Научная статья на тему 'КЕКСА АВЛОД ВАКИЛЛАРИНИНГ МАЪНАВИЙ МАСЪУЛИЯТИ'

КЕКСА АВЛОД ВАКИЛЛАРИНИНГ МАЪНАВИЙ МАСЪУЛИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Социологические науки»

CC BY
13
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
кексалик / геронтологик / стереотиплар / геронтофобия / ижтимоий муносабат / авлод / ижтимоий фаолият / объектив-тарихий / қонуният / тажриба / старость / геронтологические / стереотипы / геронтофобия / социальная установка / поколение / социальная активность / объективно-историческая / легитимность / опыт

Аннотация научной статьи по социологическим наукам, автор научной работы — Абдукаримова Г

Мақолада Кексалар билан ижтимоий иш олиб бориш бўйича хорижий тажрибалар, жумладан ижтимоий-маданий хизматлар, бўш вақтни тўғри ташкил этиш, марказлар очиш самарадорлиги, салбий геронтологик стереотиплар ҳам, геронтофобия ҳам ижтимоий жиҳатдан қурилган ҳодисалар, кексалик ва қаришни ижобий идрок этишга қаратилган, шу жумладан фаол қариликни ўз ичига олган ҳаёт стратегияларини шакллантириш каби масалалар тахлил қилинган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SPIRITUAL RESPONSIBILITY OF REPRESENTATIVES OF THE OLDER GENERATION

В статье анализируется зарубежный опыт социальной работы с пожилыми людьми, при этом внимание акцентируется на таких социокультурных услугах, как правильная организация свободного времени, эффективность открытия центров, негативных геронтологических стереотипов, так и геронтофобии как социально сконструированных явлениях, положительном восприятии старости

Текст научной работы на тему «КЕКСА АВЛОД ВАКИЛЛАРИНИНГ МАЪНАВИЙ МАСЪУЛИЯТИ»

КЕКСА АВЛОД ВАКИЛЛАРИНИНГ МАЪНАВИЙ МАСЪУЛИЯТИ

Г. Абдукаримова -

ТДТрУ, каттауцитувчиси

d https://doi.org/10.24412/2181-7294-2023-2-53-57

Авлодлар давомийлиги энг умумий маънода моддий ва маънавий кадриятлар, билим, куникма ва малакаларнинг авлоддан-авлодга утишини англатади. Авлодлар ворислиги жамиятнинг моддий-техник базасини, жамиятни илмий-техник жихатдан таъминлашни, ижтимоий-иктисодий макро ва микротузилмани, маънавий маданиятни, оила ва маиший хаётни, шахс ва жамиятнинг ривожланиш даражасини саклаш ва утказишни уз ичига олади.

\Кекса одамлар узига хос индивидуал ижтимоий хамжамиятдир. Унинг узига хослиги шундаки, ахолининг кариши жамиятнинг урбанизацияси, демократлашуви, ижтимоий-маданий фаолиятнинг ривожланиши, пенсия билан таъминланган пенсионерлар сонининг купайиши, катта ёшдаги болалар ва кекса ота-оналарнинг бир-биридан ажралиши билан кучаймокда. Кексаларнинг жамиятдаги роли уларнинг тарихий тажрибаси ва маданий анъаналари тарафдорлари сифатида белгиланади. Муайян ижтимоий-маданий авлоднинг ижтимоий биографиясига караб узига хос хусусиятларга эга. Х,ар замонда, барча даврларда, барча жамиятларда шахснинг ёшлиги унинг хаётида чукур из колдиради. Шу боисдан хам Узбекистонда "ахолининг реал пул даромадларини ва харид кобилиятини ошириш, пенсия ва ижтимоий нафакалар хажмини инфляция суръатларидан юкори микдорда изчил ошириш, кексаларни давлат томонидан куллаб-кувватлашни кучайтириш"[1] пенсия таъминоти тизимининг мухим максадларидан бири хисобланади.

Мамлакатимизда кексаларнинг турмуш тарзи ва буш вактини урганиш, давлат ва жамоат ташкилотларининг эътибори етарли эмас. Кексаларнинг тажрибаси ва кучи тулик ишлатилмайди. Пенсияга чиккандан кейин уларнинг ижтимоий хаётда фаол иштирок этиш кобилияти пасаяди. Кекса одамлар нафакага чикишга психологик жихдтдан тайёр эмаслар. Буш вактдан тугри фойдаланмайди. Турмуш шароити ёмон булса, кексалар куп вактини уй юмушлари билан утказадилар. У маънавий манфаатларга унчалик ахамият бермайди. Кексалар билан олиб борилаётган маданий-маърифий ишлар тахлили шуни курсатадики, бу иш тулик режалаштирилмаган, ёши улугларнинг манфаатлари хисобга олинмаган, уларнинг эхтиёжларига бефарк каралмаган. Кексалар учун дам олишнинг самарали шаклларини назарий ва услубий жихатдан ишлаб чикиш уларнинг ижтимоий-психологик хусусиятларини тушуниш ва индивидуал хусусиятларни хисобга олишни талаб килади. Кузатишларимизга кура, рекреацион фаолиятнинг характери ва даражаси куйидаги омилларга боглик: 1) саломатлик ва психологик фаоллик холати; 2) ижтимоий мавке (ёлгизлик, болалар билан яшаш); 3) илгари иш тажрибасига эга булган шахслар ва ташкилотлар билан аввалги жамоатчилик алокаларини саклаб туриш; 4) даромаднинг моддий мазмуни ва микдори; 5) маданият ва таълим даражаси; 6) хулк-атвор хусусиятлари.

Кексалар билан ижтимоий иш олиб бориш буйича хорижий тажрибалар бундай ижтимоий-маданий хизматлар билан буш вактни тугри ташкил этиш, яъни куп функсияли марказлар очиш самарадорлигини курсатиб турибдики, улар давлат ва турли жамоат ташкилотлари, сиёсий ташкилотлар, хайрия ташкилотлари томонидан куллаб-кувватланиши лозим. Кексалар учун ижтимоий хизматларни фаол равишда узгартириш уни таълим тизимига жорий этишни талаб килади. Бу эса янги билим ва куникмаларни узлаштириш хаёт окимидан ортда колмаслигини таъминлайди, энг аввало, уларни маданий ва маънавий жихатдан бойитади.

^ариялар ахоли сони ортиб бормокда, аммо афсуски, куплаб кекса одамлар жисмоний ва ижтимоий жихатдан изоляция килинган. Улар кариялар уйида ёки дустлари ва кариндошларидан узокда яшашлари мумкин. Бу уларнинг соглигига салбий таъсир

курсатиши мумкин, чунки кекса одамлар жисмоний машклар ва ижтимоийлашув вактида яхши ривожланади. Кекса одамлар учун ижтимоийлашув ва машклар дастурлари узларининг тенгдошларида дуч келадиган куплаб муаммоларнинг олдини олишга ёрдам беради. Алцгеймер, деманс ва бошка хотира муаммолари кексалар ва уларни севувчиларнинг хаётига катта зарар етказади. Кучли хотира йуколиши кексаларга гамхурлик кила олмаслигига олиб келиши мумкин. ^ариялар уйи ва уйда парвариш килиш харажатлари жуда юкори. Шундай килиб, хотира йуколиши кекса одамларнинг хаёт сифатини яхшилайди ва уларнинг оила аъзолари хаётида стрессни олдини олади. Жисмоний тайёргарлик онгни фаол ушлаб туриш ва умумий саломатликни яхшилаш оркали хотира йуколишини секинлаштиради. Ижтимоийлашув хамрох булиш, стрессдан халос булиш ва кучли рухий саломатликни саклаш оркали хотирани яхшилайди.

Ёш стереотипларининг наддан ташкари ифодаланишини агеизм мафкураси сифатида куриш мумкин. Бу мафкурада ижтимоий стереотиплар асосий уринни эгаллайди, чунки улар ижтимоий субъектлар уртасидаги муносабатларда хам, бу муносабатларга бахо беришда хам воситачилик килади. Биз хаммамиз узимиз идрок етган кадрият йуналишлари ва муносабатларининг махсулимиз ва биз уларни уз фаолиятимиз ва хатти-харакатларимизда такрорлаймиз. Ижтимоий стереотиплар автоматик тарзда харакат килади, уларга риоя килиш, умуман олганда, танлаш кулайлиги билан изохланади. Стереотипик фикрлашни рад этиш, "жамоатчилик фикри" га эътибор бермаслик - бу шахснинг узидан катта саъй-харакатларни талаб килади. Кекса одамга нисбатан адолациз ёки шафкациз муносабатда булиш ижтимоий сиёсат, мафкура ва жамоатчилик фикрида институционаллашган ёшга карамликнинг куриниши эканлигини англаш учун ушбу шахснинг тажрибасини тахлил килиш, уни бошка одамларнинг тажрибаси билан солиштириш керак.

Ёш, жинс каби, ижтимоий муносабатларни иерархия килади ва табакаланиш категориясидир. Кекса одамлар истисно амалиётларга дучор булган инкирозли гурух сифатида курилади. Замонавий жамиятда кексалик образларини яратиш механизмлари инсон ривожланишининг индивидуал жараёни хакидаги карашлар, ёшларга алохида обру-эътибор макомини берадиган жисмонийликка утилитар ёндашувлар, материалнинг кадриятларига йуналтирилган иш этикаси билан белгиланади[2].

Кексалик бугунги кунда узгариш эмас, балки йук булиб кетиш синоними сифатида тушунилади, ижтимоий хаётнинг четига сурилади, ижтимоий нуфузли сохалардан четлаштирилади. Сунгги йилларда изоляцион амалиётлар окибати тобора кенг таркалган карилик девиацияси ходисасига айланди, унинг екстремал ифодаси зуравонлик харакатларидир. Кекса одамнинг "чарчаганлиги" гояси купинча унинг узини узи англашида энгиб булмайдиган тусик булади. Ижтимоий хаётнинг хам шахсий, хам жамоат сохаларида геронтологик гурух вакилларини четлаб утиш амалиёти, уларнинг узига хослигини ерозияси, патологик кариш жараёнларини тезлаштиради. Аксинча, жамият хаётининг турли сохаларида иштирок этиш, кимлигидан катъи назар, шахсларнинг тенг кадр-кимматини таъминлаш ёшликдан бошлаб фаол хаётларини узайтиради ва жамият баркарорлигини таъминлайди. Уз навбатида, кечикиш хакидаги салбий тасаввурлар сиёсатга хам, мафкурага хам, кекса кишиларнинг шахсий кадриятлари, тажрибаси ва уз-узини англашига хам таъсир килади. ^ариш билан боглик стереотиплар муносабатларнинг узига хос матрицаси хисобланади. Идентификация ва уз-узини идентификация килиш механизми сифатида улар, биринчи навбатда, кексаларнинг узларини чеклайди, уларни салбий тасвирларга мослашишга мажбур килади, уз-узини хурмат килишда узгаришларга олиб келади ва паст умидларни шакллантиради.

Аммо, эхтимол, бундан хам хавфлиси шундаки, бунинг окибатлари кекса одамларни гурух сифатида камситувчи сиёсатларда акс этади. Табиийки, агар жамиятда кексаликка оид салбий гояларга токат килинса ва ундан хам купрок хукмрон булса, сиёсатчилар бу карашларни узлаштириб, йетказиши мумкин. Кексаларга нисбатан салбий муносабат оммавий ахборот воситалари, оммавий маданият, адабиёт, реклама оркали кучайтирилиши

мумкин. Албатта, бу кеч ёшдаги салбий тасвирни таркатиш учун аник ва касддан фитна борлигини англатмайди. Аммо кариш хакидаги гоялар тизими ижтимоий узаро муносабатларнинг, касбий ва шахсий алокаларнинг барча сохаларини камраб олганлиги сабабли, улар маълум даражада онгли булиб, бутун жамиятда кариш куркувини кучайтирадиган "хакикат" макомини олади. ^арилик муаммоси куп жихатдан жамиятимиз уз олдига келган уз купайишнинг янги муаммоларини кандай тушуниш ва хал килишга уриниши билан боглик. Авлодларни узгартириш жараёни - баъзиларининг кетиши ва бошкаларнинг келиши - бизнинг мавжудлигимиз асосларига таъсир килади: тугилиш, хаёт, кариш, улим. Жамиятнинг ёш таркибидаги узгаришлар, авлодлараро муносабатлардаги узгаришлар хаётга булган муносабатга таъсир килади.

Х,озирги вактда геронтологик гурух учун кексаликка муносабат муаммоси асосан ижтимоий ёрдам доирасида ишлаб чикилмокда, бу маълум даражада замонавий жамият кариялар муаммоларидан кариялар тусиги билан уралганлигини курсатади. Шу билан бирга, бугунги шиддат билан модернизация килинаётган жамиятда айнан кексалар умуминсоний кадриятлар посбонлари булиб колмокдалар, улар жамият тараккиётининг кимматли, аммо талаб килинмаган ресурсидир.

Кексаларга нисбатан стереотипик муносабатнинг хар бир намоён булиши биринчи навбатда замонавий давр омиллари билан белгиланади. Шахснинг мавкеи ва такдирини белгилаб берадиган аник синфий иерархияга эга анъанавий жамият билан таккослаганда, бугунги кунда кекса авлодларни бахолашда аниклик йук. Кексалик - бу касаллик, организмнинг хаётий физиологик тизимларининг емирилиши, жисмоний ва маънавий заифликнинг тез суръатда кучайиши. Кексалик - турмуш даражасининг пасайиши, кулаш, кулаш, карамлик. Кекса одамларга факат ижтимоий ёрдам ва куллаб-кувватлаш объекти сифатида каралади[3].

Кексалик инсон киёфаси билан боглик, тиш нуксонлари, ажин териси, кулранг сочлар каби визуал хусусиятларга эга. Ва бу "урта ёшдаги" стереотипнинг йук килинишига, каришни фаол модернизация килишга ва кариликни маскалаш усулларидан фойдаланишга карамай содир булмокда. Бизнинг фикримизча, ахолининг демографик кариши, окибатда, ижтимоий стереотипларнинг хам мазмунан, хам бахолаш нуктаи назаридан узгаришига олиб келади. Кекса ёшдаги хаётнинг янги стратегиялари ва маънолари туфайли, ахоли таркибида кекса одамлар улушининг ортиши билан бирга, уларнинг "ижтимоий кучи" хам ошади ва, ехтимол, кекса одамлар ижтимоий стереотиплар объектларидан воз кечишади[4].

Шундай килиб, кекса фукароларнинг жамиятга моддий ва маънавий неъматлар келтириш кобилияти ва кобилияти, шунингдек, уларнинг хаёт сифати куп жихатдан тусиксиз макон, шу жумладан ижтимоий макон билан боглик булиб, унда ижтимоий саломатлик учун тусик булади. Кекса одамларда ижтимоий алокалар ва муносабатлар оркали уз максадлари ва кадриятларини амалга ошириш, салбий геронтостереотиплар ва геронтофобия пайдо булади. Шу билан бирга, салбий геронтологик стереотиплар хам, геронтофобия хам ижтимоий жихатдан курилган ходисалар булиб, уларни максадли амалга оширилган ва илмий асосланган чора-тадбирлар тизими оркали тузатиш мумкин. Ушбу муаммоларни бартараф этиш ва кекса одамларнинг ижтимоий инклюзиясига куйидагилар ёрдам беради:

- ижтимоий рекламани ривожлантириш, унинг доирасида кексалик ва карилик хакидаги салбий стереотипларга бархам бериш, аксинча, кекса одамларнинг ижобий имиджини шакллантириш;

- кекса одамлар билан машгулотлар, бу контекстда уларга узларининг салбий геронтостереотипларини енгиб утишга ва буш вактларини оптимал ташкил этишга ёрдам бериш керак;

- кексалар билан ишлайдиган мутахассислар - тиббиёт ходимлари, укитувчилар, ижтимоий ходимлар, дам олиш сохаси мутахассислари ва бошкаларнинг геронтологик профилини амалга ошириш;

- ахоли билан ишлаш (айникса, шахсни ижтимоийлаштириш институтларида ва оммавий ахборот воситаларида), кексалик ва каришни ижобий идрок этишга каратилган, шу жумладан фаол кариликни уз ичига олган хаёт стратегияларини шакллантириш[5].

Хуллас, биринчидан, "авлодлар" ижтимоий тажрибани туплайдиган, шархлайдиган ва таржима киладиган тарихий жихатдан узаро богланган демографик гурухлардир. Шу билан бирга, талкинларнинг табиати ва ижтимоий тажрибани амалиётга тадбик усуллари ижтимоий-маданий динамиканинг векторлари ва турини белгилайди. Шундай килиб, фалсафий нуктаи назаридан авлодни социал-маданий динамиканинг субъекти сифатида тавсифлаш мумкин. Иккинчидан, авлодларнинг ижтимоий-маданий ворисийлиги тамойили -умумий ижтимоий шароитлар ва тарихий вазифалар билан белгиланадиган ижтимоий муносабатлар ва муносабатларнинг доимий такрорланишининг объектив-тарихий конунияти, улар оркали авлодлар танлаш, саклаш, узатиш, узлаштириш, кайта ишлашни амалга оширади. Олдинги ижтимоий фаолият тажрибаси, узига хос маданият ва уларни янада ривожлантириш учун мулокот шаклларидан иборат булади[6]. Учинчидан, ижтимоий-маданий динамика жараёнида авлодлар узлуксизлиги турли шаклларни олади ва бир катор параметрлари билан фаркланади: 1) жараённинг конфликтлик даражаси буйича - прогрессив (уз вактида эришилган ижобий натижаларни саклаб колиш ва ривожлантириш). Жамият тарихининг олдинги боскичлари) ва инволюцион (узгарувчан объектнинг маълум сифатларини саклаб колиш прогрессив ривожланиш жараёнида илгари эришилган маълум натижаларни йукотиш ёки рад этиш билан бирга келади) давомийлик турлари; 2) жараённинг табиатига кура - давомийликнинг узлуксиз ва дискрет турлари (биринчи холатда, бир авлоддан иккинчисига утадиган утмиш кадриятлари жамиятнинг маданий хаётида доимий булиб, тирик элемент сифатида ишлайди. Туртинчидан, жамиятнинг тарихий тараккиёти жараёнида муайян ходисаларнинг кетма-кетлиги хам узлуксиз, хам дискрет булиши мумкин. Биринчи холда, утмиш кадриятлари авлоддан-авлодга утиб, жамиятнинг маданий хаётида доимо мавжуд булиб, хар бир тарихий давр маданиятининг жонли элементи сифатида харакат килади. Иккинчидан, у ёки бу кадриятлар олдинги даврда пайдо булган, кейин бир мунча вакт маданий фойдаланишдан йуколади ва факат кейинги боскичда янги хаётга кайтади. Муайян жамиятнинг тарихий-маданий ривожланишини тахлил килганда, энг аввало, турли авлодларга мансуб кишиларнинг онги ва хулк-атворини белгиловчи ижтимоий ахамиятга молик сифатларни солиштириш мухим ахамиятга эга[7]. Шу билан бирга, характерни, улар орасидаги номувофиклик даражаларини урганиш жуда мухимдир. Умуман авлодлар алмашиш ходисасини тахлил килиш, шунингдек, бу масала буйича илмий манбалар муаллифга "авлодларнинг ижтимоий-маданий узлуксизлиги" тушунчасини аниклаш имконини берди. Бизнинг фикримизча, 56 уу мумий ижтимоий шароитлар ва тарихий вазифалар билан белгиланадиган зарур ижтимоий муносабатлар ва муносабатларни такрор ишлаб чикаришнинг объектив-тарихий конунияти булиб, улар оркали авлодлар олдинги ижтимоий фаолият тажрибасини танлайди, саклайди, узатади, узлаштиради ва кайта ишлайди.

АДАБИЁТЛАР

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Х,аракатлар стратегияси тугрисида"ги Фармони// Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. -Тошкент, 2017. 6-сон, 70-модда.

2. Прохорова Л.В. Самореализация пожилых людей как способ преодоления социальной эксклюзии / Л.В. Прохорова, Л.А.Осьмук, В.Б. Пономарёв. - Новосибирск : НГТУ, 2012. - 232 с.

3. Митякина Л.В. Социальный статус старшего поколения современного российского общества : Социально-философский аспект : диссертация ... кандидата философских наук. - Пенза, 2000. - 134 с.

4. Ramatov J., Umarova R. Evolution of railway construction development in Uzbekistan: Past and prospects // AIP Conference Proceedings 2432, 030011 (2022); https://doi.org/10.1063/ 5.0090845 No Access Jun 16, 2022

5. Ramatov J., Umarova R. Constructive and optimal solutions for the formation of a stable ecological situation in the Aral Sea region of Uzbekistan// AIP Conference Proceedings 2432, 030113 (2022); https://doi.org/ 10.1063/5.0091203.

6. Ramatov, J., Baratov, R., Jurabayev, N., Umarova, R., & Mamajanova, G. (2022, June). Evolution of railway construction development in Uzbekistan: Past and prospects. In American Institute of Physics Conference Series (Vol. 2432, No. 1, p. 030011).

7. Ramatov J. S., Umarova R., Khasanov M. N. METHOD OF DETERMINATION OF TRANSPORT INTENSITY IN URBAN CONDITIONS //Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences. - 2022. - Т. 2. - №. 6. - С. 931-936.

РЕЗЮМЕ:

Маколада Кексалар билан ижтимоий иш олиб бориш буйича хорижий тажрибалар, жумладан ижтимоий-маданий хизматлар, буш вактни тугри ташкил этиш, марказлар очиш самарадорлиги, салбий геронтологик стереотиплар хам, геронтофобия хам ижтимоий жихатдан курилган ходисалар, кексалик ва каришни ижобий идрок этишга каратилган, шу жумладан фаол кариликни уз ичига олган хаёт стратегияларини шакллантириш каби масалалар тахлил килинган.

Калит сузлар: кексалик, геронтологик, стереотиплар, геронтофобия, ижтимоий муносабат, авлод,ижтимоий фаолият, объектив-тарихий, конуният, тажриба.

РЕЗЮМЕ:

В статье анализируется зарубежный опыт социальной работы с пожилыми людьми, при этом внимание акцентируется на таких социокультурных услугах, как правильная организация свободного времени, эффективность открытия центров, негативных геронтологических стереотипов, так и геронтофобии как социально сконструированных явлениях, положительном восприятии старости.

Ключевые слова: старость, геронтологические, стереотипы, геронтофобия, социальная установка, поколение, социальная активность, объективно-историческая, легитимность, опыт.

RESUME:

The article analyzes foreign experience in social work with older people, focusing on such socio-cultural services as proper organization of free time, the effectiveness of opening centers, negative gerontological stereotypes, and gerontophobia as socially constructed phenomena, positive perception of old age.

Key words: old age, gerontological, Stereotypes, gerontophobia, social attitude, generation, social activity, objective-historical, legitimacy, experience.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.