CC BY
23КУЛОЛГАРЙЯКЕ ОДИНАЕВ Бахтиёр Эмомалиевич,
АЗНАМУД^ОИ н.и.т., проректор оид ба илм ва эцодиёти Донишкадаи давлатии %УНАР%ОИ санъати тасвири ва дизайни Тоцикистон; ИСУПОВА Рузафзун МАРДУМЙ Айнуллоевна, мудири шуъбаи магистратура ва аспирантураи ДДСТДТ (Тоцикистон, Душанбе)
КЕРАМИКА -РАЗНОВИДНОСТЬ НАРОДНОГО РЕМЕСЛА
ОДИНАЕВ Бахтиёр Эмомалиевич,
к.и.н., проректор по науке и творчеству Государственного института изобразительного искусства и дизайна Таджикистана; ИСУПОВА Рузафзун Айнуллоевна, заведущий отделом магистратуры и аспирантуры ГИИИДТ (Таджикистан, Душанбе)
THE CERAMIC ODINAEVBahtiyor Imomalievich, IS A VARIETY OF candidate of historical sciences, Prorektor of the State Institute of the arts PEOPLE'S and design of Tajikistan; ISUPOVA Ruzafzun Aynuloevna, Heard of the HANDICRAFTS Department of magistracy and aspiranter of the SIADT (Tajikistan, Dushanbe), E-MAIL: Odinaev Bahtiyor64@mail.ru
Калидвожщо: кулол, цунарманд, кулолгари, цунар, чиннивори, гил, цунрцои мардуми, Тоцикистон.
Ташаккули кулолгари тули сайри таърихи бо дигар соцацои фаъолияти башари бешак робитаи ногусастани дошт.Тавсифи техникиву минтацавии он то кунун цицати гузаронидани пажуцишцои таърихи, бахусус царфиёти, фарцанги ва таццицоти этнологи дар цалли масоили алоцидаи пайдоиши халци тоцик нишонацои муайянкунандаи асоси мацсуб меёбанд. Тарафи дигар ва муцими масъаларо мебояд зикр намуд, ки мацсулоти кулолгари дар фарцанги бойи тоцикон цамчун ифодакунандаи цолати руци, инъикосгари муносибати руции одамон буд.
Кулолгари имруз дар саноати электротехника, бинокории химияви, меъмории тибби ва истецсоли зарфцо хеле васеъ истифода мешавад. Дар истецсоли мацсулоти бадеи низ кулолгари нацши бузург дорад. Мацсулоти кулолгари аз таъсири атмосферави эмин аст. Агар имконияти нигоцдории хуб таъмин гардад, метавонад, асрцо хизмат намояд. Аз цамин сабаб аст, ки таърих намунацои санъати кулолгариро дар шаклцои гуногун - гоцо дар шаклцои ашёи хурди аз лой сохташудаи олами сецри цадима то мацсулоти нозуки фахфури (чини) нигоц доштааст. Маданияти Осиёи Миёна - пеш аз цама маданияти кулолгари, косиби ва бофандаги аст. Таърихан, дар цаламрави цозираи Тоцикистон марказцои бадеию табии оид ба истецсоли мацсулоти кулоли ба вуцуд омадаанд. Дар шацрцои Конибодом, Хуцанд, Истаравшан, Панцакент, Исфара, Кулоб, Х,исор, ноцияцои цануби Помир, децацои Шурообод, Даштицум (Кулоб), Чоркуц ва Урметан дар Сугд кулолгари хизмати сазоворе кардааст.
Ключевые слова: керамика, керамическое искусство, глина, мастерство, фарфор, ремесло, национальная культура, Таджикистан.
Керамическое ремесло никогда не развивалось изолированно, а на протяжении всего исторического периода находилось в тесной связи с другими сферами человеческой деятельности. Его технические и региональные характеристики, остаются по сей день важными атрибутивными признаками при проведении исторических исследований, в частности археологических, культура ведических и этнологических изысканий. В статье авторы освещают национальные особенности развития керамического искусства таджикских ремесленников.
Key words: ceramic, the ceramic, arts, clay, skill, (mastership), china (porcelain), the national culture of Tajikistan. variety ofpeople's handicrafts.
The ceramics handicraft never developed isolates, but in an extend all of the historical period considered in a close connection with the other human spheres activities. It's technic and regional character stay's this day significant attributive specter find out historic research in particular archaeology, cultural and refined ethnology. In the article author illumination the national peculiarity to develop the Tajik ceramic handicraft art. It is necessary to show another and important side of the problem that the ceramic production was in the rich culture of the Tajiks by the expression of the state of the soul by the separation of peoples emotional relations.
Ceramics today is very widely used in electrical engineering, chemical construction and the production of various dishes. In the production of artistic products, ceramics play a very protected from atmospheric in
financer. If you provide good care than it will last for ages. For this reason history has preserved samples of ceramic art in numerous species, some times from small raw species from the clay of the magical ancient world to fragile earthen ware. Culture of central Asia is primarily a ceramic culture, craft and weaving.Historically on the territory of present-day Tajikistan there were art and natural centers. In the cities of ceramic products. In the cities of Kanibodam, Khujand, Istaravshan, Penjikent, the villages of shurabad, Dushtijum, (Kulyab) chorkuh and Urmetane in Sughd, ceramic played a worthy service.
Эълон шудани соли 2018 чун "Соли рушди сайёхй ва хунархои мардумй" аз чониби Асосгузори сулху вахдати миллй, Пешвои миллат, Президенти Чумхурии
Точикистон, мухтарам Эмомалй Рахмон ва озод намудани хунармандон аз андозсупорй барои эхёи хунархои мардумй такони хубе гардид. Барои хунармандон ин икдом боиси муаррифии хунархои мардумй ба чахониён хохад гашт [8, 47]. Сурати 1. Ма^сулоти кулолии усто Халицова С. (минтацаи Кулоб с.1940 гили сурх, ангоб, нацшу нигор)
Кулолгарй санъатест, ки маводи он ба воситаи пухтани гили ва махлутхои он, бо иловаи нуриву оксиди металлхо ва дигар пайвастагихои гайриорганикй ба даст оварда мешаванд. Чй хеле ки маълум аст, хок ва сафол дар хаёти инсоният мав;еи махсусеро дорост. Хок, пеш аз хама яке аз унсурхои асосии пайдоиши хаёт дар руйи замин аст. Инчунин гил, ки асоси кулолгарй ба шумор меравад, аввалин маводи табиие мебошад, ки инсон ба даст овардааст. Минбаъд хеле серистеъмол гардидаст. Гилро инсон ;ариб дар аксарият холатхои зиндагй мавриди истифода ;арор медод. Таърихи инсоният истифодаи гилро аз тахтачахои гилинии Байнанахрайн, ки барои ифодаи хатхои мехй истифода шуданд шаходат медихад. Сарчашмахо хабар медиханд чандин мавзеъ хатто гилро хамчун хурок истифода мебурдаанд. Масалан, мардуми Шар; дар хурокашон "равгани замин"- гили сафедро истифода мекарданд. Вайро бо шири гавазн хамрох карда мехурданд ва ё ба оби гушт хамрох менамуданд. Хдзрати Саъдй низ истифодаи гилро хамчун маводи бехдошти хеле хуб ва шоирона ифода кардааст: Гили хушбуй дар хаммом рузе, Расид аз дасти махбубе ба дастам. Бад-у гуфтам, ки мушкй ё абирй, Ки аз буи диловези ту мастам. Бигуфто ман гили ночиз будам, Валекин муддате бо гул нишастам. Камоли хамнишин бар ман асар кард, Валекин ман хамон хокаи, ки хастам [4, 5].
Дар замони к;адим анвои собунхои хушбу мавчуд набуданд ва мардуми ;арияхо деги пуробро бо чанд доман барги гул ва гил пур мекарданд. Баъди соатхои дароз чушидани об, ки бо гилу гул омехта мешуд як навъи моддаи шустушуй ба вучуд меомад, ки онро "собуни хушбуй"
меномиданд.
Сурати 2. Ма^сулоти кулолии усто^ои ш. Конибодом (гили сурх, ангоб, сирпуши нацшу нигор)
Тарафи дигар ва мухими масъаларо он аст, ки махсулоти кулолгарй дар фарханги бойи точикон хамчун ифодакунандаи холати рухй, инъикосгарй муносибати рухии одамон буд. Мо шохиди онем, ки олимони бузург ба воситаи тасвири махсулоти кулолй фикру а;идаи хокимони худро хеле нозукона баён сохтаанд. Рубоиёти машхури олим, шоир ва мутафаккири бузурги шар; Умари Хайёми Нишопурй мисоли барчастаи ин гуфтахост: Ин кузагарон, ки даст бар гил доранд, Гар а;лу хирад нек бар у бигморанд. Хдргиз назананд мушту силиву лагад, Хоки падарон аст, наку медоранд. Ё ки:
Дар коргахи кузагаре рафтам душ Дидам ду хазор куза гуёву хамуш. Ногох яке куза баровард хуруш: "Ку кузагару кузахару кузафуруш" [5.42].
Ва;те ки инсон пухтани гилро кашф кард, доираи истифодаи вай маротибе чанд афзуд. Тавассути ;обилиятхои беназири худ (сафол занг намезанад, нисбат ба металл дар харорати баланд тобовар аст), имруз сафол дар истехсоли махсулоти муосир мав;еи хосаро ишгол мекунад. Алхол кулолгарй хамчун маводи индустриалй (дар мошинасозй, тачхизотсозй, саноати хавопаймосозй ва гайра), маводи сохтмонй бадей, чй дар илм ва чй дар тандурустй васеъ истифода бурда мешавад.
Хднгоми гарм кардан (пухтан) оби дар таркиби гил мавчудбуда буг мешавад ва маводи дигар - сафол (керамика) пайдо мешавад. Чй ;адар харорат барои пухтани гил паст бошад, хамон ;адар раванди он тул мекашад.
Сафол (керамика) якчанд навъ дорад. Вобаста ба таркиб он метавонад шишамонанд (сафолаки майдадона) ва метавонад дагал (сафолаки калондона) шавад. Шаклхои асосии сафоли махин ин - фарфор, нимфарфор, фаянс ва кошй (майолика) мешавад. Сафоли дагал бошад ин сафоли кулолгарй (шамот) аст.
Кулолгарй имруз дар саноати электротехника, бинокории химиявй, меъмории тиббй ва истехсоли зарфхои гуногун васеъ истифода мешавад. Дар истехсоли махсулоти бадей низ кулолгарй на;ши хеле калон дорад. Кулолгарии бадей ин истехсоли бадей аз гил ва дигар ашёи минералие, ки дар гил асос ёфтааст. Ба ин намудхои монументалй, ба мисли лавххои пурна;шу нигор, хайкалхо, зарфхои кулолй, гулмонакхо ва маводи монанди онхо дохил мешаванд.
Махсулоти кулолгарй аз таъсири хавои (атмосферавй) эмин аст. Агар имконияти нигохдории хуб таъмин гардад, метавонад, асрхо хизмат кунад. Аз хамин сабаб аст, ки таърих намунахои санъати кулолгариро дар шаклхои гуногун - гохо дар шаклхои ашёи хурди аз лой сохташудаи олами сехри ;адима то махсулоти нозуки фахфурй (чинй) нигох доштааст.
Маданияти Осиёи Миёна-ин пеш аз хама маданияти кулолгарй, косибй ва бофандагй аст.Таърихан, дар ;аламрави хозираи Точикистон марказхои бадеию табий оид ба истехсоли махсулоти кулолй ба вучуд омадаанд. Дар шахрхои Конибодом, Хучанд, Истаравшан, Панчакент, Исфара, Кулоб, Х^исор, нохияхои чануби Помир, дехахои Шурообод, Даштичум (Кулоб), Чоркух ва Урметан дар Сугд кулолгарй хизмати сазоворе кард. Дар рушди хатти мехй, ислом (хушнависихои ороишй), унсури расмии даврй ва анъанахои динй (аломатхо), илова бар ин дарбаргирандаи асоси моддй дар биносозию хар навъи меъморй будааст. Кулолгарии бадей хамеша асоси истехсоли хунармандй ва санъати навовариро ташкил медод. [6. 109]
Дар холи хозир кулолгарй мисли пештара дар саноати мошинсозй, саноати хавопаймосозй, асбобсозй, меъморй, бинокорй, на;лёти хавой ва обй, тиб, махсулоти маишй ва санъат, чун ашёи хом истифода мешавад. Сурати 3. Махсулоти усто^ои кулоли Исфара (Чорку:\) асри XX (гили сурх, ангоб, сирпуши нацшу нигор)
Дар дахсолаи якуми асри XXI бо ташаббуси Хукумати Чумхурии Точикистон чанд барнома, ;онун, консепсия, ки мушкилоти хунармандиро тачассум мекард, ;абул гардид. Ба ин мисол шуда метавонад: "Консепсияи рушди фархангии Чумхурии Точикистон" аз 30.12.2005, № 501, "Барномаи рушди фарханги Чумхурии Точикистон" барои солхои 2008 то 2015 аз 03.03.2007, №85, "Барномаи рушди хунархои мардумй дар Чумхурии Точикистон" барои солхои 2009 то 2015 аз 31.10.2008, № 513 ва нихоят "Соли рушди сайёхи ва хунархои мардумй" эълон шудани соли 2018. Дар чунин марказхои анъанавии истехсоли кулолгарй ба монанди шахру нохияхои Хучанд, Истаравшан, Кулоб, Исфара, Рашт ва дехахои Чоркуху Кдриято;, ВМКБ ва дигар холо хам ба ин хунари ;адимй камтар даст мезананд. Сабабаш ин аст, ки бо пайдо шудани махсулоти пластмассй, махсулоти кулогарй ;имати худро гум кард, чунки устохои кулолгар бо сабаби арзон будани махсулоти пластмассй, махсулоти ;имати истехсолнамудаи худро ба фуруш бароварда наметавонистанд гайр аз ин, кулолгарон наметавонистанд харочоти кори худро бароранд [6.111].
Ба ин нигох накарда, истехсоли кулолгарии точикон дар мархилахои таърихии худ хама даврахои пешрафти худро аз сар гузаронид: аз кулогарии хонагй то истехсолоти замонавии муосир.
Дар асри XX истехсоли кулолгарй бо пуштибонй аз давлат натанхо як рукни фарханги миллии точикон, балки дар асл хочагии мардумй гардида буд.
Дар он замон наздикшавии хунармандони точик бо хунармандони дигар хал;хо дар шакли сохтори ягонаи Шуравй мусоидат кард, табодули васеъ дар сохаи намоиши сохавй баровард ва кулолгариро ба бозори чахонй муаррифй сохт.
Тачрибаи таърихй нишон медихад, ки мазмуни аслии кори кулолгарй бо якчоягии истехсолоти саноатй, касбй ва эчодии мардумй мунтахо дар хаёти ичтимоию-и;тисодии мамлакат бо нигохдошти махсусияти анъанаву фарханги точикон, бояд на;ши асосиро бозад. Кулолгарй дар болоравии худшиносии миллй бо неруи махсусияти истифода ва бавучудоварй сарчашмаи
маълумотй барои таърихи фарханги миллй мегардад [6,111].
Сурати 4. Махсулоти кулолии устохои ш. Хуцанд (асри ХХ гили сурх, ангоб, сирпушй нацшу нигор)
1. Додхудоева Л. Из истории реставрации гисарского заповедника "Кальаи Хисор" // Муаррих. -Душанбе, 2014. -№2, стр. 32-36.
2. Ершов Н. Н. Каратаг и его ремесла. -Душанбе: Дониш, 1984. 148.
3. Илхомова С. Художник-керамист Ашур Мухаммад Мамасолиев // Санат. -№1, 2002.- стр.1315.
4. Саъди Шерози. Гулистон // Адабиёти бачагона. - Душанбе, 2015. 105 стр.
5. Умари Хайём. Сад рубои Адабиёти бачагона Душанбе, 2015. 142 стр.
6. Одинаев Б. Санъати кулолгарии тоцикон. // "Мероси ниёгон", "Х,ифзи ёдгорщои таъриху фарханги Чумхурии Тоцикистон". - Душанбе, 2017. - №1(19).- 2017.- стр. 109-111.
7. Одинаев Б. Из истории развития керамического производства таджиков. // Вестник Педагогического университета. - Душанбе 2014. №6(61), - стр. 70-73.
8. Пайёми Президенти Цумуурии Тоцикистон "Дар бораи самтуои сиёсати дохили ва хориции Цумуурии Тоцикистон". - Душанбе, 2017. - с.47.
