Научная статья на тему 'КИЧИК ВА ЎРТА БИЗНЕСНИ ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНТИРИШ'

КИЧИК ВА ЎРТА БИЗНЕСНИ ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
кичик ва ўрта бизнесб / бизнес субъектлари / коммерциализация / инфратузилма / микрофирма.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Салимов Бахтиёр Таджиевич, Салимов Бекзод Бахтиёрович

Ҳозирги иқтисодий даврда кичик ва ўрта бизнес корхоналари самарадорлиги ва рақобатдошлигини оширишда инновацион фаолиятни йўлга қўйишнинг муҳим аҳамият ҳақида сўз боади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «КИЧИК ВА ЎРТА БИЗНЕСНИ ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНТИРИШ»

КИЧИК ВА УРТА БИЗНЕСНИ ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНТИРИШ

1Салимов Бахтиёр Таджиевич, 2Салимов Бекзод Бахтиёрович

1ТДИУ профессори, и.ф.д., 2ТДИУ тадкикотчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.11208960

Аннотация. Хозирги щтисодий даврда кичик ва урта бизнес корхоналари самарадорлиги ва рацобатдошлигини оширишда инновацион фаолиятни йулга цуйишнинг му%им а%амият %ацида суз боади.

Калит сузлар: кичик ва урта бизнесб, бизнес субъектлари, коммерциализация, инфратузилма, микрофирма.

Ижтимоий-иктисодий ривожланишда кичик ва урта бизнеснинг (КУБ) мухим ахамият касб этиши бугун жахонда тан олинган, айникса ривожланган давлаглар иктисодиётида КУБ муносиб уринга эга ва мухим сектор хисобланади. КУБ махаллий хомашё ресурсларини ишлаб чикаришга жалб этади, иш уринлари яратади, ахолининг катта кисмини даромад билан таъминлайди, бутун мамлакат ва ундаги худудларининг ижтимоий-иктисодий ривожланиш холатини белгилайди. КУБ тармок ичида ва бошка тармоклар билан интеграцион алокаларни кучайтиради.

А^Ш да олиб борилган тадкикотларга кура КУБ да, ишчи бошига олиб караганда, катта бизнесга нисбатан 16 баробар куп патентлар яратилади [5]. Хитой халк республикасида (ХХР) патентларнинг 85%, техник янгиликларнинг 75% ва янги махсулотларнинг 80% КУБ га тегишли [3]. Европа Иттифоки (ЕИ) давлатларида компанияларнинг 99% КУБ компаниялари, ХХР сида 97%. Узбекистонда 2019 йилда 334767 кичик бизнес субъектлари фаолият юритган.

Мамлакатимиз иктисодиётида кичик тадбиркорлик икки турга булинади: микрофирма ва кичик корхона. Узбекистон Республикасида урта бизнес тушунчаси мавжуд эмас. Ташкилотларни кичик тадбиркорлик субъектига киритиш Вазирлар Махкамасининг 2016 йил 24 августдаги 275-сонли карорига кура ишлаб чикилган классификацияга асосланади. Уртача йиллик ишчилар сони 20 нафаргача булса, бундай корхоналар микрофирмалар хисобланади. Ишчилар сони 279 нафаргача булса, булар кичик корхоналар деб каралади. Биз бу ерда юкори чегаранинг максимал кийматини олдик. Фаолият турлари буйича юкори чегара шу ораликда узгаради.

Бизнинг фикримизча, мамлакатимизда корхоналарни микрофирма ва кичик корхоналарга ажратишда ЕИ давлатлари тажрибасидан фойдаланиш максадга мувофик [1]. Чунки бу мезонлар ЕИга кирувчи 28 давлатга тегишли хисобланади. Микрофирмаларда ходимлар сони 1-9 нафар, кичик корхоналарда 10-49 нафар ва урта корхоналарда 50-249 нафар этиб белгиланиши давлатнинг КУБни куллаб-кувватлаш сиёсати янада аник ва максадли булишини таъминлайди.

Х,озирги вактда КУБ корхоналари самарадорлиги ва ракобатдошлигини оширишда инновацион фаолиятни йулга куйиш мухим ахамият касб этмокда. Янги махсулот, хизматлар турини яратиш, янги технологик жараёнларни ишлаб чикиш ва ишлаб чикаришга жорий килиш КУБ корхоналари баркарор ривожланишининг энг мухим омили булиб колмокда. Махсулотларнинг сифати ва ракобатбардошлигини ошириш, моддий ва мехнат

ресурсларини иктисод килиш, мехнат унумдорлигини ошириш хамда корхона фаолиятини ташкил этиш ва бошкаришни такомиллаштириш билан боглик захира имкониятлар инновацион фаолият билан боглик.

КУБ саноат корхоналарида инновацияларни киритишдан максад:

- фойдани ошириш;

- махсулот сифатини ошириш;

- махсулот таннархини пасайтириш;

- янги махсулот турини узлаштириш;

- ички бозорда махсулот сотиш хажмини ошириш;

- ташки бозорда махсулот сотиш хажмини ошириш;

- хомашё ва материалларни иктисод килиш;

- ишчиларнинг иш жойларини яхшилаш;

- захарли чикиндиларни кискартириш.

Тадкикотларнинг курсатишича, 79 % саноат корхоналари купрок технологик инновацияларни жорий килишга эътибор беради, ташкилий инновациялар 29 %, маркетинг инновацияларини жорий килиш 18 %ни ташкил килади [1, 454 б.].

Технологик инновациялар махсулот ва жараён инновацияларига булинади. Махсулот инновациясида купрок эътибор технологик жихатдан янги ёки модернизациялашган махсулот ишлаб чикиш ва ишлаб чикаришга берилади. Албатта, янги махсулот коммерциализацияланадиган булиши керак,

жараён инновацияларида эса асосан, янги ускуна ва янги технологиялар харид килинади [1, 454 б.].

КУБда инновацион фаолият билан шугулланишга буладиган тусиклар куйидагилардан иборат:

- молия ресурсларининг етишмаслиги;

- инновациялар катта харажатлар билан богликлиги;

- техник базанинг паст даражадалиги;

- кредит фоизининг юкорилиги;

- малакали кадрларнинг етишмаслиги;

- рискнинг юкорилиги ва хоказо.

КУБни давлат томонидан куллаб-кувватлаш чоралари (хорижий ва махаллий тажриба асосида белгиланган):

- солик имтиёзлари;

- давлат грантлари;

- давлат томонидан имтиёзли карз (лойиха амалга оширилса, карзнинг маълум кисмидан кечиш);

- субсидия бериш;

- кредитни субсидиялаш;

- маслахат бериш;

- куллаб-кувватлаш инфратузилмаси (бизнес инКУБатор, технопарк ва бошкалар);

- янги ускуна ва технология сотиб олишда давлат-хусусий шерикликдан фойдаланиш.

Технологик инновациялар турини хар хил нуктаи назардан караш мумкин [3, 70б].

Ишлаб чикариш жараёнида технологик узгаришларни интенсивлиги буйича уларни куйидагиларга ажратиш мумкин: кетма-кет ривожланиб борадиган инновация ва туб инновациялар.

Кетма-кет ривожланиб борадиган инновациялар мавжуд технологияларни модернизациялаш ва такомиллаштириш булса, туб инновациялар бутунлай янги технологияни ишлаб чикиш билан боглик [8].

Агар технологик инновацияларда катнашувчи субъектлар куп булса, унда уларни куйидаги турларга ажратиш мумкин:

- узи томонидан ишлаб чикилган инновация;

- имитацион инновация;

- биргаликдаги инновация.

Узи томонидан ишлаб чикилган инновация - корхона томонидан мустакил ишлаб чикилган янги технологик натижа. Бунда илмий тадкикот, тажриба-конструкторлик ва технологик ишларни корхона узи амалга оширади ва натижа куп холларда бозорда сотиладиган янги махсулот хисобланади. Мустакил инновацияни амалга ошириш жуда катта риск билан боглик ва жуда куп маблаг талаб килади, буни хам эътиборга олиш керак. Одатда, йирик компаниялар мустакил инновацион фаолият билан шугулланади.

Имитацион инновацияларда корхона тугридан-тугри илгор технология ва ускуналарни сотиб олади ва уларни модернизациялаш ва такомиллаштиришга каратилган ишларни олиб боради. Бу модель технологик инновацияларни жорий килишнинг оддий усули, лекин у янги технологияларни сотувчилар томонидан чекланган.

Биргаликдаги инновацияда икки ёки бир нечта катнашчилар бир хил манфаатга асосланиб, биргаликда янги технологияни ишлаб чикади. Бу моделнинг яхши томони маблаглар кушилади, молиявий имконият кенгаяди, рисклар катнашчилар уртасида бир хил таксимланади, фойда таксимланади.

Ривожланган давлатларда илмий тадкикот, тажриба-конструкторлик ва технологик ишларга юкори технологик компаниялар товар айланмасининг 5 %дан ортикрогини

сарфлайди, оддий корхоналар 2 %, Хитойда КУБ товар айланмасидан 1 % ажратади. [7] Шу сабабли КУБ корхоналари технологик инновацияларга катта инвестиция куйиши жуда чекланган.

КУБ корхоналарида инновацион фаолиятни ривожлантиришда имитацион инновациялардан фойдаланиш бир катор устунликларга эга:

- имитацион инновациялар товарни бозорда сотиш рискини пасайтиради;

- аник бир махсулот билан ишлашда бирламчи инновация натижалари мавжуд;

- имитацион инновацияда модернизация килинадиган объект танлаб олинади, ундан кейинги корхона томонидан олиб бориладиган изланишлар рискдан ва кайта-кайта изланишлардан, катта харажатлардан холи булади (янги технологияни модернизациялаш, янги технологияни ишлаб чикишга нисбатан арзон);

- КУБ корхоналари мустакил инновацияларни амалга ошириш имконияти чекланганини хисобга олсак, уларни инновацион фаолият билан шугулланишида имитацион инновациялардан фойдаланиши уз махсулоти ракобатбардошлигини боскичма-боскич оширишга имконият яратади ва шу билан бирга, инновацион технологик жараёнларни ва бирламчи инновацияни утган махсулотларни такомиллаштириш ишларини яхши йулга куяди.

Имитацион инновациялардан фойдаланиш махсулот таннархини кескин оширмайди ва бу махсулот ракобатбардошлигини оширади. Натижада махсулотни бозорга мослаштириш осон кечади.

КУБ стратегик ривожланишида имитацион инновациялардан фойдаланиши энг самарали йул хисобланади, чунки бозорда уз урнини топган товарлар ва технологиялар имитация килинади.

КУБ корхоналари учун имитацион инновациядан фойдаланишдан максад -келажакда уз инновацияларини ишлаб чикиш. Маълум вакт утгандан кейин корхоналар имитацион инновациялардан фойдаланиб, уз инновацион ривожланиш концепциясига утиши керак.

Бунга яхши мисол сифатида Японияни келтириш мумкин. Япония А^Ш ва бошка ривожланган давлатлардан технологияни сотиб олиб, барча инновацион жараёнларни амалга ошириб, уз ракобатбардош махсулотини яратишга эришди. Худди шундай Хитой Халк Республикаси, Жанубий Корея ва бошка бир катор давлатларни мисол сифатида келтириш мумкин.

Узбекистон шароитида КУБ корхоналарида имитацион инновациялардан фойдаланиш юкорида курсатиб утилган омиллардан ташкари худудларнинг иктисодий, саноат ва инновацион салохиятини ривожланганлик даражасига хам боглик. Ривожланган худудларда корхоналар уртасида кооперация яхши ривожланади, мутахассис кадрларни жалб этиш имконияти бор. Вилоят марказларида, айникса, Тошкент шахрида илмий тадкикот институтлари ва университетларнинг булиши КУБ корхоналарида инновацион фаолиятни амалга оширишни тезлаштиради.

КУБ корхоналари маълум бир худудда фаолият юритади. Шу нуктаи назардан, худуднинг иктисодий ривожланганлик даражаси КУБ инновацион ривожланишига таъсир килади. Худуднинг ривожланганлик даражасини куйидаги курсаткичлар белгилайди:

- худуднинг мамлакат ялпи ички махсулотидаги (ЯИМ) улуши, ахоли жон бошига ялпи худудий махсулот;

- саноат махсулотининг мамлакат саноат махсулотидаги улуши, ахоли жон бошига худудий саноат махсулоти;

- худудда фаолият юритаётган КУБ махсулоти, уларнинг сони;

- худуддаги инвестицион фаоллик;

- жалб килинган хорижий инвестициялар.

Худудларнинг иктисодий ривожланганлик даражасини тахлил килишда юкоридаги курсаткичлардан фойдаланилди.

Ахоли жон бошига тугри келувчи ЯХМ индекси худудларни ЯХМ ишлаб чикариш даражасини янада аникрок билдиради.

Худудларнинг иктисодий ривожланганлик даражасини ифодаловчи ялпи худудий махсулотни карайдиган булсак (1-жадвал), энг куп ЯХМ Тошкент шахрида ишлаб чикилган, унинг мамлакат ЯИМдаги улуши 14,6 %га тенг, ундан кейин Тошкент вилояти -98 % ва Самарканд - 7,3 %. ^оракалпогистон Республикаси, Жиззах, Хоразм ва Сирдарё вилоятларида бу курсаткич жуда паст булиб, 3,7 %дан ошмайди. Ахоли жон бошига ЯХМ индекси Навоий вилоятида 2,43, яъни ахоли жон бошига тугри келувчи ЯХМ республика курсаткичидан 2,43 баробарга куп. Худди шундай Тошкент шахри - 1,92 ва Тошкент вилоятида - 1,13. Бу курсаткич республиканикидан юкори.

1-жадвал

Худудлар кесимида ЯИМ

ЯИХМ (млрд.сум) ЯИМда худудлар улуши (% да) Ахоли жон бошига яхм (минг.сум) Индекс

1. Узбекстон Республикаси 511 838,1 100% 15 242,0 1,0

2. ^оракалпогистон Республикаси 18 735,7 3,7 9 944,1 0,65

Вилоятлар

3. Андижон 32 897,2 6,4 10 621,6 0,70

4. Бухоро 26 695,0 5,2 13 980,1 0,92

5. Жиззах 15 211,9 3,0 11 126,3 0,73

6. ^ашкадарё 36 470,1 7,1 11 233,3 0,74

7. Навоий 36 685,2 7,2 37 119,5 2,43

8. Наманган 23 239,0 4,5 8 353,6 0,55

9. Самарканд 37 593,9 7,3 9 793,9 0,64

10. Сурхондарё 22 349,3 4,4 8 597,2 0,56

11. Сирдарё 10 477,7 2,0 12 500,3 0,82

12. Тошкент вилояти 50 117,8 9,8 17 164,2 1,13

13. Фаргона 32 943,3 6,4 8 861,5 0,58

14. Хоразм 19 136,5 3,7 10 337,4 0,68

15. Тошкент шахри 74 527,6 14,6 29 331,2 1,92

Манба: Узбекистон Республикаси давлат статистикаси кумитаси маълумотлари

асосида.

Худудлар кесимида саноат махсулоти ишлаб чикариш буйича Тошкент шахри етакчи булиб, унинг мамлакат саноат махсулотидаги улуши 17,75 %га тенг. Бу курсаткич Тошкент ва Навоий вилоятларида хам анча юкори. Бу курсаткич Жиззах (1,45 %), Наманган (2,75 %), Сурхондарё (1,33 %), Сирдарё (2,18 %) вилоятларида жуда паст, 2-жадвал.

2-жадвал

Худудлар кесимида саноат махсулоти (2019йил)

Худудий саноат и/ч.(млрд. сум) Саноатни худудлар буйича улуши (% да) Саноат ахоли жон бошига (минг.сум) Индекс

1. Узбекстон Республикаси 331 006,6 100 9 857,0 1,00

2. ^оракалпогистон Республикаси 12 729,7 3,85 6 756,4 0,69

Вилоятлар

3. Андижон 33 027,3 10,00 10 663,6 1,08

4. Бухоро 14 585,8 4,41 7 638,5 0,77

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

5. Жиззах 4 789,5 1,45 3 503,1 0,36

6. ^ашкадарё 20 552,2 6,21 6 330,4 0,64

7. Навоий 44 540,4 13,46 45 067,7 4,57

8. Наманган 9 092,4 2,75 3 268,4 0,33

9. Самарканд 15 863,3 4,79 4 132,7 0,42

10. Сурхондарё 4 402,8 1,33 1 693,6 0,17

11. Сирдарё 7 217, 2,18 8 610,1 0,87

12. Тошкент вилояти 53 930,5 16,29 18 470,0 1,87

13. Фаргона 19 490,5 5,89 5 242,8 0,53

14. Хоразм 8 811,6 2,66 4 760,0 0,48

15. Тошкент шахри 58 748,5 17,75 23 121,1 2,35

Манба: Узбекистон Республикаси давлат статистикаси кумитаси маълумотлари

асосида.

Бу вилоятларда саноат ривожланиши оркада колмокда. Шу сабабли бу вилоятларда саноатни стратегик ривожлантириш масаласини долзарб хисоблаш мумкин. Ахоли жон бошига саноат махсулотининг худудлар буйича индексини караймиз. Ушбу курсаткич

Навоий вилоятида энг юкори булиб, у 4,57 га тенг. Ундан кейинги юкори уринларда Тошкент шахри - 2,35, Тошкент вилояти - 1,87, Андижон вилояти - 1,08.

Бу ерда Навоий, Тошкент ва ^ашкадарё вилоятларида, айникса, Тошкент шахрида КУБ корхоналарини инновацион ривожлантириш салохияти юкори деб караш мумкин. Бу худудларда КУБ инновацион фаолиятни ривожлантиришда имитацион инновациялардан фойдаланиш самарали йул деб караш мумкин, айникса Тошкент шахрида, чунки илмий-тадкикот институтларининг 90% ва ОТМларининг карийиб 40% Тошкент шахрида жойлашган. Урта даражада иктисодий ривожланган худудларда хам юкори иктисодий, саноат ва маълум даражада инновацион салохиятга эга булган КУБларни инновацион ривожлантиришда имитацион инновациялардан фойдаланиш яхши натижа беради. Паст иктисодий ривожланган худудларда КУБни манзилли куллаб-кувватлаш асосида ишлаб чикариш салохиятига караб жамият учун устувор булган сохаларда махсус дастурлар асосида ривожлантириш максадга мувофик.

АДАБИЁТЛАР

1. Буланова Е.В., Соменкова Н.С., Ягунова Н.А. Формирование стратегии развития малого инновационного предприятия промышленного комплекса. // Журнал «Вопросы инновационной экономики». Том 9. № 2. Апрель-июнь, 2020.

2. Гумерова Г.И., Шаймиева Э.Ш. Анализ управления технологическими инновациями на промышленных Российских предприятиях: источники финансирования, инновационная стратегия. // Актуальные проблемы экономики и права. 2012. № 4 (24). С. 143-150.

3. Инновационное предпринимательство в Китае. // Фундаментальные Исследования, 2018. - №10 - с.74-78 (электронный ресурс), https://www.fundamentalresearch.ru/ru/article/view?id=42283

4. Сюй Хуэйчжуин. Анализ преимущества имитационной инновации. //Гуманитарные и социальные науки. 2012. № 7.

5. Титов. Б. Сектор малого и среднего предпринимательства: Россия и Мир. Институт экономики роста им. Столыпина П.А. июль, 2018. Электрон ресурс, http://stolypin.institute/novosti/sektor-malogo-i-srednego-predprinimatelstva - rossiya-i

6. б.Узбекистон республикасининг ижтимоий-иктисодийхолати, 2019 йил. Т. 2020 й

7. 7.Портяков В.Я. Превращение Китая в мощнейшую державу мира и прогноз возможных геополитических последствий. //Глобальная экономика и жизнеустройство на пороге новой эпохи. М.: Анкил, 2012. - 384 С.

8. 8.Harman, A. The international computer industry. Innovation and comparative advantage / A. Harman. - Harvard University Press Cambridge, Massachusetts, 1971. -81 P

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.