Научная статья на тему 'Каржантов ва товоқсой ер ёриқлари кесишган ҳудудда ер магнит майдони ва вертикал ҳаракат миқдорлари таҳлили'

Каржантов ва товоқсой ер ёриқлари кесишган ҳудудда ер магнит майдони ва вертикал ҳаракат миқдорлари таҳлили Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
3
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
сейсмиклик / ер ёриғи / модель / аномалия / зилзила / тектоника / структура. / seismicity / fault / model / anomaly / earthquakes / tectonics / structure.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Юсупов Валижон Рустамович, Шукуров Зуҳриддин Фазлиддинович, Ядигаров Элдор Махмадиёрович

Мамлакатимизда сейсмик фаол ҳудудларнинг электромагнит кузатувлар, прогностик мониторинг тизимини янгилаш бўйича муайян ишлар амалга оширилмоқда, жумладан, кучли зилзилалардан аввал аниқлиги юқори бўлган маълумотлар олиш борасида муҳим натижаларга эришилмоқда. Шунингдек, ҳудудларнинг сейсмик фаоллигини доимий мониторинг қилиш дастурлари ишлаб чиқилмоқда. Мақолада Каржантов чуқур ер ёриғи ва Товоқсой ер ёриғи кесишган ҳудуднинг геомагнит майдони ҳамда вертикал ҳаракат миқдорлари таҳлиллари, Товоқсой геодинамик полигонида 2019 йилда ўтказилган тахеометрик ўлчаш ишлари натижалари, 1979 йилда ўтказилган нивелирлаш натижалари, 1979 ва 2019 йилларда олинган маълумотларни таҳлил қилиш ва таққослаш натижалари келтирилган. Магнит тадқиқот техникасининг юқори аниқлиги туфайли геологик тузилмалар, ёриқлар ва бошқалар билан боғлиқ магнит аномалиялар берилган. Юқори аниқликдаги тахеометрик текширув натижасида минтақавий Каржантов ва Товоқсой ёриқлари кесишган Товоқсой-Каржантов ҳудудида вертикал ҳаракатларнинг 37 йиллик фарқи аниқланди. Қабул қилинган маълумотларни қайта ишлаш жараёнида ферма ва қабристон пунктлари энг ҳаракатчан пунктлар деб ҳисобланиши ҳамда ушбу пунктларнинг Каржантов ёрилиш зонасида жойлашганлиги келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Юсупов Валижон Рустамович, Шукуров Зуҳриддин Фазлиддинович, Ядигаров Элдор Махмадиёрович

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Analysis of the magnetic field and the magnitude of the vertical movement of the earth in the area of crossing karjantau and tavaksay faults

Certain studies were conducted in our republic on observations of electromagnetic fields, modernization of the predictive monitoring system, and high-precision data before strong earthquakes. Programs for continuous monitoring of the seismicity of territories are being implemented. The study analyses the geomagnetic field and vertical movement of the earth's surface in the zone of intersection of the deep Karzhantau and Tavaksay faults. The results of tachometric measurements carried out in 2019 at the Tavaksay geodynamic polygon, the results of leveling works that were carried out in 1979, and their comparative analysis are presented. Due to the high accuracy of the applied magnetic survey technique, magnetic anomalies associated with geological structures, discontinuities, etc. were revealed. The applied high-precision total station survey showed a 37-year difference in the vertical movements of points on the territory of the Tavaksay micro-polygon, where the regional Karzhantau and Tavaksay Faults intersect. When processing the data obtained, it was determined that the points "Farm" and "Cemetery" are considered the most mobile points which are located in the Karzhantau fault zone.

Текст научной работы на тему «Каржантов ва товоқсой ер ёриқлари кесишган ҳудудда ер магнит майдони ва вертикал ҳаракат миқдорлари таҳлили»

УДК: 550.343+528.422

КАРЖАНТОВ ВА ТОВОЦСОЙ ЕР ЁРИЦЛАРИ КЕСИШГАН ХУДУДДА ЕР МАГНИТ МАЙДОНИ ВА ВЕРТИКАЛ ХАРАКАТ МИКДОРЛАРИ ТАХЛИЛИ

Юсупов Валижон Рустамович,

PhD, катта илмий ходим;

Шукуров Зух;риддин Фазлиддинович,

PhD, катта илмий ходим;

Ядигаров Элдор Махмадиёрович,

кичик илмий ходим

Узбекистон Республикаси Фанлар академияси, Сейсмология институти

Аннотация. Мамлакатимизда сейсмик фаол цудудларнинг электромагнит кузатувлар, прогностикмониторинг тизимини янгилаш буйича муайян ишлар амалга оширилмоцда, жумладан, кучли зилзилалардан аввал аницлиги юцори булган маълумотлар олиш борасида муцим натижаларга эришилмоцда. Шунингдек, цудудларнинг сейсмик фаоллигини доимий мониторинг цилиш дастурлари ишлаб чицилмоцда. Мацолада Каржантов чуцур ер ёриги ва Товоцсой ер ёриги кесишган цудуднинг геомагнит майдони цамда вертикал царакат мицдорлари тацлиллари, Товоцсой геодинамик полигонида 2019 йилда утказилган тахеометрик улчаш ишлари натижалари, 1979 йилда утказилган нивелирлаш натижалари, 1979 ва 2019 йилларда олинган маълумотларни тацлил цилиш ва таццослаш натижалари келтирилган. Магнит тадцицот техникасининг юцори аницлиги туфайли геологик тузилмалар, ёрицлар ва бошцалар билан боглиц магнит аномалиялар берилган. Юцори аницликдаги тахеометрик текширув натижасида минтацавий Каржантов ва Товоцсой ёрицлари кесишган Товоцсой-Каржантов цудудида вертикал царакатларнинг 37 йиллик фарци аницланди. К,абул цилинган маълумотларни цайта ишлаш жараёнида ферма ва цабристон пунктлари энг царакатчан пунктлар деб цисобланиши цамда ушбу пунктларнинг Каржантов ёрилиш зонасида жойлашганлиги келтирилган.

Калит сузлар: сейсмиклик, ер ёриги, модель, аномалия, зилзила, тектоника, структура.

АНАЛИЗ МАГНИТНОГО ПОЛЯ И ВЕЛИЧИНЫ ВЕРТИКАЛЬНОГО ДВИЖЕНИЯ ЗЕМЛИ В РАЙОНЕ ПЕРЕСЕЧЕНИЯ КАРЖАНТАУСКОГО И ТАВАКСАЙСКОГО РАЗЛОМОВ

Юсупов Валижон Рустамович,

PhD, старший научный сотрудник;

Шукуров Зухриддин Фазлиддинович,

PhD, старший научный сотрудник;

Ядигаров Элдор Махмадиярович,

младший научный сотрудник

Институт сейсмологии Академии наук Республики Узбекистан

Аннотация. В нашей республике проведены определенные исследования по наблюдениям электромагнитных полей, модернизации системы прогностического мониторинга, получены высокоточные данные перед сильными землетрясениями. Выполняются программы постоянного мониторинга сейсмичности территорий. В статье приводится анализ геомагнитного поля и вертикального движения земной поверхности в зоне пересечения глубокого Каржантауского и Таваксайского разломов. Приводятся результаты тахеометрических измерений, проводившихся в 2019 году на Таваксайском геодинамическом полигоне, результаты нивелировочных работ, которые проводились в 1979 году, представлены результаты анализа и проведено сравнение данных, полученных в 1979 и 2019 годах. Ввиду высокой точности примененной методики магнитной съемки выявлены магнитные аномалии, связанные с геологическими структурами, разрывными нарушениями и др. Примененной высокоточной тахеометрической съемкой выявлена 37-летняя разница вертикальных движений пунктов на территории Таваксайского

микрополигона, где пересекаются региональные Каржантауский и Таваксайский разломы. При обработке полученных данных определены, что пункты «Ферма» и «Кладбище» считаются самыми подвижными пунктами, и эти пункты расположены в зоне Каржантауского разлома.

Ключевые слова: сейсмичность, разлом, модель, аномалия, землетрясение, тектоника, структура.

ANALYSIS OF THE MAGNETIC FIELD AND THE MAGNITUDE OF THE VERTICAL MOVEMENT OF THE EARTH IN THE AREA OF CROSSING KARJANTAU AND TAVAKSAY FAULTS

Yusupov Valijon Rustamovich,

PhD, Senior Researcher;

Shukurov Zukhriddin Fazliddinovich,

PhD, Senior Researcher;

Yadigarov Eldor Mahmadiyorovich,

Junior Researcher

Institute of Seismology of the Academy of Sciences of the Republic of Uzbekistan

Abstract. Certain studies were conducted in our republic on observations of electromagnetic fields, modernization of the predictive monitoring system, and high-precision data before strong earthquakes. Programs for continuous monitoring of the seismicity of territories are being implemented. The study analyses the geomagnetic field and vertical movement of the earth's surface in the zone of intersection of the deep Karzhantau and Tavaksay faults. The results of tacheometric measurements carried out in 2019 at the Tavaksay geodynamic polygon, the results of leveling works that were carried out in 1979, and their comparative analysis are presented. Due to the high accuracy of the applied magnetic survey technique, magnetic anomalies associated with geological structures, discontinuities, etc. were revealed. The applied high-precision total station survey showed a 37-year difference in the vertical movements of points on the territory of the Tavaksay micro-polygon, where the regional Karzhantau and Tavaksay Faults intersect. When processing the data obtained, it was determined that the points "Farm" and "Cemetery" are considered the most mobile points which are located in the Karzhantau fault zone.

Keywords: seismicity, fault, model, anomaly, earthquakes, tectonics, structure.

Кириш

Узбекистон Республикаси худуди-нинг 60-70 % сейсмик фаол зоналарда жойлашган. Зоналар фаоллиги ундаги чукур ер ёриклари фаоллиги билан бел-гиланади. Тошкент геодинамик полигони-нинг сейсмик фаоллиги Каржантов чукур ер ёригининг фаоллиги билан узвий бог-лик. Бу ерда содир булган кучли зилзи-лалар айнан чукур Каржантов ер ёриги зонасида тайёрланган. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2014 йил 12 майдаги 119-сон билан кабул килинган "Узбекистон Республикасининг ер каъри мониторингини олиб бориш тар-тиби тугрисидаги низомни тасдиклаш хакида"ги карорида Узбекистон Республикаси Фанлар академияси Сейсмология институти зиммасига эндоген геологик жараёнлар мониторинги ва сейсмик фаол зоналарнинг тог жинслари кескин дефор-

мацияга учраши узгаришларини тезкор бахрлаш топширилган. Эътиборлиси шун-даки, Сейсмология институти ёш олим-ларининг "Каржантов чукур ер ёриги сейсмик фаоллигини геологик-геофизик усуллар мажмуаси билан бахолаш ва ArcGIS технологияси ёрдамида микдорий моделларини яратиш" мавзусидаги ама-лий лойихаси доирасида олиб борган тадкикотлари айнан юкорида келтирил-ган карор ижросини таъминлашга йунал-тирилган. Х,озирда Каржантов ер ёриги худудида, яъни Товоксой микрополи-гонида комплекс геофизик (магнитометрия, радиометрия, тахеометрия) улчаш ишлари олиб борилмокда.

Тадкикот ишининг асосий максади Каржантов чукур ер ёриги худудида комплекс геологик-геофизик кузатувлар олиб бориш ва кузатув натижалари асосида худуднинг кучланганлик-деформацион

холатини бахолашдир. Бундан ташцари, Каржантов чуцур ер ёриги худудининг сейсмик фаоллигини геологик-геофизик усуллар ёрдамида жорий назорат цилиб бориш, зилзила даракчиларини аницлаш ва ГИС технологияси ёрдамида тадцицот худудининг мицдорий моделларини яра-тиш назарда тутилган. Хозирги вацтгача УзР ФА Сейсмология институти олимлари томонидан магнитометрик, геодезик ва радиометрик усуллар ёрдамида улчаш ишлари олиб борилган, аммо олинган маълумотлар комплекс тахлил цилин-маган. Илмий изланишнинг аввалги тад-цицотлардан фарци шундаки, худудда геологик, геофизик, геодезик ва сейсмологик тадцицотлар олиб бориш хамда олинган натижаларни цайта ишлаб, ГИС технологияси ёрдамида комплекс тахлил цилишдир.

Долзарблиги

Маълумки, Каржантов ер ёриги худу-дида кейинги 80 йил давомида 7 та 6 баллдан 8 баллгача жадалликка эга бул-ган зилзилалар цайд цилинган. Мисол учун, 1937 йилдаги Пском зилзиласи (М = 6,5), 1959 йилдаги Бурчмулла зилзиласи (М = 5,7), 1966 йилдаги Тошкент зилзиласи (М = 5,3), 1971 йилдаги Абай зилзиласи (М = 4,4), 1977 йилдаги Товоцсой зилзиласи (М = 5,3), 1980 йилдаги Назар-бек зилзиласи (М = 5,5), 2008 йилдаги Тошкент зилзиласи (М = 4,7) ва хоказо. Умуман олганда, Тошкент олди худудида умумий мицдорда 41 та кучли ва сези-ларли зилзилалар содир булган.

Тошкент геодинамик полигони ва унинг атрофидаги худудлар республика-мизнинг демографик жихатдан ах,оли зич жойлашган худудларидан бири хисобла-нади. ^олаверса, бу худудларда ицтисо-диёт ривожи учун саноат ахамиятига эга булган куплаб ишлаб чицариш объект-лари жойлашганлигини хисобга олсак, ху-дуднинг сейсмик холатини бахолаш мац-садида геологик-геофизик тадцицотлар олиб бориш мухим ах,амиятга эга.

Тадцицотнинг асосий вазифалари цуйидагилардан иборат:

- Каржантов чуцур ер ёриги ва унинг атрофидаги худудларнинг геологик, тек-тоник тузилиши, сейсмиклиги, геофизик

майдонлари, чуцур цатламлари тузилиши хацида умумий маълумотлар туплаш;

- худудда профилли ва майдон буйича геомагнит, радиометрик, тахеометрик ва сейсмологик изланишлар олиб бориш;

- Каржантов чуцур ер ёриги ва Товоцсой ер ёриги кесишган зона хамда унинг атрофидаги худудлардаги горизон-тал ва вертикал харакатларни тадциц этиш;

- олинган натижалар асосида ГИС технологиясидан фойдаланиб, худуднинг мицдорий моделларини яратиш.

Бундан ташцари, худуднинг геологик холатини урганиш, литологик харита ва жадваллар, унга цушимча равишда кос-могеодезик кузатувлардан фойдаланиб, ер цобигининг хозирги замон горизонтал ва вертикал харакатлари асосида силжиш-ларни аницлаш хамда худуднинг 3Б-моде-лини яратиш; космогеодезиянинг DEM-Didgital elevation model ёрдамида худуд-нинг геоморфологик холатини модел-лаштириш; тектоник ер ёрицлари чегара-лари ва геологик тузилишини аницлаш хамда замонавий тектоник холатини мониторинг цилиш; тектонофизик съёмка усули ёрдамида тектоник ер ёрицлари-нинг замонавий холати, яъни тог жинсла-рининг ётиш ва йуналиш азимутларини аницлаш орцали ер ёрицларининг харакат мицдорлари ва структурасини аницлаш; булиб утган зилзила эпицентрлари, зилзила механизмлари тахлили асосида геодинамик фаол ва нофаол худудларни ажратиш хамда хозирги вацтда оли-наётган маълумотлар билан биргаликда цайта ишлаб, сейсмиклик даражасини бахолаш хам тадцицотнинг асосий вази-фалари сирасига киради.

Тадцицот методологияси

Тадцицотни олиб боришда Тошкент геодинамик полигонида жойлашган тур-гун магнитометрик станцияларда ер магнит майдонининг узгаришларини цайд цилиш усуллари, Товоцсой микрополи-гонида ер усти геодезик съёмка усул-ларидан - тахеометрик съёмка, улчанган натижаларни хисоблаш ва цайта ишлаш усуллари, олинган натижаларни умум-лаштириб, сейсмогеодинамик жараёнлар

билан солиштириш, сейсмик фаол ва нофаол худудларни микдорий модел-лаштириш усуллари кулланилади.

Сейсмология институтида сейсмо-магнит эффектини урганиш максадида геомагнит майдоннинг тулик вектор мо-дулини улчашда протон-прецезион маг-нитометрлардан (МВ-01, geometrics - 856) фойдаланилди. Бу магнитометрларнинг аниклиги 0,1-0,2 нТл ни ташкил килади. Геомагнит тадкикотлар турли йиллар давомида мунтазам равишда амалга оши-рилган. Бунда магнитометрларнинг янги-ланиши, нисбатан юкори аникликда иш-ловчи, баркарор магнитометрлардан фой-даланиш аномал вариацияларни улчашда натижалар аниклигига сезиларли таъсир курсатган. Биринчи ва асосий ишлардан бири - дала шароитида ишлатиладиган протон магнитомертларини «Янгибозор» расадхонасида текширувдан утказиш хисобланади. Бу каби текширув ишлари геодинамик худудлар ёки кучли зилзи-лалар эпицентр худудидаги тезкор тек-ширувларда олиб бориладиган тадкикот-лардан катъи назар, хар бир экспедиция бошланишидан олдин утказилган.

Ядро-физикавий усулларда радиоактив нурланиш манбалари ёрдамида жинсларни сунъий нурлантириш пайтида хосил булган ходисаларни урганишга асосланиб, жинсларнинг таркиби ва хусусиятлари аникланади. Нурланишлар-нинг тез ютилиши сабабли бу усулларда урганиладиган чукурлик кичик булади. Радиометрияда урганиладиган табиий радиоактив майдон кескинлиги тог жинс-ларининг радиоактивлигига боглик. Ра-диометриянинг асосий усуллари - гамма ва эманацион хариталашдир. Ядро-физикавий усулларда тог жинсларининг гамма нурли ва нейтрон хусусиятларига боглик булган сунъий ундалган радиоактив (гамма ёки нейтрон окимлар тог жинслари узаро таъсирида хосил булган иккиламчи радиоактив майдонлар) майдон кескинлиги урганилади. СРП-68-01 радиометри тадкикот ишларида кулла-нилган, табиий радиоктивликнинг гамма-нурланишини улчаш учун мулжалланган. Курилма герметик мустахкамланган бу-

либ, -20 °C дан 50 °C гача харорат орали-гида ишлайди.

Электрон тахеометр Leica TS06 plus -электрон тахеометрнинг энг асосий ва мухим томонларидан бири бурчак катта-лигини улчаш хисобланади. Бурчак катта-лигини улчашда бир канча хатоликларни хисобга олиш керак, масалан, хар хил таъ-сир курсатадиган. Бу хатоликлар ;уйи-даги турларга булинади: атроф-мухит таъсири натижасидаги хатолик, курилма хатолиги ва оператор хатолиги. Ю;ори-даги хатоликлардан куп холларда атроф-мухит таъсири натижасида юзага кела-диган хатоликларни тушунишимиз мум-кин. Leica TS06 тахеометрининг 16 хил модели мавжуд булиб, бир-биридан бурчак улчашдаги (2", 3", 5"), дальномер курилмаси (power, ultra, R500, R1000), хароратга чидамлилиги, Arctic, яъни -20 0С дан 50 0С гача фар; килади.

Тошкент геодинамик полигони, асо-сан, герцин даврида тектономагматик циклда кутармали деформациялар буйича шаклланган. Бунда нисбатан йирик мор-фотузилмаларга Товоксой геодинамик полигони - Каржантов антиклинали (жа-нубий ;анот), Чирчик; синклинали, Ализор тоглигининг шимолий каноти, шунинг-дек, бир нечта махаллий тузилмалар киради. Каржантов антиклинали Чирчи; синклиналидан Каржантов ер ёриги билан чегараланади [1].

Полигон худудида ю;орида курсатиб утилган синишдан таш;ари кенглик буй-лаб Корачатов ва меридиан буйлаб Кукпак ёри;лари хам учрайди. Каржантов ер ёриги ушбу ном билан аталувчи тиз-манинг жануби-шаркий ёнбагирлари буйлаб жойлашган. У бутун масофа буйича мезозой-кайнозой даврига оид ёт;изи;-ларда палеозой жинсларнинг сурилиш-лари я;;ол намоён булиши билан тавсифланади (1-расм). Бунда чатишма яссилиги шимоли-шаркий йуналиш буйлаб 40-45°, вертикал йуналишдаги сурил-малар амплитудаси 3000 метрни ташкил килади. Сурилиш чизиклари буйлаб сил-жишлар Корачатов катламлари буйича Чирчик дарёси терассасида амплитудаси 100 м гача етади. Чамаси, палеозой даври-

га тегишли ер ёрицлари туртламчи давр- эпицентрлари шу худудда жойлашганли-

да фаол ривожланган. Ер ёрицларининг гидан далолат беради. Жумладан, 1977

фаоллиги хозирги вацтда турли хил йил 6 декабрда юз берган Товоцсойдаги

энергетик синфларга оид зилзилалар ер цимирлаши буни тасдицлайди [1].

1-расм. Тошкент олди ва унинг атрофидаги цудудларнинг геологик харитаси

^орачатов ер ёриги ушбу ном билан кент терассаси шаклланиши даврида те-

аталувчи тизмаларнинг жануби ёнбагир- рассаларда силжишлар 4-5 м ни ташкил

ларида кенглик буйлаб чузилган. Чатиш- цилган булиб, Чирчиц дарёси биринчи

ма юзасининг шимолий худудда 400 бур- терассасида флексура шаклланиши хосил

чак буйлаб пасайиши кузатилади. Сил- булган. Йигилган дала геологик-геомор-

жишлар амплитудаси 700-1000 м орали- фологик маълумотлари шуни курсата-

гини ташкил этади. Шарций худудда ер дики, Чирчиц дарёси ва унинг йирик

ёриги Чирчиц дарёси терассасида дефор- ирмоцлари (жумладан, Товоцсой) хозирги

мацияга учрайди. Неоген даврига тегиш- вацтда чукинди жинслари ва она жинс-

ли цатламлар цалинлиги туртламчи давр лари таркибига кура умумий тектоник

кутарилишлари амплитудаси 1000 м ни кутарилмалар асосида шаклланган. Бунда

ташкил цилиб, хар бир бешинчи терасса охирги жараён рельефнинг ярусли тузи-

шаклланишида 5-20 м атрофидаги ампли- лишида яццол намоён булади. Шундан

тудада силжишлар цайд цилинади. Хужа- келиб чициб, Чирчиц дарёси водийси ва

унинг ирмо;ларидаги тукнашишлар амп-литудаси хисоблаб чи;илди. Улчашлар натижасидан куриниб турибдики, кута-рилмалар амплитудаси ва тезлиги урта плейстоцендан голоцен даврига томон ор-тиб боради.

Кайд ;илиш керакки, дарё тог куйи кисмида кучсиз тармо;ланишга ;ара-масдан, кутарилмалар амплитудаси куча-йиши кузатилади. Бу олинган далиллар, мавжуд кутарилмалар ёки Каржантов ва Корачатов ер ёри;ларининг фаоллиги голоцен даврида тезкор равишда жадал ривожланганлиги билан изохланади. Каржантов ер ёриги худудида голоцен даврига тегишли импульсли харакатлар (зилзи-лалар) я;;ол намоён булади. Бу худудда ер кобигининг вертикал йуналишдаги янги харакатлари амплитудаси 1000 м ни ташкил ;илади, силжишлар амплитудаси эса 800 м дан 2000 метргача етади [1].

Тошкент олди ва Чорбог полигон-ларида геомагнит кузатув ишлари маршрут буйича 1973 йилдан бошлаб хозирги кунгача К.Н. Абдуллабеков, С.Х. Максудов, Э. Бердалиев, А.И. Туйчиев, В.Р. Юсупов ва бош;алар томонидан олиб борилмокда. Чорбог микрополигонида ер магнит май-донининг зилзилалар билан боглик; вари-ациялари хозирда зилзилаларни геофизик майдонларнинг аномал вариация-ларига ;араб прогноз ;илиш исти;болли усулларидан бирига айланди. Ернинг бирор ;исми (майдони)да зури;иш-деформацияланиш жараёни давом этаёт-ган булса, зилзила содир булишидан бир неча ой ва йиллар илгари булажак зилзила учогида тог жинсларининг деярли барча физик хоссаларида узгариш кузатилади. Зилзила учогида тектоник хара-кат натижасида тог жинсларининг электр утказувчанлиги, магнит хоссалари, зич-лиги ва сейсмик тул;инларни утказиш тезлиги узгаради. Улар, уз навбатида, ернинг устида турли геофизик майдон-ларнинг узгаришига олиб келади. Тог жинслари магнит хоссалари узгариши, ер магнит майдони электр утказув-чанлигининг узгариши, гравитацион май-доннинг узгариши ва сейсмик тул;инлар

таркалиш тезлигининг узгаришига сабаб-чи булади [2-5].

Тадкикот натижалари

Тошкент геодинамик полигонининг Каржантов ва Товоксой ер ёриклари худудларида Тошкент, Кибрай, Озодбош, Товоксой, Октош, Чорбог, Хумсон, Газалкент, Чимён, Чирчик профиллари буйича 55 та кайта кузатув пунктлари урнатилди. Геомагнит кузатувлар МВ-01 магнитометрлари ёрдамида олиб борилди. Магнитометрнинг дискрет улчаш аниклиги 0,1 нТл га тенг. 20162019 йиллар давомида 15 марта улчаш ишлари олиб борилди. Бу кузатувлар натижалари 1 цикл кийматларига нисба-тан куйидаги тенгламага асосан кайта хи-собланди:

АТа = ДТ цикл - ДТ1 цикл

Бу ерда ДТ1 цикл - дастлабки улчов; ДТ цикл - кейинги улчов; АТа - улчовлар фарки.

Хар бир нуктада улчанган магнит майдон киймати Янгибозор расадхона-сига нисбатан хисоблаб топилди. Тадки-кот якунида ArcGIS технологияси ёрдами-да магнит майдон харитаси тузилди ва геологик харитага солиштирилди. Магнит майдонининг суткалик вариациялари тах-лил килинди.

Улчанган ер магнит майдонини тах-лил килиш натижасида бир хил типда булмаган тог массивларининг аник чега-раларини ажратиш мумкинлиги ГИС тех-нологиясини куллаш оркали аникланди. Бунга юкорида келтирилган 1-расмдаги геологик холат ва куйида келтирилган 2-расмдаги ер магнит майдонининг аномал узгариш хариталарини мисол килиш мумкин.

1-расмдаги Угам-Кумбел зонасининг чегараларига 2-расмдаги кизил ранг билан ажратилган худуд чегараларининг устма-уст тушиши юкори аникликдаги магнитометрия тадкикот ишларининг геологик тузилмаларини ажратишдаги самарадорлигини курсатади [6].

2-расм. Каржантов чукур ер ёр^и ва атрофидаги ;удудларнинг моделлаштирилган геомагнит майдони аномал узгариш харитаси

(ArcGIS та;лили асосида)

Юкоридаги фикрнинг тасдигини 3-расмда хам куришимиз мумкин. Яъни худуднинг геологик тузилиши магнит майдон интенсивлиги харитасида намоён булган. Бундан ташкари, олинган харита-

ларни бир-бирига таккослаш натижасида бир хил типда булмаган тог массивлари чегаралари, ер ёриклари чегараларини аниклаш ва уни тадкик этиш мумкинлиги келтирилган.

ЧорбоF, Хумсон, Чимён профили буйича статистик аномал магнит майдон

Тошкент геодинамик полигони, Товоцсой ва Чорбог микрополигонлари-даги магнит майдонни цайта улчаш пунктларида 2016-2019 йилларда утка-

зилган изланишлар натижасида улчанган 24 та пунктдан 12 таси бир шаклга эга булган магнит майдонида локал узгариш цайд цилинди (4-расм).

4-расм. Тошкент геодинамик полигонида магнит майдони бир хил узгаришга эга булган пунктлар

Расмдан куриниб турибдики, олдин магнит майдон секин кутарилган (2016 йил, сентябрь). 2016 йил декабргача майдон пасайиб борган. 2017 йил август ойидаги улчаш натижалари буйича майдон циймати яна кутарилган. Август ойидаги циймат 2016 йил сентябрь ойидаги цийматдан юцори булган. Бизнинг фикримизча, магнит майдо-нидаги ушбу узгаришлар ер цобигидан секин утаётган геодинамик жараёнлар билан боглиц [7-9].

Маълумки, 2016-2019 йилларда Тошкент геодинамик полигони хамда ён-атрофдаги худудларда сезиларли ва кучли зилзилалар цайд этилмаган. Магнит май-дондаги узгаришларда хам катта циймат -га эга узгаришлар кузатилмади. Долган 12 та улчаш нуцталарида магнит майдон-нинг локал узгариши хар хил циймат ва

шаклга эга [7-9]. Улчаш нуцталари баъзи-да ёнма-ён жойлашган булса хам, улар-даги узгаришлар хам циймати, хам шакли буйича бир-бирига ухшамайди (5-расм).

Бу холат мазкур улчаш нуцталарида-ги узгаришлар уша нуцталар жойлашган худудлардаги локал жараёнлар билан бог-лицлигини курсатади. Бундай холат Тошкент ва Фаргона геодинамик поли-гонлари худудларида илгари хам куза-тилган [7-9].

Хулоса цилиб шуни айтиш мумкин-ки, Тошкент геодинамик полигони, Товоц-сой ва Чорбог микрополигонларидаги ай-рим пунктларда магнит майдонининг шакли ва циймати бир хил булган локал узгаришлар цайд цилинди. Бу узгаришлар ер цобигидаги геодинамик жараёнлар билан боглиц деб хисобланмоцда.

5-расм. Тошкент геодинамик полигонида магнит майдони ;ар хил циймат ва шаклга эга булган пунктлар

Товоцсой геодинамик полигони Д.Х. Якубов ва А.Р. Ярмухамедов бошчили-гида Товоцсой зилзиласидан кейин 1978 йилда ташкил этилган. Геодезик кузатув пунктларини урнатишда ва ер цобиги деформациясини улчашда В.Г. Леухин,

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

B.Н. Ем, Р. Ильясов, А.М. Морохов,

C.А. Ирушкин, А.С. Саттаров, Б.С. Саидха-нов, З.М. Джуманиёзова, Ш.Х. Абдуллаев, А.Р. Ярмухамедов ва бошца мутахассислар фаол иштирок этишган. Товоцсой геодинамик микрополигони Узбекистонда мун-тазам ва тизимли равишда геодезик куза-тувлар олиб бориладиган ягона илмий полигон х,исобланади. 1978 йилдан бош-лаб мунтазам равишда утказилган геоде-зик кузатув ишлари натижалари Д.Х. Якубов, А.Р. Ярмухамедов ва бошца-ларнинг илмий ишларида батафсил кел-тирилган [10].

Узининг майдони ва сурилиш ампли-тудасининг катталиги буйича Каржантов чуцур ер ёриги х,амда у кесишган худуд

Тошкент олди геодинамик полигонининг энг катта геологик бузилишларидан бири х,исобланади [11].

Худудда аввал улчанган вертикал ;аракатлар. Товоцсой микрополигонида 1978 йил июнь ойидан 1985 йилгача 31 та циклда нивелирлашнинг цайта кузатув ишлари олиб борилган. 1985 йилдан 1990 йилгача булган оралицда улчаш ишлари олиб борилмаган. 1990 йил май ойида улчаш ишлари цайта йулга цуйилган, яъни 1990 йилдан 1995 йилгача вертикал х,аракат мицдорини улчаш ишлари давом эттирилган.

Горизонтал ;аракатлар. Товоцсой микрополигонида махсус триангуляцион съёмка ишлари, яъни чизицли бурчак улчаш ишлари 18 та циклда 1979 йилдан 1984 йилгача олиб борилган. 1993 йил июнь ойида 1-синф трилатерация ва 2-синф юцори аницликдаги нивелирлаш ишлари утказилган. Светодальномер ва махсус триангуляцион съёмка натижа-

ларини бир-бирига таккослаш натижа-сида юкорида келтирилган муаллифлар [Д.Х. Якубов, А.Р. Ярмухамедов ва бошка-лар] куйидагича хулосага келишган: одат-да, Товоксой полигонида кучли зилзила-

лардан олдин кенгайиш (растяжение), ке-йин эса сикилиш (сжатие) жараёни куза-тилган [10]. Бу натижалар зилзилаларни прогноз килишда нечоглик геодезик из-ланишларнинг мухимлигини курсатади.

* /а Высота

Ь)=54мм ▲ Скала \ Ферма! " |и=-59мм

____' 1 \-Г"-----ка^^ерёрит

И=32мм Астронункт \ Кладбище

Новый^ 0 пункт \ 'о, * """

\ ^ ^ * ШАРТЛИ БЕЛГИЛАР \ /

И

ЕИИ t

Триангуляцион улчов нукталари ва уларнинг номлари

Ер ёри^ари вертикал ^аракат (+) вертикал *аракат (-)

А^ /

/

200м

/

6-расм. Каржантов чук;ур ер ёриFи ва Товоцсой ер ёриFи кесишган худуднинг схематик вертикал харакатлар харитаси

Ер кобигидаги замонавий харакат-ларни аниклаш максадида 2016 йилнинг бошида Тошкент олди геодинамик полигонида комплекс геологик-геофизик тад-кикотлар утказила бошланди ва олиб бо-рилган тадкикот ишларини ер коби-гидаги деформацияни микдорий бахо-лашнинг илк кадамлари деб хисоб-лашимиз мумкин. Чоткол-Курама тог зо-налари, айникса, Тошкент олди худудида олиб борилган съёмка ишларида юкори аникликдаги геодезик улчаш курилма-ларидан фойдаланилди. Улчанган маълу-мотлар ArcGIS технологиясида хисоб-ланди ва бунинг натижасида горизонтал хамда вертикал харакат микдорлари тах-лил килинди (6-расм).

Каржантов чукур ер ёриги сейсмик фаоллигини геологик-геофизик усуллар мажмуаси билан бахолаш илмий тадкикот ишларини бажариш доирасида Товоксой геодинамик полигонида тахеометр курил-маси билан хар кварталда, яъни

06.05.2016 да, 11.07.2016 да ва 14.12.2016 йилда дала кузатув ишлари утказилди. Куйидаги 7-расмда Товоксой геодинамик полигонида жойлашган геодезик пунктларда улчаш ишлари утказилган.

Товоксой геодинамик полигонида утказилган тахеометрик улчаш ишлари нисбий координата тизими асосида олиб борилган. Астропункт таянч пункт килиб кабул килинган. Бунда унинг Х - корди-натаси 10000 м; Y - координатаси 20000 м; Z - координатаси 700 м килиб нисбий равишда белгиланган. Дала кузатув ишларида Астропункт ва Ферма пунктлари базис сифатида кабул килинди. Шунга асосан, улчанган пунктларнинг коорди-наталари ва нисбий баландликлари катта-ликлари аникланди [12].

Колган пунктлар бу базис чизигига нисбатан хисобланади, яъни пунктлар-нинг нисбий баландликлари, пунктдан пунктгача булган масофаларни улчаш

пункт чизи;лари ва базис чизиги уртаси-даги бурчакларни улчаш ор;али шимол томонга нисбатан пунктларнинг ха;и;ий жойлашиши келиб чи;ади. Дала кузатув

ишларида олинган маълумотларни коме-ралка жараёнида хисоблаш усули ёрдами-да вертикал харакат ми;дорлари ;айта ишланади [12].

7-расм. Товоцсой геодинамик полигонидаги геодезик пунктларнинг жойлашиш схемаси

Тово;сой геодинамик полигонида 1979-1980 йилларда туртта цикл ниве-лирлаш ишлари олиб борилган. Бунда таянч пункт сифатида геодезик пункти ;абул ;илинган. Бу пункт Тово;сой дарёси буйлаб Тошкент - Чорбог автомобиль йули билан кесишган худудда жойлашган. Нивелирлаш ишлари ю;ори-даги пунктдан бошланиб, Тово;сой дарёси буйлаб ю;орига келиб, Тово;сой ер ёриги ва Каржантов ер ёриги кесишган худудгача етган хамда бош;а пунктлар учун асос хисобланади [12-13].

Аввал 1979-1980 йилларда утказил-ган дала кузатув ишлари учун таянч пунктидан бошлаб олдинга ва ор;ага нивелирлаш ишлари утказилган. Бу улчанган нивелирлаш ишлари триан-гуляцион тизим билан богланган, яъни Пашня пунктига олиб келиб уланган. Уз навбатида, Пашня пункти иккинчи таянч пункт сифатида хизмат ;илган. Олиб борилган тад;и;от натижалари шу пункт-га асосан хисоб-китоб ;илинган. Вертикал харакатларни тад;и; ;илиш ма;садида Тово;сой геодинамик полигонида жами

31 та циклда улчаш ишлари олиб борилган [12-13].

1979-1980 йилларда улчанган 0 дан 4 циклгача булган вертикал харакат ми;-дорлари график куринишда келтирилган. Тово;сой геодинамик полигонида вертикал харакат ми;дорларини ани;лаш ма;-садида 2016 йилда 2 та циклда утказилган ва тахеометрик улчаш ишлари нати-жалари келтирилган. 1979 йилдаги ниве-лирлаш ишлари натижалари келтирил-ган. 2016 йилдаги 0 цикл ва 1979 йилдаги 0 циклдаги улчанган вертикал харакат ми;дори ;ийматлари фар;лари олиб таш-ланган ва битта тизимга олиб келинган [12-13].

1979 йилдан 2016 йилгача улчанган 36 йиллик вертикал харакат ми;дорлари графиги тузилган. Бунда нисбий баланд-лик ;ийматлари мм улчов бирлигида акс этган. Бош;а пунктларга нисбатан Ферма ва Высота пунктларида харакат ми;дор-ларининг узгариши катта ва бу графикда хам уз аксини топган [12-13].

Олиб борилган тад;и;от ишлари натижасида 2019 йил якуни буйича олин-

ган илмий натижалар тахлил ;илинди хамда Каржантов чукур ер ёриги ва Товоксой ер ёриги кесишган худуднинг вертикал харакат микдорлари ани;ланди (8-расм).

Кузатув ишлари олиб борилган геодезик тад;и;от ишлари натижасида ани;ланган вертикал харакат микдорлари Каржантов чукур ер ёригини геологик, геофизик, геодезик ва сейсмологик тадки; килишда мухим ахамият касб этади. Тадки;от ишларида бир неча хил мажмуавий усуллар кулланилди. Хар чоракда Каржантов чукур ер ёриги ва

Товоксой ер ёриклари кесишган микро-полигонда улчаш ишлари мунтазам ра-вишда олиб борилди ва кайта ишлаш натижасида вертикал харакат микдор-лари тахлил килинди. Шунга асосан, Товоксой полигонида, айникса, Ферма ва Высота пунктларининг якин атрофида вертикал харакат микдорлари колган жойларга нисбатан купрок узгаргани аникланди. Бундай фикр юритишимизга сабаб юкорида келтирилган пунктлар чукур Каржантов ер ёригига якин худуд-ларда, яъни ер ёриги худудида жойлаш-ганлигини айтишимиз мумкин [13].

Геодезиккузатув пунктлари

8-расм. Товоцсой микрополигонидаги геодезик реперларнинг 36 йиллик вертикал ;аракат мицдорлари графиги

Хулоса ва таклифлар

Тошкент олди худудида комплекс равишда олиб борилган тадкикотлар тахлили асосида хулоса килиб айтиш мумкинки, 2016-2019 йилларда магнито-метрик кузатувлар натижасида Тошкент геодинамик полигони, Товоксой ва Чорбог микрополигонларидаги айрим пунктларда магнит майдонининг шакли ва киймати бир хил булган локал узга-ришлар кайд килинди. Бу узгаришлар ер кобигидаги геодинамик жараёнлар билан боглик булиши мумкин, деган хулосага келинди.

Хисоблаш ва тахлил килиш ишларида Товоксой полигонида 2016 йилда утказилган тахеометрик улчаш ишлари хамда 1979 йилда утказилган нивелир-лаш ишлари натижалари бир-бири билан солиштирилди. Натижада Каржантов ва Товоксой ер ёриклари кесишган худуд-нинг 36 йиллик вертикал харакат микдор-лари аникланди.

Каржантов ер ёриги шимолида жойлашган Скала ва Высота пунктларида -1 ва -59 мм га чукиш холати кузатилган булса, жанубий кисмида жойлашган Новый, Кладбище ва Фермагеодезик

кузатув пунктларида 32 мм, 11 мм, 54 мм кутарилган.

Ю;орида келтирилган натижалар сейсмик жихатдан фаол хисобланган Тошкент олди худудида комплекс геоло-гик-геофизик ва геодезик кузатув ишлари мониторингини давом эттириш нихоятда мухимлигини курсатади. Геодезик кузатув, яъни тахеометрик тасвирлаш ишлари ёрдамида тектоник кучланишли худуд-лар, вертикал ва горизонтал харакатлар ми;дорлари, ер ёри;лари худудларининг сейсмик фаоллигини тизимли монито-

ринг ;илиб бориш мумкин. Тад;и;от ишларидан олинган натижалар УзР ВМ-нинг 2014 йил 12 майдаги 119 сонли «Узбекистон Республикасининг ер ;аъри мониторингини олиб бориш тартиби туг-рисидаги низомни тасди;лаш ха;ида»ги, Узбекистон Республикаси Президенти-нинг 2020 йил 30 июлдаги 4794-сонли "Узбекистон Республикасида сейсмик хавфсизликни таъминлаш тизимини та-комиллаштириш дастури" ;арорлари ва-зифаларини бажаришга муайян даражада хизмат ;илади.

Манба ва адабиётлар

1. Арапов В.А. Вулканизм и тектоника Чаткало-Кураминского региона. - Т.: Фан, 1983. - С. 27-60.

2. Abdullabekov K.N. Electromagnetic phenomena in the earth is Crust. / A.A. Balkema. - Rotterdam, Netherlands. - 1991. - 169 p.

3. Абдуллабеков К.Н. Чорбог микрополигонида геомагнит майдони сув цажмининг узгариши ва зилзилалар билан боглиц аномалиялари / Абдуллабеков К.Н., Максудов С.Х., Туйчиев А.И., Юсупов В.Р. // УзМУ хабарлари. - Т., 2012. - № 2/1. - Б. 5-9.

4. Абдуллабеков К.Н. Исследование локальных вариаций геомагнитного поля техногенной и геодинамической природы в районе водохранилища Чарвак/ Абдуллабеков К.Н., Мацсудов С.Х., Туйчиев А.И., Юсупов В.Р. // Экология хабарномаси. - Т., 2012. - № 4. - Б. 11-14.

5. Абдуллабеков К.Н., Юсупов В.Р. Особенности проявления сейсмичности в разноранговых тектонических структурахм//ДАН РУз. - 2014. - № 1.

6. Юсупов В.Р., Шукуров З.Ф., Ядигаров Э.М. Каржантов чуцур ер ёриги сейсмик фаоллигини геологик-геофизикусуллар мажмуаси билан бацолаш //Узбекистон кончиликхабарномаси. - 2016. - № 4. - Б. 45-48.

7. Юсупов В.Р. Чорбог микрополигонида геомагнит майдонининг техноген цодисалар билан боглиц булган вариациялариниурганиш // ТошДТУ хабарлари. - Т., 2011. - № 3-4. - Б. 154-158.

8. Абдуллабеков К.Н., Юсупов В.Р. Узбекистонда ер магнит майдонининг асрий узгаришлари // ТошДТУ хабарлари. - Т., 2013. - № 2. - Б. 151-154.

9. Юсупов В.Р. Ер магнит майдонининг Узбекистон стационар станциялардаги узгаришлари // Проблемы сейсмологии в Узбекистане. - Т.: ИС АН РУз, 2013. - № 10. - Б. 42-44.

10. Ярмухамедов А.Р. Морфоструктура Срединного Тянь-Шаня и ее связь с сейсмичностью. - Т.: Фан, 1988. - 163 с.

11. Якубов Д.Х., Ахмеджанов М.А., Борисов О.М. Региональные разломы Срединного и Южного Тянь-Шаня. - Т.: Фан, 1976. - С. 56-121.

12. Шукуров З.Ф., Юсупов В.Р., Ядигаров Э.М. Каржантов ва Товоцсой ер ёрицлари кесишган цудуддаги ер сатци вертикал царакатининг тацлили // Геология ва минерал ресурслар. - 2017. - № 3. -Б. 55-58.

13. Shukurov Z.F. Analysis of vertical movements of the earth's surface in the zone of intersection between Karjantau and Tavaksay faults of the Western Tien-Shan // International journal of geology earth and environmental sciences. - India. - 2018. - Vol. 8. - No. 2. - Рр. 68-75.

Тацризчи:

Исмаилов В.А., геология-минералогия фанлари доктори, Сейсмология институтининг илмий ишлар буйича директоруринбосари.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.