CC BY
0ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ЭКОНОМИКА
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ЭКОНОМИКА JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. ECONOMICS
e-ISSN: 1694-8734
№2(3)/2023, 1-6
УДК: 388.43(575,2)
DOI: 10.52754/16948734 2023 2(3) 1
КАЙРА ИШТЕТYY 0Н0Р ЖАЙ ТАРМАГЫНЫН ИННОВАЦИЯЛЫК GHYrYYCYHAGrY АЙЫЛ ЧАРБАСЫНЫН РОЛУ
РОЛЬ СЕЛЬСКОГО ХОЗЯЙСТВА В ИННОВАЦИОННОМ РАЗВИТИИ ПЕРЕРАБАТЫВАЮЩЕЙ ПРОМЫШЛЕННОСТИ
THE ROLE OF AGRICULTURE IN THE INNOVATIVE DEVELOPMENT OF THE
RECYCLING INDUSTRY
Аттокурова Гулумкан Мамазакировна
Аттокурова Гулумкан Мамазакировна Attokurova Gulyumkan Mamazakirovna
э.и.к., доцент, Ош мамлекеттик университети
к.э.н., доцент, Ошский государственный университет Candidate of Economics, Associate Professor, Osh State University attokurova_gulumkan@mail.ru
Эсенали кызы ^лзина
Эсенали кызы Гу.лзина Esenali kyzy Gulzina
окутуучу, Ош мамлекеттик университети
преподаватель, Ошский государственный университет Teacher, Osh State University esenalikyzy2015@mail.ru_
Кокулова БYбYмария Ташполотовна
Кокулова БYбYмария Ташполотовна Kokulova Bubumariya Tashpolotovna
окутуучу, Ош мамлекеттик университети
преподаватель, Ошский государственный университет Teacher, Osh State University _maria 0982@mail.ru_
Акматова Айзирек
Акматова Айзирек Akmatova Aizirek
магистрант, Ош мамлекеттик университети
магистрант, Ошский государственный университет Master's student, Osh State University
КАИРА ИШТЕТYY 0Н0Р ЖАИ ТАРМАГЫНЫН ИННОВАЦИЯЛЫК
eНYГYYСYНДeГY аИыл чарбасынын ролу
Аннотация
Бул макалада Кыргызстан YЧYн перспективалуу болуп айыл чарба продукцияларын вндYPYY жана аны кайра иштетYY ошондой эле аларды транспорттоо жана башка уюмдардын ортосундагы байланышты уюштуруу тажрыйбасын колдонуу сыяктуу маселелерге кв^л бвлYндY. Андыктан натыйжалуулукка жетYY YЧYн продукция вндуруу^ пландаштыруудан аны сатууга чейинки ар бир этапты дыккаттык менен терец изилдвв талап кылынат.
Ачкыч сездер: айыл чарбасы, вндYPYY, иштетYY, интеграция, ликвидациялоо, трансформациялоо, протекционизм.
В данной статье рассматриваются такие вопросы, как This article discusses issues such as the production and
производство и переработка перспективной для processing of agricultural products that are promising
Кыргызстана сельскохозяйственной продукции, а также for Kyrgyzstan, as well as their transportation and the
ее транспортировка и использование опыта организации use of experience in organizing connections between
связей между другими организациями. Поэтому для other organizations. Therefore, to achieve efficiency, a
достижения эффективности необходима тщательная и thorough and in-depth study of each stage from product
глубокая проработка каждого этапа от планирования planning to its implementation is necessary. производства продукции до ее реализации.
Ключевые слова: сельское хозяйство, производство, Keywords: modern youth, healthy lifestyle, bad habits,
переработка, интеграция, ликвидация, трансформация, COVID-19, immunity.
протекционизм.
РОЛЬ СЕЛЬСКОГО ХОЗЯЙСТВА в ИННОВАЦИОННОМ РАЗВИТИИ ПЕРЕРАБАТЫВАЮЩЕЙ ПРОМЫШЛЕННОСТИ
THE ROLE OF AGRICULTURE IN THE INNOVATIVEDEVELOPMENT OF THE RECYCLING INDUSTRY
Аннотация
Abstract
БYГYнкY кYндeгY кайра иштетYY ишканаларындагы eндYPYштYн эффективдYYЛYГYн баалоодо жана аныктоодо рыноктун талаптарын жана керектeeчYлeрдYн муктаждыгын толук эске алуу керек. Кайра иштетYY eнeр жайы айыл чарбасы менен тYЗдeн-тYЗ байланышкан. Башкача айтканда айыл чарба продукцияларын ийгиликтYY eндYPYY демек ал кайра иштетYY ишканасына тYЗдeн-тYЗ таасирин тийгизет. Ошол себептYY кайра иштетYY ишканаларындагы эффективдYYЛYктY жогорулатуу тYЗдeн-тYЗ айыл чарбасынан да кeз каранды.
Бул багытта айыл чарба продукцияларын eндYPYYДe eз ара мамилелердин келишимдик системасы eзгeчe Великобританияда жана Италияда eнYккeн. Келишимдик негизде чийки заттарды кайра иштетYYчY фирмаларга сатуу eзYнe вертикалдык интеграциялык форманы камтыйт жана ал жашылчалар жана мeмe жемиштерди консервалоо жана муздатуу YЧYн жана eндYPYY YЧYн негизги ролду ойнойт. Фермерлер YЧYн тYЗYЛгeн келишимдердин артыкчылыгы болуп сатуунун кепилдиги жана коюлган баанын кепилдиги ошондой эле насыялуу жана техникалык жардам алуу мYмкYнчYЛYГY эсептелинет. Башкача айтканда фермер eзYHYн продукциясын конкреттYY коюлган баада сатуу мYмкYнчYЛYГYнe ээ болот.
Швеция, Дания, Норвегия, Финляндия eлкeлeрYндeгY агро eнeр жайдагы интеграциянын калыптануусунун eзгeчeлYГY болуп башка eнYккeн мамлекеттерге салыштырмалуу аларда айыл чарба кооперативдери, айыл чарба бирикмелери артыкчылыкка ээ. Алар айыл чарбасы жана экономиканын башка тармактарынын ортосундагы туруктуу байланыштыруучу инициатор катарында кызмат eтeйт. Ошондой эле кайра иштетYY айыл чарба продукцияларын сатууда негизги ролду ойнойт. Ошондой эле eздeрYHYн кайра иштетYYЧY eнeр жайларынын кецири жайылган тармагына ээ. Андан сырткары кайра иштетYY eнeр жайлары сатуучу жана тейлeeчY ишканалар ортосунда атайын тармактар тYЗYЛгeн. Айыл чарба кооперативдеринин системасы аркылуу фермерлердин 80%га чейинки продукциялары сатылат. Кооперативдик бирикмелер Швеция, Норвегия, Финляндияда 60-70%га чейин, ал эми Данияда 50%га чейинки айыл чарба YЧYн зарыл болгон каражаттарды жеткирYYHY камсыз кылат [3,8].Финляндияда кооперативдер аркылуу жалпы товардык CYттYн 90%га чейинкиси жYзeгe ашырылат. Швецияда жана Норвегияда кооперативдер CYттY кайра иштетYY жана сатуу 100%га чейин, мал союу жана кайра иштетYYHY 90%га чейин, буудай жумуртка жана продукцияларды eндYPYYHY 80% чейин жYзeгe ашырат. Швецияда кооперативдик ишканалардын YЛYШY азык-тYЛYк продукцияларын eндYPYYHYн 70-80%ын тYзeт.
Германияда жана Италияда айыл чарба техникалары жана химикаттарды жеткирYY жана YрeндeрдY, жемдерди eндYPYY боюнча агро eHeP жай интеграцияларын кооперативдер аныктайт. Атап айтсак, Италияда жаш балдардын азык-тYЛYктeрYн жана балмуздак азыктардын 80%дан ашыгыраагы 3 фирмага туура келет. Ал эми 80%га жакын кофени сатуу бир гана Nestle фирмага таандык.
Ал эми eткeeл экономика шартында жашап жаткан Орто Азиянын жана Чыгыш Европанын, КМШнын eлкeлeрYHYн анын ичинде азыркы Кыргызстандын абалын карап кeрeлY. Аталган eлкeлeрдe экономикага eтYY процесси киргизилген убактан баштап башкача айтканда 90-жылдардын башынан баштап 2002-жылга чейин Борбордук Азиянын, Чыгыш Европанын жана КМШнын eлкeлeрY бир топ татаал экономикада жашады [1, 9, 10]. Бул жердеги кризистик факторлордун негизгилери болуп айыл чарба продукцияларына болгон баанын туруксуздугу, калктын тeлee жeндeмдYYЛYГYHYн тeмeндeшY, агро eHeP жай ишканаларынын каржылык абалынын начарлашы, айыл чарбаны бюджеттик каржылоонун
кыскарышы, агро енер жай ишканаларынын материалдык - техникалык базасынын начарлашы жана башкалар себеп болду. Бул елкелердYн екметтерY енYккен елкелердYн тажрыйбасын YЙренYп чыгуу менен бир топ реформаларды жYзеге ашырышты. Алардын негизгилери катарында теменкYлердY атоого болот.
1) Мамлекеттик менчикти приватизациялоо.
2) Мурдагы чарбалык структураларды трансформациялоонун негизинде ликвидациялоо жана аны рыноктун жацы чарбалашуу формаларына еткерYY (акционерлештируу,кооперативдер,холдингдер, ассоциациялар ж.б.) [6].
3) Жерлерди жеке менчикке еткерYп берYY (фермердик чарбалар,кооперативдик чарбалар ж.б.).
4) Чарбалык ишмердYYЛYктY жана бааны либералдаштыруу.
5) Чет елкелYк инвестицияларды тартуу.
6) Кайра иштетYY ишканаларын жана айыл чарба ендYPYYЧYлердY мамлекеттик колдоо ж.б. [4, 8, 9, 10]
Кытай Эл Республикасынын тажрыйбасы аныкталган кызыкчылыкты жаратат. Тагыраагы, реформага чейин Кытайда елкедегу жер фондунун 88%ы мамлекеттик менчикте, ал эми 12%ы кооперативдик менчикте турган. Мурдагы жылдардан Кытай жер рыногун тYЗYY жана жер мамилелерин реформалоонун жолдору боюнча бир топ иштерди алдыга жылдырды. Анын негизинде бYГYнкY кYнде жерди колдонуу укугун берYY, жердин жер акысын узартуу менен байланышкан процесстерди мамлекет катуу женге салууда. Андыктан мамлекет жерди кайсы бир менчик ээсинен еткерYп баштагандан баштап, аны эксплуатацияга киргизгенге чейинки аралыкты катуу кеземелдейт. Бул сыяктуу тажрыйбаны колдонуу биздин кез караш боюнча айыл чарбаны енYктYPYY жана кайра иштетуу секторду еркYндетYY YЧYн сезилээрлик жыйынтыктарды алып келээр эле. Анткени бYГYнкY кYнде бизде кепчYЛYк бош иштетилбеген жерлер жана ошондой эле кепчYЛYк мамлекеттик жана менчик жерлер иштетилсе дагы езYHYн эффективдYY жыйынтыгын бербей жаткандыгы баарыбызга эле белгилYY. Ошондуктан бул багытта дагы кандайдыр бир иш чараларды киргизYY керек.
Чарбалашуунун интеграциялык кооперативдик усулдардын бир канча ендYPYштYк структураларга киргизYY менен бир топ татаалдыктар да пайда болду. Ал татаалдыктарды Кыргызстандын шартында темен^ себептер менен тYШYндYPYYге болот:
1) Кыргызстандагы кепчYЛYк фермердик жана дыйкан чарбалардын биригYYHY б.а. кооперативге биригYYHY кабыл алышы. Анткени, кооперативдин ичинде мYчелердYн бири-бирине болгон ишенимдеринин жоктугу.
2) ЖергиликтYY езYн-езY башкаруу органдарына ишенимдин жоктугу, б.а. айыл чарба ендYPYYЧYлерYн колдоо кепчYЛYк учурларда аткарылбай жатат жана жецилдетилген кредиттерди берYY дагы бул жаатта ишке ашпай жаткандыгын байкоого болот.
3) Транспорттук инфраструктуранын енYкпегендYГY темир жол, авиация жана башка тармактар, тагыраак айтканда, кайра иштетуу ишканаларын чийки заттар менен камсыз кылуу MYMKYHЧYЛYГYHYH жоктугу жана ошондой эле кайра иштетип чыккан продукцияларды елкенYн бардык тараптарына жеткирYY MYMKYHЧYЛYГYHYH аздыгы.
4) Кептеген кайра иштетуу ишканаларынын алгачкы чийки затты кайра иштетуу процессинде технологиялык камсыздоо децгээлинин темендYГY башкача айтканда кепчYЛYк ишканаларда муздатуу, кайра аны иштетуу ошол сыяктуу технологиялык камсыздоо децгээли кепчYЛYк ишканаларда темен.
5) Кайра иштетYY ишканалардын каржылык туруктуулугун илимий вндYPYштYк комплекстерди тYЗYY YЧYH илимий изилдввлврдY каржылык туруктуу колдоонун жоктугу. Азыркы учурда кайра иштетYYЧY ишканалардын атайын бир изилдввгв алынган илимий негиздеги изилдввгв каржылардын бвлYнбвгвндYГY, бвлYнсв дагы аз децгээлде каралышы.
6) Чийки затты вндYPYY, аны кайра иштетYY боюнча региондор боюнча атайын бвлYштYPYлбвшY же эффективдYY адистештирYYHYн жоктугу. Анткени, квпчYЛYк мамлекеттерде ар бир региондун вЗYHYн взгвчвЛYГYнв жараша кайра иштетYY ишканалардын атайын эффективдYY бвЛYштYPYY механизмдери иштеп чыккан. Демек, влквнYн кайра иштетYY внвр жайын внYктYPYYДв региондордун взгвчвЛYГYн алуу менен, башкача айтканда ар бир региондогу вЗYнчв бир кайра иштетYY ишканаларын бвЛYштYPYY, адистештирYY маселесин да кароо керек. Жогоруда айтылгандардын негизинде биздин квз караш боюнча, Кыргызстанда биринчи кезекте внYкквн влквлврдYн тажрыйбаларын твмвнкY чвйрвлврдв колдонуу зарыл: влквнYн кайра иштетYY внвр жайын жвнгв салууда жана внYктYPYYДв мамлекеттин акыл эстYY кийлигишYYCY кайра иштетYY внвр жайын внYктYPYYДв мамлекет тарабынан ар кандай кийлигишYYЛвр анын внYГYYCYнв тоскоол болбостон, тескерисинче ага квмвк кврсвтYYCY керек. Ал YЧYн влквнYн кайра иштетYY тармактарына ар кандай жецилдиктерди карап чыгуу керек.
7) Протекционизм саясатын колдоо башкача айтканда ата мекендик вндYPYYЧYЛврдYн кызыкчылыгын коргоону камсыз кылуу. Кыргызстанда вндYPYЛYп жаткан продукциялар жана ошондой эле кайра иштетYY ишканалардын кызыкчылыктарын коргоо керек. Ал YЧYн мамлекеттик децгээлдеги конкреттYY программаларды жана иш чараларды иштеп чыгуу зарыл.
8) Агровнвр жай интеграциясын киргизYY: корпорацияларды, кооперативдерди, холдингдерди, ортомчу соода сатык уюмдарды ж.б. [3,7]
Андыктан жогоруда айтылгандардын негизинде, тагыраак айтканда дыйкан (фермердик) чарбаларды кооперативдерге бириктирYY, алардын бири-бирине болгон ишенимдерин арттыруу, ишканаларды технологиялык жактан камсыз кылуу, кайра иштетYY ишканалардын каржылык туруктуулугун илимий вндYPYштYк комплекстерди тYЗYY YЧYн илимий изилдввлврдY каржылык туруктуу колдонуу, чийки заттарды региондордун взгвчвЛYктврYнв жараша бвЛYштYPYY аркылуу кайра иштетYY внвр жай вндYPYШYндвгY эффективдYYЛYктY жогорулатууга квмвк кврсвтYYгв болот [2]. Кайра иштетYY внвр жай вндYPYШYндвгY вцдYPYштYн эффективдYYЛYГY вцдYPYштYк процесстин негизги элементтерин эффективдYY колдонууну мYнвздввчY вз ара бири-бири менен байланышкан системалардын кврсвткYчтврYн конкреттYY сандык чагылдырат.
Кайра иштетYY внвр жай вндYPYШYHYн эффективдYYЛYГYн жогорулатуу жалпы жана жеке кврсвткYчтвр менен аныкталат. Аларга продукцияны сатуудан алынган жалпы киреше, пайда, продукциянын вздYк наркы, продукцияны вндYPYYгв кеткен чыгымдар, эмгек вндYPYмдYYЛYГY, фонддун кайтарымдуулугу, материалды Yнвмдвв, материалдын кайтарымдуулугу кирет. Мындан сырткары твмвнкYДвй бир катар салыштырмалуу кврсвткYчтвр колдонулат: рентабелдYYЛYк, фонддун сыйымдуулугу, материалдын сыйымдуулугу ж.б. Ошондой эле чет влквЛYк тажрыйбалардын негизинде кайра иштетYY внвр жайында бириккен ишканаларда эки операция жана класстердик системанын жардамында майда ишканаларды бириктирYY аркылуу жогорку эффективдYYЛYккв жана атаандаштык жвндвмдYYЛYккв жетишYYгв аракет жасообуз керек.
Колдонулган адабияттар
1. Абдиев М.Ж. Повышение конкурентоспособности пищевой промышленности Кыргызской Республики в условиях экономической интеграции [Текст]: автореф. дисс. д.э.н.// М.Ж. Абдиев. - Бишкек, 2019.
2. Ташбаев А.М., Аттокурова Г.М. (2019). Кайра иштетYY енер жайындагы ишканалардын эффективдYYЛYГYн жогорулатууга таасир этYYЧY факторлор. Вестник Ошского государственного университета, №2, сс. 201-205. ББК: МККБ^Б.
3. Буздалов И.Н. Возрождение кооперации [Текст] / И.Н. Буздалов. -М.: Экономика, 1990. - 240 с.
4. Буздалов Н. И. Общая аграрная политика ЕС после приема новых членов: шансы и угрозы для России [Текст] / Н. И. Буздалов // Агропромышленный комплекс СНГ: современное состояние и перспективы. - М., 2004. - №1. - С. 37.
5. Гатаулина Е. Тенденция развития крупных сельских хозяйств США. [Текст] / Гатаулина Е // АПК: экономика, управление.-2000.-№6. С.56-57.
6. Демьяненко В. Сельское хозяйство России и США [Текст]/В. Демьяненко // Мировая экономика и международные отношения. - 2001.- № 8. - С.47-58.
7. Долан, Э. Микроэкономика. - Санкт - Петербург[Текст] / ДоланЭ.Дж., Линдсей Д. Е.: Санкт - Петербург оркестр, 1994. - С. 13.
8. Евдокимов А.И. Проблемы функционирования АПК в развитых капиталистических странах [Текст]: обзорная информация / А.И. Евдокимов.- М.: ВНИИТЭИСХ, 1985. -68 с.
9. Убайдуллаев, М., Кенжеева, М., Асанов, Б., & Абдрасулова, Ж. (2022). Агропромышленный комплекс Кыргызстана - проблемы и современные реалии. Вестник Ошского государственного университета, (2), 140-147. https://doi.org/10.52754/16947452 2022 2 140. ББК: ООУТРУ.
10. Эргашбаева, М., & Максытова, Б. (2022). Айыл чарба ишканаларынын ишмердYYЛYГYHYн натыйжалуулугун жогорулатунун экономикалык механизмдерин тYЗYY. Вестник Ошского государственного университета. Экономика, 1(1), 19-26. Извлечено от https://iournal.oshsu.kg/index.php/economy/article/view/396. ББК:
