CC BY
1ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ЭКОНОМИКА
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ЭКОНОМИКА JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. ECONOMICS
e-ISSN: 1694-8734
№2(3)/2023, 7-12
УДК: 388.43(575,2)
DOI: 10.52754/16948734 2023 2(3) 2
КЫРГЫЗСТАНДА КАЙРА ИШТЕТYY 0Н0Р ЖАЙЛАРЫН GHYKTYPYY Y4YH ЧЕТ
eлкeлYK тажрыйбаларды колдонуу
ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ЗАРУБЕЖНОГО ОПЫТА ДЛЯ РАЗВИТИЯ ПЕРЕРАБАТЫВАЮЩИХ
ПРОИЗВОДСТВ КЫРГЫЗСТАНА
USE OF FOREIGN EXPERIENCE FOR THE DEVELOPMENT OF PROCESSING
INDUSTRIES IN KYRGYZSTAN
Аттокурова Гулумкан Мамазакировна
Аттокурова Гулумкан Мамазакировна Attokurova Gulyumkan Mamazakirovna
э.и.к., доцент, Ош мамлекеттик университети
к.э.н., доцент, Ошский государственный университет Candidate of Economics, Associate Professor, Osh State University attokurova gulumkan@mail.ru
Исманалиев Курманбек Искандарович
Исманалиев Курманбек Искандарович Ismanaliev Kurmanbek Iskandarovich
э.и.к., доцент, Ош мамлекеттик университети
к.э.н., доцент, Ошский государственный университет Candidate of Economics, Associate Professor, Osh State University
kurmanbekismanaliev@gmail.com_
Эсенали кызы ^лзина
Эсенали кызы Гу.лзина Esenali kyzy Gulzina
окутуучу, Ош мамлекеттик университети
преподаватель, Ошский государственный университет Teacher, Osh State University esenalikyzy2015@mail.ru_
Алманбетова Адель
Алманбетова Адель Almanbetova Adel
магистрант, Ош мамлекеттик университети
магистрант, Ошский государственный университет Master's student, Osh State University
КЫРГЫЗСТАНДА КАЙРА ИШТЕТYY 0Н0Р ЖАЙЛАРЫН GHYKTYPYY Y4YH ЧЕТ
eлкeлYК тажрыйбаларды колдонуу
Аннотация
Бул макалада кайра иштетуу енер жай вндYPYШY боюнча чет eлкeлYк тажрыйбаларды окуп YЙрвнYп изилдее менен внукквн влквлврдвгYДвй бир катар кайра иштетуу, сактоо, сатуу, жеткируу сыяктуу маселелерге квцYЛ бвлYндY. Экономикалык эффективдYYЛYктY жогорулатуу менен экспорттук мYмкYнчYЛYктY жогорулатууга багыт алууга болот. Андыктан экономикалык эффективдYYЛYктY жогорулатуу YЧYн бир катар ишканалардын ортосундагы байланыштарды кYчвтYY менен алардын вз ара кызматташуусун арттыруу керек.
Ачкыч свздвр: эффективдYYЛYк, экспорт, кайра иштетуу внвр жайы, холдинг, протекционизм, класстердик система, рентабелдYYЛYк.
ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ЗАРУБЕЖНОГО ОПЫТА ДЛЯ USE OF FOREIGN EXPERIENCE FOR THE
РАЗВИТИЯ ПЕРЕРАБАТЫВАЮЩИХ DEVELOPMENT OF PROCESSING INDUSTRIES IN
ПРОИЗВОДСТВ КЫРГЫЗСТАНА KYRGYZSTAN
Аннотация Abstract
В данной статье основное внимание уделяется ряду This article focuses on a number of issues such as
вопросов, таких как переработка, хранение, реализация processing, storage, sales and delivery, similar to those
и доставка, аналогичных тем, которые существуют в that exist in developed countries, by studying foreign
развитых странах, путем изучения зарубежного опыта в experience in the processing industry. By increasing
перерабатывающей промышленности. Повышая economic efficiency, one can focus on increasing export
экономическую эффективность, можно сосредоточиться potential. Therefore, to increase economic efficiency, it
на увеличении экспортного потенциала. Поэтому для is necessary to strengthen ties between a number of
повышения экономической эффективности необходимо enterprises and expand their mutual cooperation. укреплять связи между рядом предприятий и расширять их взаимное сотрудничество.
Ключевые слова: эффективность, экспорт, Keywords: efficiency, export, processing industry,
перерабатывающая промышленность, холдинг, holding, protectionism, class system, profitability. протекционизм, класстерная система, рентабельность.
0нYккeн елкелер дYЙнeлYк чарбада негизги eлкeлeрдYн тайпасына кирет жана дYЙнeлYк агроeнeр жай системасында алдыцкы орундарды ээлешет. Алардын YЛYШY дYЙнeлYк eндYPYштe жана айыл чарба продуктуларын колдонууда 60%дан ашыгын тYзeт. Ошондой эле эл аралык капиталдын кыймылында жана дYЙнeлYк соода сатыкта чоц бeлYктY ээлейт.
БYГYнкY кYндe Кыргыз Республикасынын кайра иштетYY тармагын eнYктYPYYДe eнYккeн eлкeлeрдYн тажрыйбаларын колдонуу толук тYPдe татаал болуш керек. Анткени, Кыргызстан eзYHYн болгон ^ч аракетин интеграция, модернизациялоо, инновацияны киргизYY тажрыйбаларын колдонуунун негизинде кайра иштетYY eнeр жайынын секторун eнYктYPYYHYн жогорку децгээлин камсыз кылууга басым жасап жатат. БYГYнкY кYндe ички жана тышкы рыноктор YЧYн Кыргыз Республикасынын экономикасын eнYктYPYY этабында жогорку сапаттуу атаандаштык жeндeмдYYЛYккe чыдамдуу, экологиялык таза жана салыштырмалуу арзан продукцияны чыгаруу маанилYY болуп эсептелет. Анткени бYГYнкY кYндe рыноктук мамилелер шартында бардык мамлекет eзYHYн азык-тYЛYк коопсуздугун камсыз кылгысы келет[1]. Ошондой эле ар бир мамлекет eзYHYн продукциясын сырттан келген продукцияларга караганда кeбYрeeк сатууну эцсешет. Ошондуктан продукцияны eндYPYYДe анын атаандаштык жeндeмдYYЛYГYнe, баасына, экологиялык тазалуулугуна жана сапатына ^нул бeлYY керек. Чет eлкeлeрдYн тажрыйбаларынан биринчи кезекте биздин ^з караш боюнча айыл чарба чийки затын кайра иштетYYгe комплекстYY мамиле жасоого eтYY керек. Мисалы: Италиянын кайра иштетYY eнeр жайы макарон, сыра, кумшекер, оливка майы, мeмe жана жемиштерди консервалоо, тамеки буюмдарын eндYPYYгe адистештирилген. 0лкeдe 2,6 млн.ферма бар. Алардын кeпчYЛYк бeлYГY башкача айтканда 94,7% YЙ-бYлeлYк жана кичи ишканалар болуп эсептелет. Италия жYЗYм винолорун eндYPYY жана жYЗYм жыйноо боюнча ДYЙнeдeгY лидерлердин бири болуп эсептелет. Башкача айтканда 60млн. гегалитрден ашык вино eстYрeт жана 2,45 млн. тонна цитрус жыйнашат. Ошондой эле Италия Батыш Европадагы кYPYч eндYPYYЧY жана кYPYчтY экспорттоочу жалгыз ири экспортер болуп эсептелинет [4, 6].
Кайра иштетYY eнeр жай ишканаларынын эффективдYYЛYГYн жогорулатуу максатында АКШда eнeр жайлар территориялар боюнча бирдей жайгаштырылган. Бирок, кээ бир штаттарда кайсыл бир ишканага концентрация жасалган учурлар да кездешет. Алар биринчи кезекте ири мегаполистер. Алар алдыцкы борборлор болгондуктан кайра иштетYY eнeр жайынын бардык системасындагы негизги тармактарга басым жасалган. АКШнын ун eндYPYY тармагы негизинен ТYндYк Батыш eлкeлeрYнe багыт алган. Башкача айтканда алдыцкы борборлор болгон Буффалло, Канзассити, Сентпол, Минниаполис ж.б. Эт eндYPYY: Чикагого, Канзасситиге, Омахага, ал эми CYт, сыра eндYPYY Миннесота, Висконсин штаттарында, консерваларды eндYPYY Калифорния штатында, кондитердик азыктарды eндYPYYHYн ири борборлору Нью-Йорк,Чикагодо, кока-кола eндYPYY Атлант штатында, мeмe-жемиш сокторун жана жашылчаларды консервалоо Флорида жана Калифорния штаттарында, сыра eндYPYY Колорадо штатында Миссури, Висконсин штаттарында, тамеки eндYPYY Вирджини жана Каролина штаттарында басым жасалган. Мисалы: Калифорния штаты АКШда айыл чарбасынын локомотиви аталат. Аталган штатта мал чарбачылыгы eнYккeн. Мал чарбачылыгынын продукцияларынын кeлeмY боюнча АКШда Калифорния штаты Техастан кийин экинчи орунда турат. Калифорния этти кайра иштетYY консерва продукциясына айландыруучу борбор болуп эсептелинет. Андан сырткары Калифорния eлкeнYн дээрлик бардык бадамын eндYрeт. Ошондой эле апельсин eндYPYYHYн саны боюнча АКШда Флоридадан кийин экинчи орунда турат жана ошондой эле пахта eндYPYY боюнча
Техастан кийин экинчи орунда турат. Штатта жалпысынан 200ден ашуун ар кандай айыл чарба багытындагы продукциялар естYPYЛYп жана кайра иштетилип чыгат. Калифорния ошондой эле АКШнын штаттарынын арасында балыкты жана океан продуктуларын кайра иштетYY боюнча алдыцкы орунда турат [2,3,5]. Висконсин штаты Американын CYт елкесY деп аталат. Аталган штатта 13 мицге жакын CYт фермасы бар. Аталган штат АКШда Калифорниядан кийин CYт ендYPYYHYн келемY боюнча экинчи орунда турат. Дээрлик 90% CYт кайра иштетYYге кетет. Висконсин АКШда каймак майын ендYPYY келемY боюнча дагы экинчи орунда турат. Мындан сырткары Висконсин штаты ири сыра ендYPYYЧYлердYн жана колдонуучулардын бири болуп эсептелинет. Бул штатта муздатылган продуктуларды жана полуфабрикаттарды ендYPYYЧY бир канча ири ишканалар жайгашкан [2,3].
Дагы бир экономикасы енYккен елкелердYн катарына Германияны кошууга болот. Германияда кайра иштетYY енер жайы алдынкы 5 енер жай тармагынын катарына кирет. Бул тармак Германиянын есYYCYHYн туруктуу кепилдиги болуп эсептелинет. Германияда кайра иштетYY енер жайларында кичи жана орто ишканалар кепчYЛYк белYГYн тузет жана бул ишканалардын 75% да персоналдардын саны 100ге жакын адамды тYзет. Германиянын кайра иштетYY енер жайынын тармактарына эц жогорку тармак катарында этти кайра иштетYY, CYттY кайра иштетYY, кондитердик жана нан азыктарын ендYPYY жана алкоголь суусундуктарын ендYPYYHY кошууга болот. Негизги орунду минералдык сууну жана муздатылган суусундуктарды куюу, жашылча продукцияларын кайра иштетYYЧY тармактар ээлейт. 2019-жылы кайра иштетуу енер жайынын ендYPYШYHYн айлануусунун есYYCY Германияда 1,2% ды тYЗген. Анын есYYCYHYн негизги кыймылдаткыч кYЧY катары экспорттогу ишмердYYЛYктYн есYYCY менен байланыштырылат. Башкача айтканда анын есYYCY 9% тузген. Мына ушундан улам бул тармактын экспорттук келемY рекордго жеткен. Башкача айтканда 42,9млрд.еврону тYЗYп, жалпы айлануунун 28%ын тYЗген. Анын кепчYЛYк белYГY башкача айтканда 84% жалпы Европа рыногунун чегинде сатылат, 16% Евросоюздун четине, негизинен Россияга, АКШга жана Швейцарияга чыгарылат[4].
Германиянын азык тYЛYк продукциясынын чет елкедегу ийгилиги катарында негизги иш билгилигин белгилееге болот:
1-жогорку сапат;
2-продукциянын коопсуздугу;
3-ыцгайлуу баа;
4-жеткирYYHYн ыцгайлуулугу;
5-табиттин сапаты.
"Made in Germany"- бул бардык дYЙненYн рыноктордогу суроо-талапка ээ болгон азык-тYЛYктердYн сапатынын белгиси.
Алдыцкы енYккен елкелердYн кайра иштетYY енер жайынын ишмердYYЛYГYн талдоону жыйынтыктоо менен теменкYлердY белгилеп кетYY зарыл. ЭффективдYYЛYктYн негизги шарттарынын бири болуп тармактардын бардык чейрелерYндегY пропорционалдуулукту жана тецдештикти камсыз кылуу болуп эсептелет. Кайра иштетyY ишканаларынын рационалдуу структурасы акыркы продукциянын ездук наркына коюлган салымдын маалыматтарын тастыктайт. Башкача айтканда бардык тармактарда тецдуулук болушу керек, ар бир тармактарда пропорционалдуулук орун алышы керек. Энуккен елкелерде кайра иштетуу, тацгактоонун эсебинен 90%га жакын нан азыктарынан жана 50% дан ашыгыраак сут жана эт продуктуларынын чекене баасы тузулет.
Ошондой эле бул елкелерде айыл чарбада ендурулген продукцияларды максималдуу колдонуу принциби да жашайт. Ошондой эле айыл чарба чийки заттарын кайра иштетуу
салыштырмалуу салмактын кeпчYЛYк бeлYГYн тYзeт. Талдоо кeрсeткeндeй eнYккeн eлкeлeрдe кайра иштетYY eнeр жайын жeнгe салуунун жана eнYктYPYYHYн оптималдуу жолдору колдонулат жана алардын арасында агроeнeр жайды интеграциялоо негизги орунду ээлейт, ошондой эле ал тeмeндeгYдeй моделдерге ээ:
1-айыл чарба продукцияларын eндYPYYЧYлeрдYн жана кайра иштетYYЧYлeрдYн жана башка уюмдардын ортосундагы eз ара мамилелердин келишим системасынын модели;
2-агроeнeр жайда калыптандыруу модели - бул капиталды юридикалык жана физикалык жактардын эмгектерин бириктирYY аркылуу жYргYЗYлeт;
3-комбинаттардын модели-анда айыл чарба продукцияларын eндYPYY, аны кайра иштетYYДeн баштап акыркы керектeeчYгe чейинки жеткирип берYYHY жана бардык технологиялык цикли каралган;
4-бириктирYY модели-ал кошумча юридикалык жакты тYзбeстeн келишимдин негизинде же eзYHYн менчигин калыптандыруунун негизинде, фирма интеграторлордун ишмердYYЛYГYнe катышуу;
5-холдинг компаниялардын модели.
Жогоруда айтылгандардан Кыргызстан YЧYн перспективалуу болуп айыл чарба продукцияларын eндYPYY жана аны кайра иштетYY ошондой эле аларды транспорттоо жана башка уюмдардын ортосундагы байланышты уюштуруу тажрыйбасын колдонуу ыцгайлуу болуп эсептелинет. Баарыбызга белгилYY болгондой кайра иштетуу тармагындагы негизги кeйгeйлeрдYн бири eндYPYЛгeн продукцияны сатуу эсептелет. Бул биринчи кезекте eндYPYYЧY кайра иштетYYЧY жана сатуучу структуралардын ортосундагы eз ара мамилелердин уюштурулуусун жакшы иштелип чыкпагандыгы менен байланышкан. Тагыраак айтканда eндYPYYЧYлeр кайра иштетYYЧY ошондой эле соода сатык компанияларынын ортосундагы eз ара келишимдеринин жоктугу. Дагы бир кeйгeй болуп кайра иштетYY секторунда eндYPYЛгeн продукцияларды ички жана тышкы рынокторго алып чыгуу. Продукцияны сатуу боюнча эл аралык туруктуу байланыштарды уюштуруу боюнча башкаруучулук структуранын эффективдYY иштеринин тeмeндYГY эсептелинет. Анткени бYГYнкY кYндe Кыргызстандын кайра иштетуу eнeр жайларында eндYPYЛгeн продукциялар жакынкы жана алыскы рыноктордо чыгууда, эл аралык байланыштарды тYЗYYДe бир топ татаалдыктарга дуушар болууда. Ошондуктан бул жерде мамлекеттик мамиле дагы талап кылынат. Анткени YЙ чарбасында кичи жана орто ишканаларында eндYPYЛгeн продукцияны ички жана тышкы рынокторго чыгуусуна кайсы бир децгээлде мамлекет тарабынан да кeмeк кeрсeтYЛYYCY керек. Анткени eзYнчe фермердик чарбалар, кайра иштетYY ишканалары, соода сатык уюмдары экономиканын тармагында eзYн-eзY eнYктYPYYHY камсыз кылууга
азырынча дараметтери жоктой. Ошол себептерден улам бизнес коомчулуктарынын жана мамлекеттик структураларынын ишмердYYЛYГYн максаттуу багыттоо зарыл. Андыктан, агро eнeр жай комплексинин кайра иштетYY секторундагы ишканаларга терец ойлонуштан мурун, жакшы уюштурулган интеграция керек. Чет eлкeлeрдeгY агро eнeр жай интеграцияларынын спецификасы болуп, кeпчYЛYк учурда алардын объектиси болуп айыл чарба эсептелинет. Ал эми анын тYЗ жана кыйыр инициатору жана координатору болуп кайра иштетYY ишканалары эсептелинет. ЭнYккeн eлкeлeрдeгY агро eнeр жай интеграциясынын eнYГYYCYнe кeмeктeшYYЧY факторлордун негизги катарына агро eнeр жай комплексинин мамлекеттик тармактарын жана ошондой эле болгондо да биринчи кезекте кайра иштетYY тармагын кYчeтYYHY жeнгe салуу керек.
Колдонулган адабияттар
1. Ташбаев А.М., Аттокурова Г.М. (2019). Кайра иштетуу енер жайындагы ишканалардын эффективдYYЛYГYн жогорулатууга таасир этуучу факторлор. Вестник Ошского государственного университета, №2, сс. 201-205. ББ№ МККБ^Б.
2. Гатаулина Е. Тенденция развития крупных сельских хозяйств США. [Текст] / Гатаулина Е // АПК: экономика, управление.-2000.-№6. С.56-57.
3. Долан Э. Микроэкономика. - Санкт - Петербург [Текст] / Долан Э. Дж., Линдсей Д. Е.: Санкт - Петербург оркестр, 1994. - С. 13.
4. Евдокимов А. И. Проблемы функционирования АПК в развитых капиталистических странах [Текст]: обзорная информация / А.И. Евдокимов.- М.: ВНИИТЭИСХ, 1985. -68 с.
5. Черняков Б. А. Аграрный сектор США на рубеже веков [Текст] / Б. А. Черняков // АПК: экономика, управление. - 2000. - №7. - С.50-56.
6. Наралиев, Т.А., Имаралиев, О.Р., Бакытбек Кызы К.Б. (2021). Аймактардагы кайра иштетуу ендYPYш ишканаларына социалдык-экономикалык анализ. Вестник Ошского государственного университета. Уо1. 2, N0. 1, рр. 76-87. Б01: 10.52754/16947452 2021 2 1 76. ББ№ ИКУУХ1.
