривожланиш уртача ицтисодий тармоцнинг мууим жщатларидан бири уисобланади. Бу, кичик ва уртача бизнесларнинг ривожланиш ва тугри йулга йуналтирилишида ауамиятга эга. Инновациялар, маусулотлар ва хизматлар портфейлининг кенгайтирилиши, янги технологиялар ва ускуналарни цабул цилиш, харидорлар учун цулайликларни ошириш ва истеъмол цилинган ресурсларни оптималлаштириш имкониятларини очилди. Шунингдек, кичик ва уртача бизнесларнинг рацобатбардошлигини ошириш учун инновацияларнинг цулланилиши жуда мууимдир. Бу оцибатларга кура, уозирги даврда инновацион ривожланишни яхшилаш, хусусан кичик ва уртача бизнеслар учун, уудудларнинг чегаралар буйича инновацион йуналишларни белгилаш мууимдир.

Калит сузлар: КУБ, бизнеснинг фаолият, кодекс.

Кичик ва урта бизнес (КУБ) корхоналари ракобатдошлигини ошириш инновацион фаолиятни йулга куйиш билан боглик. Янги махсулот ва хизматлар турини яратиш, янги технологик жараёнларни ишлаб чикиш ва ишлаб чикаришга жорий килиш КУБ корхоналари ракобатбардошлигини оширишнинг энг мухим омили булиб колмокда.

КУБ махаллий хомашё ресурсларини ишлаб чикаришга жалб этади, иш уринлари яратади, ахолининг катта кисмини даромад билан таъминлайди, бутун мамлакат ва ундаги худудларининг ижтимоий-иктисодий ривожланишига таъсир курсатади.

Хозирги кунда кичик бизнеснинг янги кодекси ишлаб чикилмокда. Кодексга кура корхоналарни товар айланмаси 1милиард сумгача булса микрофирма, 10 милиардгача -кичик корхона ва 100 милиардгача булса урта корхона хисобланади. Ишчилар сони мезонини белгилашда Европа итифоки давлатлари тажрибасидан фойдаланиш уринли деб хисоблаймиз. 1-10 гача микрофирма, 11-50 гача кичик бизнес ва 51-250 гача урта бизнес[5].

Узбекистонда 2023 йил 1 январ холатига кура 523600 кичик бизнес субъектлари фаолият юритган, шундан 90170 таси янги ташкил топган ва 2022 йил давомида 29377 таси уз фаолиятини тухтатган. Худудлар кесимида фаолият юритаётган кичик бизнес корхоналари курсатгичлари куйидаги 1-жадвалда келтирилган. Энг куп фаолият юритаётган кичик бизнес корхоналар сонининг улуши Тошкент шахрига (20,3 %), Тошкент(9,4%) ва Самарканд (9,2 %) худудларига тугри келади. Энг кам улушга эга худудларга ^аракалпогистон Республикасига (4,4%), Жиззах (4,3) ва Сурхандарё (2,8%) худудлари киради. Хар 1000 ахолига тугри келадиган сони буйича караганда, бу курсатгич республика буйича 17,9 тага тенг. Энг юкори сон Тошкент шахрига (35,9та), Навоий (24,8), Сирдарё (23,0) ва Жиззах (21,5) худудларига тугри келади. Саккиста худудда бу курсатгич республика курсатгичидан паст. Ушбу курсатгичнинг утган йилга нисбатан юкори усиш суръати и Хоразм (112%) ва Самарканд худудларида куриш мумкин. Долган худудларда бу курсатгич 106-109 % оралигида.

Инновацион фаолият КУБ корхоналарининг техник базасини кучайтиришни, малакали кадрларни жалб килишни, инновацион инфратузилма элементларидан самарали

фойдаланишни ва инновациялардан фойдаланишни фаоллаштирадиган бошкарув тизимини шакллантиришни такозо килади.

Тадкикотларнинг курсатишича, 79 % саноат корхоналари купрок технологик инновацияларни жорий килишга эътибор беради, ташкилий инновациялар 29 %, маркетинг инновацияларини жорий килиш 18 %ни ташкил килади [1, 454 б.].

Технологик инновациялар махсулот ва жараён инновацияларига булинади. Махсулот инновациясида купрок эътибор технологик жихатдан янги ёки модернизациялашган махсулот ишлаб чикиш ва ишлаб чикаришга берилади ва янги махсулот коммерциализацияланадиган булиши керак, жараён инновацияларида эса асосан, янги ускуна ва янги технологиялар харид килинади [1, 454 б.].

1- Жадвал. 2023 йил 1-январ холатига кура худудлар кесимида фаолият юритаётган

кичик бизнес курсатгичлари

Сони, Жамига Х,ар 1000 Утган

бирликда нисбатан улуши (% да) ахолига т^ри келадиган сони, бирликда йилга нисбатан узгариши (%да )

1. Узбекстон 523600 100% 147,9 108,0

Республикаси

9 ^оракалпогистон 22863 4,4 4,4 109,0

Республикаси

Вилоятлар

3. Андижон 39038 7,4 14,8 107,0

4. Бухоро 30082 5,7 19,0 106,0

5. Жиззах 22474 4,3 21,5 109,0

6. ^ашкадарё 36421 7,0 15,5 109,0

7. Навоий 22844 4,4 24,8 108,0

8. Наманган 32305 6,2 13,2 108,0

9. Самарканд 47943 9,2 15,0 111,0

10. Сурхондарё 27368 5,1 12,6 107,0

11. Сирдарё 15036 2,8 23,0 106,0

12. Тошкент вилояти 49145 9,4 19,7 108,0

13. Фаргона 46350 8,9 15,4 108,0

14. Хоразм 25616 4,9 15,8 112,0

15. Тошкент шахри 106071 20,3 35,9 108,0

Манба: Узбекистон Республикаси давлат статистикаси кумитаси маълумотлари асосида.

КУБнинг фаолият сохалари буйича асосий курсаткичларини тахлил киладиган булсак, 2-жадвал, унинг ЯИМдаги улуши 2022 йилда 51,8 % ни тшкил этиб утган йилга нисбатан 2,6 % га камайган, саноатдаги улуши 25,9 %ни ташкил этиб, утган йилга нибатан 1,1 %га камайган, умуман, усиш факат экспортда (7,2%), импортда (0,7%) ва бироз

бандликда (0,2 %) кузатилган. Долган барча сохаларда камайиш содир булган. Энг юкори камайиш савдода (-7,7%) ва хизматлар сохасида(-2,7%) содир булган. Бунга карамасдан, кичик бизнес узининг салмокли улушини кишлок, урмон ва баликчилик хужалигида (95,3 %), инвестицияда (47,6%), курилишда (71,6 %), савдода (79,4%), хизматларда (48,4%) саклаб колмокда. КБ да мехнат унумдорлиги бандлар сонига кура киши бошига 73,3 млн. сумнга тенг булиб, утган йилга нисбатан 113,3 % га усган. Бугунги кунда хам КУБ мамлакатни иктисодий ривожланишнинг драйвери булиб колмокда деб айтиш мумкин.

2-жадвал. 2022 йилда кичик бизнеснинг фаолият сохалари курсатгичлари, фоизда

2021 йил 2022 йил 2022 йил 2021 йилга нисбатан узгариши

ЯИМ 54,4 51,8 -2,6

Саноат 27,0 25,9 -1,1

Кишлок, урмон ва 96,7 95,3 -1,4

баликчилик хужалиги

Инвестициялар 47,9 47,6 -0,3

Курилиш 72,4 71,6 -0,8

Савдо 82,1 79,4 -2,7

Хизматлар 51,1 48,4 -2,7

Экспорт 22,3 29,5 +7,2

Импорт 48,4 49,4 +1,0

Бандлик 74,4 74,6 +0,2

Манба: Узбекистон Р Зеспубликаси Давлат статистика кумитаси маълумотлари

асосида тайёрланган

А^Ш да олиб борилган тадкикотларга кура КУБ да, ишчи бошига олиб Караганда, катта бизнесга нисбатан 16 баробар куп патентлар яратилади [6]. Хитой халк республикасида (ХХР) патентларнинг 85%, техник янгиликларнинг 75% ва янги махсулотларнинг 80% КУБ га тегишли [3].

Корхоналарнинг инновацион имкониятлари куйидагилар билан тавсифланади:

— корхонанинг ривожланганлик даражаси, рагбатлантиришнинг мавжудлиги, креативлик, инновацион маданият;

— бошкарув тизими сифати: ишлаб чикаришни ташкил этиш, персонални бошкариш, бошка корхоналар, бизнес инкубатор, технопарк ва бошка илмий-тадкикот институтлари, университетлар билан алока урнатиш;

— корхонанинг молиявий холати ва имконият (инновацион фаолиятни молиялаштиришнинг ички ва ташки манбаларини бахолаш);

— истеъмолчилар билан алока урнатиш;

— инновацион жараённинг барча боскичларини бир киши томонидан бошкариш инновацион жараённинг тезлашувига олиб келиши;

— ишлаб чикаришнинг капитал сигими паст булиши.

Шартли равишда инновацион фаолият инфратузилмасига куйидагиларни киритиш мумкин: [6]

• технопарклар;

• бизнес-инкубаторлар;

• технология трансфери марказлари, инновацион-технологик марказлар;

• венчур ва бошка инновацион фаолиятни куллаб-кувватловчи фондлар;

• инновацион фаолиятни кадрлар билан таъминловчи марказлар;

• инновацион фаолиятни ахборот билан таъминловчи марказлар.

КУБ саноат корхоналарида инновацияларни киритишдан максад:

- фойдани ошириш;

- махсулот сифатини ошириш;

- махсулот таннархини пасайтириш;

- янги махсулот турини узлаштириш;

- ички бозорда махсулот сотиш хажмини ошириш;

- ташки бозорда махсулот сотиш хажмини ошириш;

- хомашё ва материалларни иктисод килиш;

- ишчиларнинг иш жойларини яхшилаш;

- захарли чикиндиларни кискартириш.

КБни заиф томонини ифодаловчи ва инновацион фаолият билан шугулланишига тускинлик килувчи холатларга куйидагиларни киритиш мумкин:

- молия ресурслари етишмаслиги;

- инновациялар катта харажатлар билан богликлиги;

- техник базанинг паст даражада эканлиги;

- кредит фоизи юкорилиги;

- малакали кадрлар етишмаслиги;

- рискнинг юкорилиги ва хоказо.

Янгиликни ишлаб чикиш, амалиётга жорий килиш ва натижани тижоратлаштириш боскичларини молиявий таъминлаш катта маблаг талаб килади. Шу сабабли КУБ куп холларда илмий тадкикот институтлари, университетлар, бизнес инкубаторлар, технопарклар ва бошка илмий-техник марказлар билан хамкорликда ишлашга харакат килади.

2020-2022 йилларда асосий фаолият тури буйича энг катта улушга эга булган янги ташкил этилган кичик бизнес корхоналарини карайдиган булсак, улар асосан паст технологик махсулотлар ишлаб чикарган [7, 252-253]. Саноат сохасида 18892та кичик бизнес корхоналари ташкил этилган булса, улар асосан нон, кандолат, трикотаж махсулотлари, устки буюмлар, мебел ва темирдан тайёрланган махсулотлар ишлаб чикарган; хизматлар сохасида-ошхоналар, таълим муассасалари ва юк ташиш буйича корхоналар ташкил топган, савдода-асосан дуконлар ташкил топган. Шу сабабли КУБда инновацион фаолиятни ривожлантиришнинг шарт-шароитларини урганиш ва инновацион махсулот ишлаб чикариш имкониятларидан кенг фойдаланиш буйича тавсиялар бериш мухим ахамият касб этади.

Одатда саноат корхоналари технологик, ташкилий ва маркетинг инновацияларни жорий килишга эътибор беради [1, 457б.].

Мустакил инновацияда илмий тадкикот, тажриба-конструкторлик ва технологик ишларни корхона узи амалга оширади ва бу ишларни амалга ошириш катта рискка боришни ва катта харажат килишни талаб килади. Мустакил инновацион фаолият билан куп холларда иктисодий бакувват йирик компаниялар шугулланади. КУБ корхоналарида катта инвестиция куйиш имкониятлари чекланганлигини эътиборга олсак, улар инновацион фаолият билан шугулланишида имитацион инновациялардан фойдаланиши максадга муофик. Бу рискларни ва харажатларни камайишига олиб келади. Имитацион инновацияларда корхона тугридан-тугри илгор технология ва ускуналарни хукукий асосда сотиб олади ва уларни модернизациялаш ва такомиллаштиришга каратилган ишларни олиб боради [4]. Бу модель технологик инновацияларни жорий килишнинг оддий усули хисобланади.

Имитацион инновация стратегиясида биринчи истикболли технология танланади. Бу ерда экспертлар ёрдамида бозор талаби урганилади. Корхона имкониятлари ушбу технологияни такомиллаштириши мумкинлиги урганилади, хомашё базаси хам тахлил килинади. Ундан кейин имитацион технология жараёни бошланади (3.2-расм).

Бозорни КБ корхонаси

урганиш,

истикболли -► нинг техник,

технологияни кадрлар

танлаш ЩОН и] салохиятини

л mr>o UTJTTT

гияси

Имитацион Махсулотни

инновацияни тижорат

амалга

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ошириш лаштириш

КБ учун имитацион инновациялар концепцияси (имитацион инновациялар тури) иктисодчи Йозеф Шумпетернинг бешта асосий инновациялар турига асосланади. 3.3-расм.

3.3-расм. КБ учун имитацион инновация концепцияси1

Узбекистон шароитида КУБ корхоналарининг имитацион инновациялардан фойдаланишига худудларнинг иктисодий ва инновацион салохиятининг ривожланганлик даражаси таъсир курсатади. Ривожланган худудларда корхоналар уртасида кооперацион аълокалар яхши ривожланган, мутахассис кадрларни жалб этиш имконияти бор, мажуд олий таълим ташкилотлари ва илмий-тадкикот марказлари билан аълока килиш мумкин. Худудлар марказларида илмий тадкикот институтлар, университетлар ва бошка инновацион инфратузилма элементларини булиши КУБ корхоналарида инновацион фаолиятни амалга оширишга яхши шароит яратади.

Худудларнинг инновацион имкониятларини бахолайдиган булсак, Тошкент шахри энг юкори имкониятга эга, чунки жами олий таълим ташкилотларининг 43,0%, нодавлат ва хорижий таълим ташкилотларининг 56,1%, 2021 йилда жами илмий-тадкикот ишларини бажарган ташкилотларнинг 54,7 % ва битта технопарк Тошкент шахрида жойлашган. Кейинги уринларда

Самарканд худуди 15та олий таълим ташкилоти, 1та нодавлат олий таълим ва 13та илмий-тадкикот ташкилоти шу худудда жойлашган, технопарк йук, Тошкент худуди мос холда 10; 1; 19; 0; Навоий 4; 2; 6; 2; ^ашкадарё 9; 3; ; 0; Бухоро 11; 4; 10; 1. Жиззах, Наманган ва Сурхандарё худудларининг инновацион имкониятларини паст деб караш мумкин. Бу ерда худудларнинг инновацион имкониятларини бахолашда уларни иктисодий ривожланганлик даражасини эътиборга олиш уринли деб хисоблаймиз. Ахоли жон бошига саноат махсулотининг индекси Навоий худудида энг юкори булиб, у 5,2 га тенг. Ундан кейинги юкори уринларда Тошкент шахри - 2,4, Тошкент ( 2,0) ва Андижон (1,1)худудлари. Энг паст курсатгич Фаргона

( 0,5 ), Самарканд ( 0,5 ), ^ашкадарё (0,4 ), Наманган ( 0,4 ) ва Сурхандарё (0,2 ) худудларига тугри келади.

Корхоналар имитацион инновация оркали узининг мустакил инновациясига эришиши мумкин. Бунга мисол сифатида Япония, Хитой ва Жанубий Корея давлатларини келтириш мумкин. Улар А^Ш ва Европа давлатларининг хозирги холатидаги технологияларини сотиб олиб, кейинги боскич инновацион жараёнларни сотиб олинган технологияни такомиллаштириш гоясидан бошлаб то янги такомиллашган технология ва махсулот ишлаб чикариб, уни тижоратлаштиришгача булган жараёнларни амалга ошириб, узининг ракобатбардош махсулотини яратган.

КУБ корхоналари инновацион фаолият билан шугулланишида имитацион инновациялардан фойдаланиши уз махсулоти ракобатбардошлигини боскичма-боскич оширишга имконият яратади ва шу билан бирга, инновацион технологик жараёнларни ва бирламчи инновациядан утган махсулотларни такомиллаштириш ишларини яхши йулга куйиши мумкин.

Янгиликни ишлаб чикиш, амалиётга жорий килиш ва натижани тижоратлаштириш боскичларини молиявий таъминлаш катта маблаг талаб килади. Шу сабабли КУБ куп холларда илмий тадкикот институтлари, университетлар, бизнес инкубаторлар, технопарклар ва бошка илмий-техник марказлар билан хамкорликда ишлашга харакат килади.

1муаллиф томонидан ишлаб чикилган

Мамлакатимизда инновацион иктисодиётни ривожлантириш, КБ корхоналарида юкори технологик махсулотларни ишлаб чикаришни ривожлантириш, бу "Имитацион инновациялардан оригинал инновацияларга" утиш стратегиясини куллаш оркали юкори кушилган кийматга эга, ички ва ташки бозорларда талабгир булган махсулотларни ишлаб чикариш билан боглик йул деб х,исоблаш мумкин.

Худудларнинг инновацион инфратузилма элементлари 5-жадвалда келтирилган.

5-жадвал. Худудни инновацион инфратузулма курсатгичлари

Инновацион инфратузилма

курсатгичлари

Нодавлат ва 2021 йилда

хорижий илмий-

олий таълим тадкикот

Олий таълим ташкилотлар и сони ишларни бажарган ташкилотлар Технопаркла

муассалари сони р сони

1. Узбекстон Республикаси 191 41 254 6

2. ^оракалпогистон Республикаси 10 - 12 -

Вилоятлар

3. Андижон 10 1 6 1

4. Бухоро 11 4 10 1

5. Жиззах 5 1 8 -

6. ^ашкадарё 9 3 6 -

7. Навоий 4 2 6 2

8. Наманган 6 1 4 -

9. Самарканд 15 1 13 -

10. Сурхондарё 7 - 9 -

11. Сирдарё 3 - 4 -

12. Тошкент вилояти 10 1 19 -

13. Фаргона 11 2 9 -

14. Хоразм 8 2 9 1

15. Тошкент шахри 82 23 139 1

Манба: Узбекистон Республикаси давлат статистикаси кумитаси маълумотлари асосида.

Хулоса ва таклифлар

КУБни инновацион ривожланишига асосий тусиклар булиб , инновацион инфратузилмани яхши ривожланмаганлиги, технопарк, бизнес инкубатор, илмий-тадкикот ташкилотлари ва илмий лобараторияларнинг сони камлиги, уларни замонавий ускуна ва жихозлар билан етарли даражада таъминланмаганлиги, юкори малакали кадрларни

етишмаслиги ва инновацион бизнесни паст даражадалиги, инновацион фаолият билан шугулланиш буйича тажрибанингетишмаслиги хисобланади.

Худудларда инновацион фаолият билан шугулланадиган, янги махсулот ва янги технология жорий киладиган, юкори ва урта юкори технологик махсулот ишлаб чикарадиган КУБ субъектларини, илмий тадкикот ва тажриба-конструктор ишларини куллаб-кувватлаш максадида соли; имтиёзларини, давлат грантларини, давлат томонидан имтиёзли карз (лойиха амалга оширилса, карзнинг маълум кисмидан кечиш), субсидия бериш, кредитни субсидиялаш ва бошка имтиёзларни бошка сохалардаги КУБ субъектларига нисбатан кучайтириш максадга мувофик, маслахат бериш, куллаб-кувватлаш инфратузилмасини (бизнес инкубатор, технопарк ва бошкалар) яратишда давлат-хусусий шерикликдан фойдаланиш;

Адабиётлар

1. Буланова Е.В., Соменкова Н.С., Ягунова Н.А. Формирование стратегии развития малого инновационного предприятия промышленного комплекса. // Журнал «Вопросы инновационной экономики». Том 9. № 2. Апрель-июнь, 2020.

2. Гумерова Г.И., Шаймиева Э.Ш. Анализ управления технологическими инновациями на промышленных Российских предприятиях: источники финансирования, инновационная стратегия. // Актуальные проблемы экономики и права. 2012. № 4 (24). С. 143-150.

3. Инновационное предпринимательство в Китае. // Фундаментальные Исследования, 2018. - №10 - с.74-78 (электронный ресурс), https://www.fundamentalresearch.ru/ru/article/view?id=42283

4. Сюй Хуэйчжуин. Анализ преимущества имитационной инновации. //Гуманитарные и социальные науки. 2012. № 7.

5. Салимов Ш.Б. Ривожланган давлатларда ва Узбекистонда тадбиркорлик турлари ва уларни аниклаш усуллари. "Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar" ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2020 yi

6. Титов. Б. Сектор малого и среднего предпринимательства: Россия и Мир. Институт экономики роста им. Столыпина П.А. июль, 2018. Электрон ресурс, http://stolypin.institute/novosti/sektor-malogo-i-srednego-predprinimatelstva - rossiya-i

7. 7.Узбекистон Республикасининг ижтимоий-иктисодий холати. 2022 йил, Тошкент-2023й.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.