Научная статья на тему 'КИЧИК САНОАТ ЗОНАЛАРИНИ САМАРАЛИ РИВОЖЛАНТИРИШ'

КИЧИК САНОАТ ЗОНАЛАРИНИ САМАРАЛИ РИВОЖЛАНТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
кичик ва ўрта бизнес / бизнес инкубаторлар / технопарклар / капитал сиғим / кичик саноат зоналари.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Салимов Бекзод Бахтиёрович

Ушбу мақолада Республикамиз иқтисодиётида кичик иқтисодий зоналар ҳамда кичик ва ўрта бизнес фаолиятлари, корхоналарнинг инноватцион имкониятлари ва уларнинг аҳамияти тўғрисида сўз боради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «КИЧИК САНОАТ ЗОНАЛАРИНИ САМАРАЛИ РИВОЖЛАНТИРИШ»

КИЧИК САНОАТ ЗОНАЛАРИНИ САМАРАЛИ РИВОЖЛАНТИРИШ

Салимов Бекзод Бахтиёрович

ТДИУ тадкикотчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.11209012

Аннотация: Ушбу мацолада Республикамиз щтисодиётида кичик щтисодий зоналар уамда кичик ва урта бизнес фаолиятлари, корхоналарнинг инноватцион имкониятлари ва уларнинг а^амияти тугрисида суз боради.

Калит сузлар: кичик ва урта бизнес, бизнес инкубаторлар, технопарклар, капитал сигим, кичик саноат зоналари.

Миллий ва худудий иктисодиётнинг ривожланишида кичик ва урта бизнесни(КУБ) инновацион ривожланиши мухим урин тутади. Жахон тажрибасидан маълумки улар янги илмий-техник инновацияларни ишлаб чикиш, янги инновацион махсулот ишлаб чикаришда фаоллиги билан ажралиб туради. Инновацион корхоналар йирик саноат корхоналари билан илмий-тадкикот институтларини бир-бири билан богловчи бугин хисобланади.

КУБ корхоналарининг заиф томони уларнинг молиявий имкониятлари йирик бизнесга нисбатан чекланганлиги. Янгиликни ишлаб чикиш, амалиётга жорий килиш ва натижани тижоратлаштириш боскичларини молиявий таъминлаш катта маблаг талаб килади. Шу сабабли КУБ куп холларда илмий тадкикот институтлари, университетлар, бизнес инкубаторлар, технопарклар ва бошка илмий-техник марказлар билан хамкорликда ишлашга харакат килади.

Корхоналарнинг инновацион имкониятлари куйидагилар билан тавсифланади:

• корхонанинг ривожланганлик даражаси, рагбатлантиришнинг мавжудлиги, креативлик, инновацион маданият;

• бошкарув тизими сифати: ишлаб чикаришни ташкил этиш, персонални бошкариш, бошка корхоналар, илмий-тадкикот институтлари, университетлар билан алока урнатиш;

• корхонанинг молиявий холати ва имконият (инновацион фаолиятни молиялаштиришнинг ички ва ташки манбаларини бахолаш);

• истеъмолчилар билан алока урнатиш;

• инновацион жараённинг барча боскичларини бир киши томонидан бошкариш инновацион жараённинг тезлашувига олиб келиши;

• ишлаб чикаришнинг капитал сигими паст булиши.

КУБнинг инновацион фаолиятини амалга оширишда бизнес-инкубаторлар мухим урин тутади. Бизнес-инкубаторлар ихтисослашган инфратузилма шаклларидан бири булиб, бизнес маркази, фондлар, укув маркази ва бошка хизмат курсатувчи ташкилотлар билан биргаликда КУБни куллаб-кувватлаши мумкин. Бизнес-инкубаторнинг асосий вазифаси КУБни муваффакиятли ривожлантириш оркали уни мустакил фаолият олиб боришини таъминлаш, инновацияларни ишлаб чикаришга жорий килиш.

Бизнес-инкубаторларни шакллантиришда куйиладиган максадлар хар хил булиши мумкин:

• КУБ инновацион фаолиятини фаоллаштириш;

• КУБ баркарорлиги, ракобатдошлигини ошириш;

• КУБ субъектлар сонини ошириш;

• КУБ самарали ривожланиш тажрибасини оммалаштириш;

• янги иш уринлари ва янги ишлаб чикаришларни яратиш;

• уз фаолиятини бошлайдиган КУБга технологик ва иктисодий-хукукий ёрдам

бериш;

• бино ажратиш, бошкарувни ташкил этишга ёрдам курсатиш;

• ташки иктисодий фаолиятни йулга куйишга кумаклашиш;

• бизнес-режани ишлаб чикишга ёрдам;

• маркетинг изланишларга ёрдам курсатиш;

• лойихаларнинг инвестицион жозибадорлигини асослаш ва хоказо.

Узбекистон шароитида кичик саноат зоналари (КЗС)ни ташкил этишда кластердан

фойдаланиш КУБни ривожлантиришда мухим ахамият касб этади. КЗС таркибидаги инновацион марказнинг ташкил этилиши, КЗСни илмий-тадкикот институтлари, университетлар ва бошка инновацион инфратузулма субъектлари билан хамкорликни урнатиш инновацион жараёнларни амалга оширишни, янги технология ва ускуналардан фойдаланиш, имитацион инновация ва янги махсулот ишлаб чикаришни йулга куйишда мухим урин тутади.

Республикамизда саноат сохасида КУБни самарали ривожлантириш йуналишларидан бири кичик саноат зоналари (КСЗ) хисобланади. КСЗ давлат мулки объектларининг фойдаланилмаётган майдонлари, зарар куриб ишлаётган, иктисодий ночор ва паст рентабелли корхоналарнинг ишлатилмаётган худудлари негизида ва кишлок хужалигига яроксиз булган ерларда яратилмокда. КСЗлар давлат томонидан кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни реал куллаб-кувватлаш ва уларни ривожлантиришни янги юкори боскичга кутаришда мухим ахамият касб этмокда.

КСЗларини кластер асосида ривожлантириш самарали ишлашини таъминлайди. Хом ашёдан тортиб то тайёр махсулот ишлаб чикариш ва сотишгача булган жараёнларни амалга оширадиган корхоналарни компакт бир худудда яни КСЗда жойлашиши харажатларни камайишига, инновацион жараёнларни ривожлантиришга замин яратади ва синергетик самара олишга имкон яратади. Илмий адабиётларда кластерни шакллантириш ва ривожлантириш муаммоларига жуда куп ёндашувлар мавжуд. М.Портернинг фикрича, кластернинг вужудга келиши куп холларда хомашё ресурсларини олиш имконияти булган жойлар билан боглик булади, мухим технологик инновациялардан фойдаланувчи фирма ва тадбиркорларнинг маълум бир жойда тупланиши сабаб булиши мумкин. Пировард махсулот ишлаб чикарувчи корхоналар кластернинг ядроси хисобланади. Шу ядро атрофида кейинчалик махсус таъминотчилар, хизмат курсатувчи ташкилотлар барпо этилади. Кейинчалик кластерни ривожлантириш маркази, таълим муассасалари ва илмий-тадкикот институтлари билан узаро хамкорлик, кластерга хизмат курсатувчи бошка корхоналар пайдо булди. Кластерни шакллантириш буйича халкаро тажрибага кура, бошида бир ёки бир неча йирик корхонадан иборат саноат зонаси ташкил этилади. Бу эса маълум даражада инфратузилма элементлари ва бошка ёрдамчи ишлаб чикаришлар барпо этилишига сабаб булади. КСЗларини инновацион ривожлантиришда хам кластерлар мухим

урин тутади. КСЗни худудий инновацион инфратузилма субъектлари билан аълока урнатиши осон кечади. КСЗ кластерлар тармоклар иктисодиётини самарали ривожланишини таъминлайди, юкори кушилган кийматга эга булган махсулотларни ишлаб чикаришни йулга куяди, инновацион фаолликни оширишга олиб келади, ресурс тежамкор технологияларни ишлаб чикаришга жорий килишга, корхоналар уртасида кооперация ва ихтисослашувнинг кучайишига замин яратади. Кластерлар кластер субъектларига синергетик самара олишини таъминлайди.

Кластернинг устун томонлари сифатида куйидагиларни курсатиб утиш мумкин:

• трансакцион харажатларни камайтиришга олиб келади (ресурсларни бирлаштириш натижасида);

• синергия самараси вужудга келади;

• худудий инновацион ишлаб чикариш инфратузулма субъектлари билан узаро аълокани урнатиш мумкинлиги.

КСЗларда кластерни ташкил этиш куйидаги шартларнинг бажарилишини талаб

этади:

• кооперацион алокага эга ва интенсив ривожланишдан манфаатдор КУБ корхоналарининг мавжудлиги.

• тор ихтисослашувга эга ва аутсорсинг буйича айрим ишларни кабул килиш имкониятига эга кичик бизнес мавжудлиги.

• худудда илмий база ва маълум малакага эга ишчи кучини ва бошка ишлаб чикариш ресурслари мавжудлиги.

• худудий инновацион ишлаб чикариш инфратузулма субъектлари билан узаро аълокани урнатиш мумкинлиги.

• махаллий хокимият органида КСЗни стратегик ривожлантириш режаси мавжудлиги.

Шуни айтиш керакки, барча давлатлар учун кластерни барпо этишнинг ягона унификациялашган механизми мавжуд эмас. Демак, хар бир худуд учун кластерни барпо этиш буйича асосланган дастур ишлаб чикиш зарур.

Узбекистон шароитида КСЗларда кластерни ташкил этиш боскичларини келтирамиз:

1. Давлатнинг КСЗни стратегик ривожлантириш режасини ишлаб чикиш, яъни ишлаб чикариладиган якуний махсулот турини аниклаш (кластер ядросини аниклаш ).

2. Якуний махсулот ишлаб чикарувчи асосий корхоналарни ва оралик махсулот ишлаб чикарувчи корхоналарни аниклаш, асосий корхоналар сифатида урта бизнес субектлари булиши мумкин..

3. Аутсорсинг буйича ишларни кабул киладиган кичик бизнес таркиби ва ишлар турини аниклаш.

4. Худудда ташкил этиладиган инфратузулма объектларини аниклаш.

5. Кластерни ривожлантириш марказини тузиш (инновацион марказ тузиш ва илмий тадкикот институтлари, технопарк ва университет билан алока урнатиш).

Кластернинг шаклланиши учун давлат томонидан керакли шарт-шароитлар яратилиши мухим омиллардан бири хисобланади.

Узбекистон шароитида текстил сохасида, чарм-пойафзал, мева-сабзавот сохаларида, маиший ускуналар (сув ва газ улчагич приборлар) ва автомобиллар учун хар-хил кисмлар ишлаб чикариш буйича КСЗ ларини барпо этиш истикболли йуналишлардан хисобланади.

Импорт урнини босувчи саноат махсулотларини ишлаб чикаришни ташкил этишда хам КСЗлари мухим урин тутади.

КСЗларини барпо этиш ва ривожлантиришнинг афзалликларини турт гурухга булиб урганиш мумкин: мамлакат даражасида, вилоят, туман ва тадбиркорлик даражасида.

• Мамлакат даражасида:

- саноат ишлаб чикаришини ривожлантиради;

- инновацион жараёнларни ривожлантиради;

- инновацион мухитни яхшилайди;

- инвестицияларни жалб этади;

- бюджетга пул тушуми тушишини ошириш;

- худуднинг баланслашган, мутаносиб ва комплекс ижтимоий-иктисодий ривожланишини таъминлайди.

• Вилоят даражасида:

- КСЗларини барпо этиш оркали жадал ривожланувчи худуд барпо этиш;

- бюджетга пул тушуми тушишини ошириш ва бюджет маблаглари самарали сарфланишини таъминлаш;

- саноат ишлаб чикаришни диверсификациялаш;

- тадбиркорлик ривожланиши учун шароит яратиш ва иш уринларини барпо этиш.

- Худуд рахбарларининг саноат сиёсатини амалга ошириш (саноат махсулотларининг устувор турларини ишлаб чикаришни йулга куйиш).

Туман даражасида:

- самарали технологик занжирни барпо этиш;

- фойдаланилмаётган ишлаб чикариш майдонларини ва ресурсларини ишлаб чикаришга жалб этиш;

- тадбиркорлик даражасида худуд имкониятидан самарали фойдаланиш.

• Тадбиркорлик таркиби даражасида:

- КСЗ элементларини узаро мос холда жойлаштириш ва агломерация самараси хисобидан маблагларни тежаш;

- солик имтиёзлари ва бошка преференциялардан фойдаланиш;

- мавжуд инфратузилмадан фойдаланиш ва хоказо.

КСЗларининг асосий заиф томонларидан бири - зона фирмалари илмий-тадкикот ва тажриба конструкторлик ишланмалари, молия сохасида йирик фирмалар билан ракобатлаша олмайди. Чунки кичик ва урта фирмаларнинг даромадлари ва жамгармалари катта булмаганлиги сабабли, илмий тадкикотларга инвестиция киритиш чекланган. Шу сабабли КСЗлари илмий-тадкикот институтлари, илмий лабораториялар ва университетлар билан хамкорликни йулга куйиши максадга мувофик. Илгор хорижий технологиялардан ва патентлардан фойдаланиш хам КСЗларда ракобатдош махсулот ишлаб чикаришга замин яратади.

КСЗларда синергетик самарага эришишни таъминловчи ички ва ташки кооперацион аълокалар, бирламчи махсулот, бутловчи компонент, кисмлар ва ускуналар билан таъминловчи корхоналар, чакана ва улгуржи савдо билан шугулланувчи корхоналар, экспорт ва импорт сохасидаги воситачи корхоналар, молиявий ва ахборот хизмати курсатувчи корхоналар; малакали кадрлар тайёрловчи агентликлар, стандартларни ишлаб чикувчи ташкилотлар, илмий-тадкикот ва тажрибали конструкторлик бюроси, алока воситаси каби элементлар узининг бошлангич холатида. Масалан, Тошкет шахридаги

Яккасароой КСЗсида ошхона, машиналар турар жойи, почта, сугурта компанияси филиали ва банк филиали мовжуд холос. КСЗларида кичик бизнес субъектларига умумий хизмат курсатувчи тузилмаларни ташкил этиш кушимча самарага олиб келади. Масалан: ягона омборхона, транспорт, ускуна ва технологияларни таъмирлаш, таъминот, куриклаш хизматилари ва бошкалар.

Кичик саноат зоналарида тадбиркорлик субъектларини жойлаштириш танлов асосида амалга оширилади. КБХТ субъектларининг танлов асосида КСЗга жойлаштириш, биринчидан, давлатнинг саноат сиёсатини амалга ошириш имконини яратади; иккинчидан, КСЗнинг ижтимоий ва иктисодий самарадорлигини оширади. Учинчидан, худуднинг хомашё, мехнат ва молия ресурслари ишлаб чикариш жараёнига жалб этилади; туртинчидан, худуддаги корхоналар уртасида кооперацион алокалар кучаяди ва бу, уз навбатида, синергетик самарага олиб келади.

Хозирги кунда КСЗ худудига тадбиркорлик субъектларини жойлаштиришда асосан иккита мезон эътиборга олинади: киритиладиган инвестиция микдори ва яратиладиган иш уринлари. Танлов мезонлари мукаммал ишлаб чикилмаганлиги сабабли айрим КСЗларда санитария нормаларига риоя этилмаганлигини кузатиш мумкин. Масалан Яккасарой КСЗсида озик-овкат ишлаб чикарувчи корхона билан ёнма-ён фамавцевтика цехи жойлашганини куриш мумкин. Бундан ташкари, айрим зоналарда типография ва автомобилларга техник хизмат курсатиш каби объектлар жойлашган.

КСЗларда маълум даражадаги ишлаб чикариш биноларининг мавжудлиги (бу ерда биноларни ишлаб чикаришга мослаштириш билан боглик харажатлар вужудга келиши мумкин), зонани сув, электор энергия, газ ва асосий автомобил йулига чикиш йули билан таъминлаш давлат ва махаллий хокимият органлари томонидан амалга оширилиши тадбиркорларнинг харажатларини тежашга олиб келади, солк ва бошка преференцияларни берилиши зонани инвестицион жозибадорлигини оширади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.