CC BY
7Казан шэhэpeнeц
XX гасырдагы татар фaмuлuялэpe эmuмoлoгuяce
Taтap фaмилиялаpе — телдаге cузлек xазинаcенеи беp елешен гена ташкил италаp. hаpбеp милли телда иц зyp ypынны шул телнец узена xac фa-милиялаpе билап TOpa. Taтap теленда да ул шyлaй. Яшау тapиxыныц теpле чopлa-pындa xaлкыбыз бутан даулатлаp Ъам xa-лыклap белан икътиcaди, cаяcи Ъам мадани байланешлаpга кеpган. Шул байланешлаp вaкытындa фaмилиялаpебез елкаcенда да зyp узгаpешлаp килеп чыгa. Tел бутан ил xaлыклapынa xac фaмили-ялаp белан чyapлaнa бaшлый. ^муман, тaтap фaмилиялаpенец фopмaлaшyы тел тapиxы Ъам xaлык тapиxы белан тыгыз байле давaмлы пpoцеcc.
Kaзaн шаhаpендаге тaтap фaмилия-лаpенец генезиcын ейpану, этимoлoгик am-лиз яcay, тaтap тел белеменда кaйбеp чи-шелеп бетмаган маcьалалаpне aчapгa, тa-тap xaлкы тapиxындa бyлгaн вaкыйгaлap-ны куз aлдынa китеpеpга мемкинлек биpеp дип ышaнaбыз. Tеге яки бу фaмилиянец бapлыккa килуен, бaшкa тyгaндaш фaмили-ялаp белан бyлгaн тapиxи элемтаcен aчык-лay, бу фaмилиянец еpaк бaбaлapыннaн килган кyшaмaтлap белан булган байланеш-лаpен тикшеpу; икенчедан фaмилиянец тегал язылышын билгелау; мoныц ечен aныц бapлык фoнетик вapиaнтлapын, шул иcаптан иц бopынгылapын дa ж;алеп итаpга киpак; еченчедан, cузнец бaшлaнгыч
«
магънаcена aнaлиз яcay, теpле теpки теллаp apacындa тажpибалаp уткаpеп, шул игап-тан, фaмилиянец да этимoлoгияcен бил-гелау.
Aбдyллин фaмилияcенец этимoлoги-яcе гapап телендаге Hp кеше иcеме ^б-дyллaдaн «Araa голы» диганне белдеpа. Лакин Гaбдyллa caф меcелмaн иcеме тугел. Ул иcлaмны кaбyл итканга кaдаp ук булган. Бу фaмилия бaшкopтлapдa, тa-^иклapдa, узбаклаpда Ьам pycлapдa дa бap.
Aипoв фaмилияcенец этимoлoгияcе гapап иpлаp иcеме Aип-Aюбкa (<^в») байле. Куплек caндa «иj и в» шаpaб, пайгaмбаp; зыян, бoзым» яки икенче беp гapап тaмыpы- vajiв «яшеpен, куpенми TOpram» диган магънада. Бу фaмилия pyc-лapдa дa oчpый.
Aлмышев фaмилияcе Aлмыш диган caф тaтap иcеменнан яcaлгaн. Ллмыш дип таpбияга биpелеpга тиеш булган бaлaны aтaгaннap. Бу фaмилиянец нигезенда тa-тap иcемнаpен яcayдa еш кyллaнылa TOp-гaн -мыш (-меш) фигыль фopмacы ятa. Mаcалан, Бикламеш, Caтмыш, Tyктaмыш, Tеламеш, Yтамеш иcемнаpеннан Бикла-мешев, Caтмышев, Tyктaмышев, Tеламе-шев, Yтамешев фaмилиялаpе яcaлгaн.
Aзaмaтoв фaмилияcенец этимoлoгияcе Aзaмaт (бееклек, дaн) диган иcемнан яcaл-гaн. Бу Aллahныц Ъам Mеxаммат пайгaм-
бэрнец эпитетлары. Эпитет буларак ул ж;итэкчелэргэ карата кулланылган. Бу исем, курэсец, «Азамат лиллэЬи» («АллаЪ беек») дигэн формуладан ясалган булса кирэк.
Акбаров фамилиясенец этимологиясе Акбар дигэн гарэп исеменнэн ясалган. Гарэпчэ эйтелэ торган «аллаЪу экбэр» сузе белэн яки Галиэкбэр исеменец кыс-картылган елеше Экбэр исеменнэн бар-лыкка килгэн булса кирэк. Бу фамилия иран Ъэм терки халыкларда таралган.
Алиев фамилиясенец этимологиясе гарэп телендэге Гали дигэн ирлэр исе-меннэн (бик дэрэж;эле, югары урындагы) кеше мэгънэсеннэн, Гали «аН ~ аН» (беек, югары); АН исеме ислам диненец шигый мэзЬэбендэ аеруча киц таралган, ул исемне алар Мехэммэттэн соц дуртенче хэлифэ булган пэйгамбэрнец кияве Гали хермэтенэ кушалар.
Алмазов фамилиясенец нигезендэ Алмаз дигэн ирлэр исеме ята. Ул исем туры-дан-туры грек теленнэн яки терек теллэре аша гарэп теленнэн алынган булырга мемкин. Ул теллэрдэ бу суз алма7 ~ а1мав «алмаз — кыйммэтле таш» мэгънэсеннэн тыш, казакъ телендэ «иц яхшы корыч» мэгънэсендэ дэ кулланыла. Русларга бу исем татарлардан кергэн дип карала. Идел буе татарларында Алмаз исеме «тимэс, ал-мас» сыйфат фигыльлэренец юклык фор-маларына якынча туры килэ.
Арукаев фамилиясенец нигезендэ Ару-кай (ару + кечерэйту-иркэлэу суффиксы -кай) кушаматы ята булса кирэк. Ару сузе кайбер татар сейлэшлэрендэ «чиста, саф» тешенчэсен, э Лэмберэ Ъэм Кузнецк сейлэшлэрендэ «гадел, генаЪсыз» тешен-чэлэрен белдерэ. Татар сейлэшлэренец кайберлэрендэ «аруга» сузе шулай ук «кеше янына барганда, кешелэр арасына чыкканда кия торган кием» мэгънэсендэ кулланыла.
Бузаев фамилиясенец нигезендэ бо-рынгы терки исем «Бустанай» иртэнге ак ай (диалекталь варианты Бузай) яки Буза кушаматыннан (эчкен сейлэшендэ «буза» — балдан эчетеп ясаган эчемлек, бал, нократ сейлэшендэ ейдэ эзерлэнгэн сыра, куас мэгънэлэрендэ кулланыла.
Булатов фамилиясе терле терки халык-ларда берничэ вариантта кулланыла тор-ган Булат-Болат-Пулат, гарэп ирлэр исеменнэн ясалган. Булат исеме (Bulft) — ко-
рычныц бер тере, «корыч кылыч, корыч» уртаклык исеменэ барып тоташа. Чагыш-тырып карыйк: теньяк теркилэрдэ вu1аt, кыпчакларда во1аt, азэрбэйж;ан Ъэм уйгур теллэрендэ роМ, фарсыларда ри1аё — «ко-рыч, кылыч» мэгънэсендэ.
Базаров фамилиясенец нигезендэ монгол исеме Базар, фарсы кеше исеме Базар, таж;ик исеме Бозар ята. Элекке ва-кытларда шэрык халыкларында бэйрэмчэ кабул ителгэн махсус базар кеннэре бул-ган. Ул кенне халык, иц яхшы киемнэрен киеп шэЪэрнец сэудэ барган елешенэ сату-алуга барган. Мондый кенне бала туу гаилэ ечен бик уцай, узенчэлекле ва-кыйга буларак кабул ителэ. Шул уцайдан балага Базар исеме кушыла.
Газиев фамилиясе гарэп исеме Газый-дан ясалган. Бу исемне урта гасырларда дингэ ышанмаучыларны ж;ицуче хаким-нэргэ куша торган булганнар. Газнэвилэр династиясенэ нигез салучы — Мэхмут Ьиндстанга берничэ мэртэбэ яу белэн бара, аныц куп кенэ елешлэрен ж;имерэ, тарката. Шушы басып алулары ечен аца рэсми рэвештэ Газый исеме бирелэ. Гарэп телендэ башлангыч формасында бу исем «ба-сып алучы, сугышчы» мэгънэсендэ кулла-ныла. Эстэмэ мэгънэдэ «динсезлэргэ кар-шы керэшуче» тешенчэсендэ кулланыла башлый. Гарэп хэлифэлегенец чик буе елкэлэрендэ, бигрэк тэ кенчыгышта, узлэре белэн сугышка китуче газыйларныц тулы гаскэрлэре оеша. Чынлыкта исэ, бу узлэре белэн бер ук диндэге меселманнарга кар-шы керэшуче ялланган кешелэр була.
Зиязиев фамилиясе нигезендэ зеяде<з-еяле<зеязе «су буенда яшэуче» (зэй, зея, борынгы терки телендэ елга дигэнне ацлат-кан) шулай ук зеяде, зеяле, зеязе дигэн диалект сузеннэн ясалган кушамат ятарга мемкин. Гарэп исеме Зыятдинга (диалек-таль варианты Зыязи) яки «дин нуры» дигэн мэгънэсендэ дэ карарга мемкин.
Исаев фамилиясе гарэп исеме Гайсадан ясалган. Меселманнарда Гайса иц хермэт-ле пэйгамбэрлэрдэн санала. Шуца курэ Гайса исеме меселманнар арасында киц таралган. Грек исеме Иисусныц нигезендэ яткан борынгы яЪуд «йехошуа» сузенец мэгънэсе «Иегованыц рэхимлелеге» дигэн-не ацлата.
Ирмалаев фамилиясе рус исеме Ерма-лайдан ясалган. Бу очракта татар сузлэре
244.
В БЛОКНОТ ИСТОРИКА. АРХИВНЫЙ КАЛЕЙДОСКОП
ир Ъам малай сузларе арасында фонетик узгареш килеп чыккан. Урта диалектныщ кайбер сейлашларенда ике суз, ир Ъам малай сузларе бер ук «ир-ат, ир-егет» тешен-часен белдеру ечен кулланылалар.
Камалов фамилиясенец нигезенда Ка-малетдинне «диннец камиллеге» кыскар-тып айту натиж;асенда килеп чыккан Ка-мал исеме ята. Тормышта Камалетдин тулы исем буларак сирак кулланыла. Масалан, билгеле таж;ик шагыйре Камелутдин Хе-ж;анди Камали Хеж;андига караганда кубрак билгеле.
Кытаев фамилиясенец килеп чыгышы Кытай кушаматы белан байле. Элеге ку-шамат белан атауныц мотивлары терлеча булырга мемкин. Беренче очрак: Кытай — кушамат. Кытаев фамилиясе бу фамилия Кытайлар белан сауда итуче тирене кытай чае Ъам фарфорга алыштыру белан шегыльлануче саудагарларга бирелган булырга мемкин. Икенче очракта, Кытай кушаматы тышкы кыяфате белан Кытай миллате вакилларена охшаган кешега би-релерга мемкин.
Лутфиев фамилиясе гарап исеме Лот-фидан ясалган. Беренче кисагендаге Лот-фи — данлыклы диганне ацлата, -и ку-шымчасы нисби сыйфатлар ясый. Лотф гарап теленнан тарж;ема итканда «яхшы-лык»тешенчасен ацлата. Лакин Лотфины «яхшы» дип тарж;ема итарга ярамый, ченки монда -и суффиксы формаль мена-сабатне гена белдера. Элеге исем кулла-нылышта узенчалекле кенчыгыш куша-матлары, тахаллусларе йогынтысында барлыкка кила. Тахаллуснец терле фор-малары була. Бик еш кына аны титул яки исемне кыскартып ясыйлар. Шулай бул-гач, Лотфулла яки Лотфетдин исемен йертуче шагыйрь Лотфи тахаллусе алган булырга мемкин. Ченки шагыйрана шигъри исем, тахаллус, мемкин кадар кыска, яцгырашлы кутаренке рухта бу-лырга тиеш, шул вакытта аны шигырь юл-ларына кертеп ж;ибареп була.
Макарж;ин фамилиясе нигезенда татар телена ж;айлашкан Макарий (Ма-карж;а) исеме ята. Шул ук вакытта Мака-рий исеменда килеп чыккан фонетик узгарешлар керашен татарлары сейлашена хас. Чагыштырыйк: Илья-Илж;а, Дарья-Дарж;а. Тубан Новгородта изге Макария кененда ярминкалар оештырыла, татарлар-
да алар Макарж;а ярминкасе исеме астын-да билгеле. Макарж;а кушаматын шушы яр-минкага уз товарын сатарга килган сауда-гарга бирган булулары ихтимал.
Садыков фамилиясе гарап исеме Са-дыйктан ясалган. Элеге исем шигыйлар-ныц алтынчы имамы Дафир кушаматын-нан барлыкка килган. Садыйк гарап те-леннан тарж;ема итканда «дерес» яки «эч-керсез, саф куцелле» тешенчаларен бел-дера. Азарбай^аннарда ул садыг, солдых формасында йери.
Сарсазов фамилиясе Сарсаз топони-мыннан килеп чыккан булырга мемкин. Татарстанныц Буа районында Сарсаз авылы бар. Сары «сары тес» + саз, на-гайбак, Чистай, Чупрале сейлашларенда — пычрак, балчык тешенчасенда йери. Ди-мак, Сарсаз — «сары балчык». Фамилия бутан магънале нигезга барып тоташа дип фараз кылырга да мемкин. Ь. Иосыпов фи-керенча, Сарсаз нигезе шар-саз сузларенец хазерге татар телендаге «сазлык» магъна-сена тацгал: шар-шар<сар-сар<-саз-саз, яки «саз-саз». Ротацизм куренеше, ягъни бол-гарча «р»ныц «з» га, «ш»ныц «с»га куче-ше — татар теле тарихында киц таралган булган.
Салимов фамилиясе «саламат, зыянлан-маган, зыян курмаган» магъналарен белде-руче гарап исеме Салимнан ясалган. Элеге исем иц борынгы гарап исемнаренец бер-се. Гарап лексик тамыры [СЛМ] белан ясалган исемнар арасында Салимнан ясал-ганнары аеруча куп булуы белан аерылып тора. Салим, Салма, Саламат, Сулайм, Су-лайма, Селайман. Салим, Аслам, Услум, Маслама, Меслим — барысы да «тыныч-лык, куркынычсызлык, зыянсызлык» магъ-насена иялар.
Тукмаров фамилиясе Тукмар («тукмар очлы тимер таяк» магънасенда). Бу сузга нисбатта бирелган кушаматны йертуче кеше таяк белан тукмауга тиц, байланчек-лек, йедатучан булганлыгы ечен бирелга-ндер. Чагыштырыйк, шулай ук Тукман ку-шаматыннан Тукманов фамилиясе да магълум («тукман» — тукмый торган таяк).
Умаров фамилиясе гарап исеме Гомар-дан ясалган. Икенче меселман халифанец исеменец теп магънасе билгеле тугел. Эмма гарап тамыры «амр», Умар шул та-мырдан ясалган, «яшарга, бик рахат яшар-га» тешенчасен белдера.
КАЗАН ШдИдРЕНЕЦ XX ГАСЫРДАГЫ ТАТАР ФАМИЛИЯЛвРЕ
ЭТИМОЛОГИЯСЕ
Г245
Шпаков фамилиясе терки-татар исеме Ишбактан ясалган (диалекталь варианты Ишпак<шпак). Шпаков фамилиясе руслар-да да бар, лакин аныц нигезе бутан суз белан тацгал кила: кайбер рус сейлаш-ларенда, украин, белорус телларенда шпак «сыерчык» сузен белдера.
Хайдаров фамилиясе гарап исеме Хайдардан ясалган. Элеге исем Гали исемле халифанец исеме булганлыктан ме-селманнарда киц таралыш алган. Хайдар гарап теленнан тарж;ема итканда «юлба-рыс»ны белдера, а «юлбарыс» тешенчасе белан ясалган исемнар гарапларда аеруча куп очрый, масалан, Эсад, Габделхафс, Усайд. Хайдар да шул «юлбарыслы» исем-нарнец берсе, шулай булгач Гали халифага яудагы батырлыклары ечен «Арыслан» кушаматы бирелган дию бик ук дерес бул-маска да мемкин. Хайдар аныц кушаматы тугел, а тора-бара Галига айланган теп исе-ме булырга да мемкин. Исламныц иц баш-лангыч чорына караган шигырьларнец бер-сенда шундый юллар бар: «Мин, анием мица Хайдар, дип исем кушкан». Бу юллар Гали исеменнан сейлана. Гомуман, киц та-ралган исем нинди да булса естамасез гена кушамат була алмый. Масалан, Мехаммат пайгамбарнец абыйсы Хамза Эсадулла, дип йертела. Эсадулла «АллаЪыныц арысла-ны», бу очракта арыслан сузена АллаЪы сузе кушылган Ъам кушамат киц таралган Эсад исеменнан аерылачак.
Чингизов фамилиясе «беек, кечле» магънасенда йеруче монгол исеме Чыцгыз-дан ясалган. Танылган хекемдар Чыцгыз
ханныц уз исеме Чыцгыз тугел, а Тимучин булуы билгеле. Монгол биламаларен бер-лаштереп кечле бер даулат тезеганнан соц Тимучин узена Чицгизкаан титулы ала, монгол теленнан тарж;ема итканда «беек (яки кечле) хан» диганне ацлата. Бу исемне да Чингис, дип тугел, а Чыцгыз дип язу дерес булыр, ченки монгол теленда бу исемнец ахырында «з» авазы тора. Грузин теленда билгеле булган Тингиз исеме Чингиздан ясалган.
Фамилияларнец нигезларен дерес билгелау, аларныц килеп чыгышларын ачыклау тел белеме ечен гена тугел, го-муман, ономастика фане ечен да катлау-лы масалаларнец берсе.
Казан шаЪаренец ХХ гасырдагы татар фамилияларенец этнолингвистик кат-ламнарын ачыклау, лексик нигезларена семантик анализ ясау, бу фамилияларнец алга таба усешен, таралуын тикшеру, татар халкыныц тарихын, этногенезын, эт-нографиясен, татар теленец тарихи фор-малашуын алга таба ейрануда искиткеч зур аЪамиятка ия.
Казан шаЪаренец югарыда китерелган татар фамилияларена тарихи- лингвистик анализ ясау, этнолингвистик катламнарын ейрану, галимнар тарафыннан айтелган «татарларныц бабалары болгарлар Ъам кыпчаклар булган» диган фикерне тагын бер кат раслый булса кирак. Казан шаЪаре татар фамилияларенец нигезларе татарларныц борынгы бабалары курше Ъам курше булмаган кабилалар, халыклар белан гасырлар буе элемтада яшаганлек-ларен курсатте.
Зилинэ Хвснуллина,
КДУ аспиранты
РЕЗЮМЕ
Публикация аспирантки КГУ 3. Хуснуллиной содержит анализ этимологии татарских фамилий г. Казани ХХ в.
.246;
В БЛОКНОТ ИСТОРИКА. АРХИВНЫЙ КАЛЕЙДОСКОП
