Научная статья на тему 'КИЧИК МАКТАБ ЁШИДАГИ ЎҚУВЧИЛАРНИНГ ИЖОДИЙ ТАФАҚҚУРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ'

КИЧИК МАКТАБ ЁШИДАГИ ЎҚУВЧИЛАРНИНГ ИЖОДИЙ ТАФАҚҚУРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
834
67
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук
Ключевые слова
тафаққур / бошланғич синф ўқувчилари / талим жараёни / машғулот жараёни / предметлар. / thinking / elementary school students / learning process / learning process / subjects.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Муқаддамхон Рузалиевна Қушматова

Таълим-тарбияни тўғри, илмий асосда ташкил этиш учун бу жараённинг ўзига хос психологик қонуниятларини, унинг механизмларини, турли ёш даврларидаги ривожланиш қонуниятларини, шунингдек, фаол, мустақил ҳамда ижодий тафаққур жараёнини замонавий билимлар асосида таркиб топтиришнинг самарали усулларини билиши лозим бўлади. Бу борада, ёш даврлари психологияси ва педагогик психология муҳим ўрин эгаллайди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SOCIO-PSYCHOLOGICAL CHARACTERISTICS OF DEVELOPING THE CREATIVE THINKING OF PRIMARY SCHOOL STUDENTS

In order to organize education on a correct, scientific basis, it is necessary to know the specific psychological laws of this process, its mechanisms, the laws of development at different ages, as well as effective ways to structure active, independent and creative thinking on the basis of modern knowledge. In this regard, the psychology of adolescence and pedagogical psychology play an important role.

Текст научной работы на тему «КИЧИК МАКТАБ ЁШИДАГИ ЎҚУВЧИЛАРНИНГ ИЖОДИЙ ТАФАҚҚУРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ»

КИЧИК МАКТАБ ЁШИДАГИ УКУВЧИЛАРНИНГ ИЖОДИЙ ТАФАВДУРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ

Мукаддамхон Рузалиевна ^ушматова

Фаргона Давлат Университети Психология йуналиши магистри

АННОТАЦИЯ

Таълим-тарбияни тугри, илмий асосда ташкил этиш учун бу жараённинг узига хос психологик конуниятларини, унинг механизмларини, турли ёш даврларидаги ривожланиш конуниятларини, шунингдек, фаол, мустакил хдмда ижодий тафаккур жараёнини замонавий билимлар асосида таркиб топтиришнинг самарали усулларини билиши лозим булади. Бу борада, ёш даврлари психологияси ва педагогик психология му^им урин эгаллайди.

Калит сузлар: тафаккур, бошлангич синф укувчилари, талим жараёни, машгулот жараёни, предметлар.

SOCIO-PSYCHOLOGICAL CHARACTERISTICS OF DEVELOPING THE CREATIVE THINKING OF PRIMARY SCHOOL STUDENTS

Muqaddamhon Ruzalievna Qushmatova

Fergana State University, Master of Psychology

ABSTRACT

In order to organize education on a correct, scientific basis, it is necessary to know the specific psychological laws of this process, its mechanisms, the laws of development at different ages, as well as effective ways to structure active, independent and creative thinking on the basis of modern knowledge. In this regard, the psychology of adolescence and pedagogical psychology play an important role.

Keywords: thinking, elementary school students, learning process, learning process, subjects.

КИРИШ

Кичик ёшдаги укувчиларнинг 7-8 ёшдан 10-11 ёшгача булган болалар булиб, улар бошлангич синф укувчилари хисобланади.Бу йилларда боланинг хаёти ва фаолиятида мухим узгаришлар юз беради. Бинобарин,уларнинг психикасида хам сезиларли даражада узгаришлар булади. Боланинг мактабга кириши унинг хаётида бурилиш чогидир.Бола мактабга кириб укий бошлаши биланок унинг хаётида асосий фаолият укиш булиб колади. Укиш укувчининг

вазифаси, ижтимоий бурчидир.Укитувчи билан биринчи учрашувдаёк болалар куп нарсаларни эшитади ва мактабдаги укиш хакида куп нарсаларни билиб олади ва укишнинг нималигини англай бошлайди. Мактабда бола системали равишда янгиликлар олади.Бу укувчининг кундан-кунга орттириб бораётган,хилма-хил мазмундаги билимларнинг манбаидир. Боланинг билимларни системали равишда узлаштириб бориши натижасида ундаги билимнинг доираси хам кенгайиб боради,аклий жараёнлар ривожланади,шу билан бир каторда,боланинг эмотсионал ва иродавий хусусиятлари кайта таркиб топиб,ривожлана бошлайди, Мактабдаги талим жараёнининг узи боланиниг сезги, идрок, тафаккур, нутк ва диккатларига янги талаблар куяди. Мактабдаги укиш, ташкилий муайян максадга каратилган анча ихтиёрий протсесслар талаб килади.Куриш сезгиси билан идрок мактаб таълимида катта урин эгаллайди.Гап шундаки, одам ташки дунёдан келадиган ахборотнинг асрсий кисмини куриш ретсептори фаолияти оркали олади. Яъни куриш ретсептори оркали олинадиган ахборот хамиша бошка ретсепторлардан келадиган ахборотнинг 80 % га тугри келади. Укувчиларга дарс пайтида уз диккат эътиборини узокдаги предметларга доимий равишда кучириб туришга тугри келади.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Масалан: укувчи диккатини доскадан укитувчининг олдидаги цолга,сунгра узи олдидаги дафтарга кучиради. Бу жаораён аксинча хам булиши мумкин.Бу фаолиятда хар иккала кузни тухтовсиз равишда мослаштириш зарарурияти тугилади.Бола кузини аккомадатсия кобилияти уса боради.Аккомадатсиянинг энг юкори диопозони 10 ёшли ш болалардагина кузатилади.

Машгулот жараёнида болада гох узокка,гох якинга карашга эхтиёж булади.Хар иккала кузнинг симметрик холати хам сезиларли даражада бошлангич таълимида такомиллашади.Укиш фаолиятининг бошларида укувчиларнинг толикишлари юкорида кузсатилган куриш сезги жараёнида аккомадатсия ва конвергентсия алокаси тула гармонияга эга булган холда такомиллашади,толикиш заифлашади.Кичик мактаб укувчилари рангларни ва ранг тусларни сеза бошлайдилар. Е.И.Игнатевнинг текширишлари шуни курсатадики, асосий ранг томонларининг тусини ажратиш мураккаб ишдир. Шунинг учун болаларни бунга ургатиш керак. 1-синф укувчилари кизил рангнинг урта хисобда 3 та тусини,сарик рангнинг 2та тусини ажрата олади. Яшил ва кук рангларни бутунлай ажрата олмайдилар. 1-инф укувчилари,айникса кизлар асоса энг куп учрайдиган кизил,сарик, яшил ва кук ранглардан иборат 4 та рангни яхши ажратадилар.

Агар болалар рангнинг тусларини ажратишга махсус ургатилса, уларда рангларни фарклай олиш хусусияти анча усиб боради.

Масалан бу сохада 20 та экспериментал машгулот утказилганда, болалар энг оч ранггача булган ип калавасини ажратганлар.Ана шундан кейин улар урта хисоб билан 12 та кизил, 10 та сарик,6 та яшил,4 та кук рангларни бир-биридан фарк кила олганлар.Кичик мактаб ёши фонематик эшитиш,яъни нутцкнинг,ешитишнинг ривожлапниши ва такомиллашуви давридир.Укиш машгулотлари ва ёзма машклар укувчиларда фонематик эшитишнинг анча нозик хусусиятининг пайдо бюулишига ёрдам беради.

МУ^ОКАМА

Диккат укиш жараёнининг зарур шарти булиб хисобланади.Идрокнинг тулалиги,тугрилиги,тезлиги,есда колдиришнинг тез ва аниклигининг диккатига богликдир.Фикрлаш жараёнлари диккат туфайли аник, мантикли, мазмунли булади.Чунки,укувчиларнинг мутсцакил равишда масала ечишлари ва масала тушунишдан олдин улар диккатнинг кучи ва баркарорлигини таъминлайди.Укувчиларнинг аклий фаолиятининг зарур шартларини таъминлаш учун укитувчи кичик ёшдаги укувчилар диккатининг хусусиятларини яхши билиши керак.Диккат асосий нерв жараёнлари булган кузгалиш ва тормозланишнинг ёки хусусиятлари тулалигича намоён буладиган психик активлигининг мухим томонидир.кузгалиш ва тормозланиш жараёнлари китчик ёшдаги укувчиларининг бош мия ярим шарлари пуцида жуда тез пайдо булади.Шу сабабли агар бир кузгалувчи боланинг мия кобигида кузгалишни вужудга келтирса,2 кузговчи бош мияда жуда тезлик билан янги кузгалиш учогини тормозлаб куйиши мумкин.Бу кичик ёшдаги боланинг диккатини жуд атез ва осон чалгитиш мумкинлигини курсатади.Укувчилар диккатининг бу хусусиятининг уларнинг укиш материалларини узлаштиришларига халакит беради.Шу сабабли укитувчи бола диккатини бундай хусусиятларини доимо эсда тутган холда,дарснинг унинг бир моменти билан иккинчисин боглаб,уцалик билан утказиши ва бу моментларнинг бир-бирини тормозлаб куймаслиги учун дарснинг хар бир боскичини яхшилаб уйлаб куриши керак.Укиш фаолияти томонидан куйилган жиддий талабларнинг бир кисми табиий укувчиларнинг диккатини ишга солади.Укиш жараёнининг таъсири оцида кичик ёшдаги укувчилар диккатининг барча хусусияти ва синфлари интенсив равишда усиб боради ва бу билан ихтиёрсиз диккатидан ихтиёрий диккатга кучиш осонлашади.

НАТИЖА

Укиш фаолиятининг биринчи даврларида укувчиларнинг ихтиёрий диккатибутунлай укитувчининг хукумронлигида булади. Укувчиларнинг дарсдаги диккатини 1-синф укувчиларининг узлари эмас, балки укитувчининг узи ташкил килади ва йулга солади. Масалан, дарсда кичик ёшдаги укувчи уз диккатини

таркоклигини енганлигини учун эмас, балки узи итоат этишга мажбур булган, укитувчининг таъсири оцида кулоксолиб утиради. Муайян максадга каратилган баркарор диктат болаларда хам унча ривожланмаган тармокланиш жараёни билин баглангандир.

Маълумки, идрок хам билим манбаидир. Идрок мураккаб аклий жараёндир. Идрокда ретсептив, пертсептив ва аппертсептив тамонларни ажратиш мумкин. Кичик ёшдаги укувчиларда идракнинг усиши юкорида курсатилган ретсептив, пертсептив ва аппертсептивдан иборат барча тамонларини кайта тузилиши ва усиши демакдир.

Укувчилар предметларни, уларнинг тасвирини ва нуткини идрок киладилар. Болалар предметларни идрок килиши хусусияти уларни батафсил аник акс эттиришлари билин характерланади. Булар диккатнинг хусусияти билан тушунтирилади. Укувчилар диккати асосан ташки диккат характерида булиб, ички диккат уларда хали тараккий этмагандир. Шунинг учун яхши танланган кургазмали курол кичик ёшдаги укувчиларни укитишда фойдалидир. Кичик мактаб укувчиларига таълим беришда бирор куринишни, бирор предметни акс эттирувчи расмлар ва бошка кургазмали куроллар катта ахамиятга эгадир.

Тафаккур фаолияти кичик ёшдаги даврда алохида равишда кайта тузулади. Бу кайта тузулиш нимадан иборат? Укувчиларга 1- синфдаёк товуш харфи гап, кушиш, айириш каби куплаб мавхум тушунчаларни билиб олиш тугри келади. Болалар бу тушунчаларни билишда тайёр мантикий таърифлардан фойдаланадилар. (Гап) Илмий тушунчаларни билишда эгаллаш осон эмас. Гап шундаки, 1-2 синф укувчилари тушунчаларни муцакил равишда таърифлаганларида купинча бу товуш тушунчаларни муцакил равишда тушунчаларнинг мухум белгиларигина эмас, балки унга ахамиятли булмаган нарсаларни курсатадилар. Мактабда таълим эса аникликни талаб этади.

Мактабгача ёш даврда ижодкорлик жараёни бошланади. Ижодкорлик лаёкати, асосан, болаларнинг конструкторлик уйинларида, техник ва бадиий ижодларида намоён булади. Бу даврда махсус лаекатлар кукишкларининг бирламчи ривожланиши кузга ташлана бошлайди. Билиш жараёнларида- ички ва ташки харакатларнинг синтези юзага келади. Бирон бир нарсани идрок килиш жараёнида бу синтез перцептив харакатларда, диккатда ички ва ташки харакатлар ва холатлар режасини бошкариш ва назорат этишда, хотирада эса материални эсда саклаб колиш ва эсга туширишнинг ички ва ташки тузилмасини боглай олишда куринади. Тафаккурда эса амалий масалалар ишининг усулларини битта умумий жараёнига бирлаштириш сифатида яккол намоён булади. Шунинг асосида ннсоний интеллект шаклланади ва ривожланади. Мактабгача даврда тасаввур, тафаккур ва нутк умумлашади. Бу эса бу ёшдаги болаларда тафаккур килиш омили сифатида ички нутк юзага келаёгганлигидан далолат беради. Билиш

^apaëHnapHHHHr cuHTe3H ôo.aHuHr y3 oua thhhhh ry.uK эгaппamн acocuga ëTagu. By gaBpga HyTKHuHr maKmaHum ^apaëHu AKyHuga Somnafigu. HyTK acocugaru TapÔHA ^apaëHuga ôo.aga cogga axnoK Metëp.apu Ba Kouganap эгaпgaннпagн. By Metëp Ba Kouganap 6o.a axnoKHM ôomKapagu.

XY.TOCA

Bo.aHuHr yHHHr aTpo^ugaru Kumunap 6unaH xunMa-xu. MyHocaôaT.apu W3ara Ke.uô, 6y MyHocaôaT.ap acocuga Typ.u xu. MoTuB.ap ëTagu. By.apHuHr xaMMacu ôonaHHHr HHgHBHgyannurHHH TamKu. этн6, yHuHr ôomKa ôo.anapgaH Ha^aKaT HHTenneKTH, 6anKH axnoKHH мoтнвaцнoн ^HxaTgaH ^apKnaHaguraH maxcra annaHTupagu.

MaKTaôrana ëmgaru ôo.anap maxcu pHBo^naHHmHHHHr acocufi y3rapumnapu, ynapHHHr y3 maxcufi cu^aTnapu, naëxaTnapu, MyBa^aKuaT Ba MyBa$$aKHflTCH3nHKnapuHH aHr.am, yзннн-yзн aHr.amu Ka6u xuc.apHuHr W3ara Ke.umu xucoS^aHagu

REFERENCES

1. KapuMoB H.A yBSeKKcroH нкгнcogнн нcпoffl,amapнн нyкyp.пamтнpнm Hynaga. T.: «Уз6eкнcIOн» 1995.

2. ^aBaeimMH M.r. 3aMoHaBMfi MaKiaô -^Ku^^cu ncnxonoraacu. -TomKeHT 1998.

3. ncnxonorm KucKaqa rooma .yrar .TomKeHT, 1998.

4. Ëm Ba negaroruK ncuxo.oruagaH npaKTuKyM. T.1991.

5. yMyMufi пcнxoпoгнfl.П.H,.Hвaнoв.

6. ncuxo.oruagaH Matpy3a.ap MaTHu. TomKeHT.1999fi

7. yMyMufi ncuxo.orua M.B.BoxugoB. TomKeHT 1992 fiu..

8. yMyMufi ncuxo.orua A.B.neTpoBcKufi. MocKBa1976 r

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.