CC BY
1UO'K: 622.47 " 10.5281/zenodo. 10720447
KARYERDA MARKSHEYDERLIK PUNKITINING KUZATUVINI ANIQLIGI
VA DAVOMIYLIGINI BAHOLASH
JL
Nomdorov Rustam Uralovich O'rinov Oybek O'tkir o'g'li
Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti "Konchilik ishi" kafedrasi, ^ »
,, . ,,,,, Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti Marksheyderlik ishi
t.f.f.d(PhD) dotsenti, Qarshi, O'zbekiston
yo nalishi talabasi, Qarshi, O zbekiston
E-mail: rustamnomdorov@mail. ru
ORCIDID: 0009-0000-6987-8995 E-mall: oorinov81@gmailcom
Annotatsiya. Maqolada karyerda kuzatuv stansiyalarini faol bortlarda vapog'onalarda reperlar yordamida meyoriy tartibida va konstruksiyasi berilgan bo'lib bu karyer bortining va pog'onalarning xavfsiz va barqaror ishlashini taminlaydi va shu bilan birga karyer borti cho 'kishi, nurashi, ko 'chishini va siljishlarini oldindan baholash imkonini beradi. Maqolada misol tariqasida Qalmoqir karyeri sharoiti uchun davriylik yiliga 1 marta o 'lchash ishlari keltirib o 'tilgan.
Kalit so'zlar: karyer bortini va pog 'onalarni cho 'kishi, nurashi, ko 'chishi va siljishi, kuzatuv punkiti, deformatsiyalanish, reperlar konstruksiyasi, kuzatuv stansiyasi, gruntni deformatsiyalanishi.
ОЦЕНКА ТОЧНОСТИ И ПРОДОЛЖИТЕЛЬНОСТИ СЛЕЖЕНИЯ ЗА
МАРКШЕЙДЕРСКИМ ПУНКТОМ В КАРЬЕРЕ
Номдоров Рустам Уралович Уринов Ойбек Уткир угли
Кафедра "Горное дело " Каршинского инженерно- Студент Каршинского инженерно-экономического
экономического института, m.f.f.d (PhD) доцент, Карши, института по направлению "Маркшейдерское дело ", Карши, Узбекистан Узбекистан
Аннотация. В статье дается критериальный порядок и конструкция станций слежения за карьером с использованием рэперов на активных досках и ступенях.это обеспечивает безопасную и стабильную работу карьерного борта и ступеней, а также позволяет заранее оценить проседание, выветривание, перемещение и смещение карьерного борта.В статье в качестве примера приведены работы по измерению периодичности 1 раз в год для условий калмыцкого карьера.
Ключевые слова: опускание, выветривание, перемещение и смещение карьерного борта и ступеней,наблюдательный пункт, деформация, конструкция репера, станция наблюдения, деформация грунта.
ASSESSMENT OF THE ACCURACY AND DURATION OF TRACKING A
MINE SURVEYING POINT IN A QUARRY
Nomdorov Rustam
Karshi Engineering-Economics Institute, Department of "Mining", Associate Professor of Ph.D., Karshi, Uzbekistan
Urinov Oybek
Student of "Marksheideriya" department Karshi Engineering-Economics Institute, Karshi, Uzbekistan
Abstract. The article provides the criteria for the order and design of quarry monitoring stations using rappers on active boards and steps. This ensures the safe and stable operation of the quarry board and steps, and also allows for advance assessment of subsidence, weathering, movement and displacement of the quarry board. The article as An example shows work on measuring the frequency once a year for the conditions of the Kalmyk quarry.
Keywords: subsidence, weathering, movement and displacement of the quarry side and steps, observation post, deformation, benchmark design, observation station, soil deformation.
Kirish. Karyerning faol zonalarida yani deformatsiya yuqori bort yoki pog'onaga kuzatuv punkitlarini o'rnatamiz. Bu kuzatuv punkitlari yordamida karyer bortini va pog'onalarni siljish va cho'kish holatlarini kuzatib borish imkonini beradi. Kuzatuvlarni aniqligi va davomiyligi kuzatuvlar seriyasi orasidagi intervalda deformatsiyalanish jarayonini o'zgarmasligi yoki uni o'zgarish lahzasini qayd etish haqida fikr yuritish imkonini ta'minlashi shart.
Tarmoqlarni qurish usulini qiyosiy baholash uchun me'zonlar sifatida qatlamlarni ehtimolli siljishining yo'na-lishida punktlar o'rnini xatoligini qabul qilish lozim bo'ladi. Siljishning ehtimolli yo'nalishi, aniqlik tahlili uchun, kuzatuv sxemasini bortlarni yo'naltirilishiga perpen-dikulyar qabul qilish lozim bo'ladi.
Adabiyot tahlili va usullari. Yuqori aniqlikdagi marksheyderlik kuzatuvlar shuni ko'rsatadiki, bunda ba'zi sabablarga ko'ra reperni holatini aniqlashning o'rtacha kvadratli xatoligi, kon ishlarini ta'siri bilan bog'liq bo'lmaganda 20-25 mm tashkil
etadi. Shuning uchun karyerlar sharoitida izohlashga beriladigan poligonometriya punktining holatini o'rtacha kvadratli aniq-lash mAS = 20 mm ga teng deb qabul qilamiz.
U holda kuzatuvni bitta seriyasida reper holatini aniqlashning xatoligi quyidagini
m =
= 15мм.
tashkil etadi 2
Boshlang'ich kuzatuv qaytadan o'rna-tilayotgan stansiyalarda ikki martadan kam bo'lmaganda o'lchash ishlari bajariladi, bu aniqlikni oshirish imkonini beradi va dastlabki reperlarni aniqlashning ishonch-liligi hamda reper holatini aniqlashning asl qiymatlarga ko'ra xatoliklarini belgilaydi.
Reperlar konstruksiyasini oddiy barpo etish lozim bo'ladi. Ularni o'rnatish usullari quyidagilarni ta'minlashi zarur:
- reperni tog' jinslari bilan mustah-kam bog'lash, chunki reperni siljishi tog' jinslarini siljishi bilan aynan mos kelishi kerak;
- reperlarni doimiy xizmat qilish muddatida, ularni holatini saq-lanishi va o'zgarmasligi;
www.srt-iournal.uz
- reper kallagi (yarim sfera) bo'ylab belgilangan markazni ochiqligi;
- tog' jinslarining muzlashi va erishi hamda jinslarni namligi va haro-ratini mavsumiy o'zgarishi sharoit-larida reperning turg'unligi.
Reperni uzoq muddatga davomiy xizmat qilib berishi uchun ularni o'rnatish quyidagi tarzda amalga oshirilishi tavsiya etiladi: diametri 160-300 mm o'lchamda burg'ilangan skvajinaga muzlash zonasini pastki chuqurligigacha 0,5 metrga metall shtir yoki diametri 30-50 mm bo'lgan truba betonlanadi. Sementli aralashmani skvaji-nalarni faqat 0,4-0,5 metrga quyi qismiga quyiladi (1 -rasm).
Reperni metall sterjenining yuqorigi uchini yarimsfera holiga keltiriladi, ya'ni unga diametri 2 mm va chuqurligi 4-5 mm dan katta bo'lmagan teshik ko'rinishdagi
markaz hosil qilinadi. Metall shtirni yer tuproq bilan bir birini tortishishini ka-maytirish uchun unga texnik yog' surkaladi va polietilen plyonka bilan o'raladi. Skva-jina devori va shtir orasidagi bo'shliq betonli yostiqcha yuqorisi qum yoki shlak bilan to'ldiriladi hamda mustahkamlab mah-kamlab qotiriladi.
Reper tagida muzlashdan yaxlagan yostiqchani hosil bo'lishini oldini olish uchun kapillyar xususiyatga ega bo'lgan (shlak, yirik donador qum va boshqalar) materialdan tayyorlangan g'ovakli asos to'shalishi tavsiya etiladi. Ayozli shishib ketishni ta'sirini kamaytirish va reper shtirini oxirgi uchini saqlanishini oshirish
uchun yer yuzasini pastki qismini 20-30 sm ga chuqurlashtirish lozim bo'ladi.
Gruntni deformatsiyalanishi uni namligi o'zgarishidan yuzaga kelishi evaziga
a I б в
a - betonli langar bilan chuqurlashtirilgan; b - qoqilgan chuqurlashtirilgan; v -betonlashtirilgan kallak bilan qoqilgan; 1 qum; 2 - temirli shtir; 3 - beton; 4 -
izolyatsiyali material 1-rasm. Kuzatuv stansiyalaridagi reperlarni turlari
reperni vertikal siljishidan qochish uchun, reperlarni o'rnatish chuqurligi 1,5 metrdan kam bo'lmasligi shart.
Quvvati 1,5-2 metrdan katta bo'lgan bir joyda to'plangan to'rtlamchi cho'kindi qatlam bo'lganligi uchun xizmat qilish muddati 3-5 yilgacha bo'lishiga qoqilgan reperlarni qo'llash tavsiya etiladi (1 b,v-rasm). Ularni uzunligini yer tuproqni quvvatiga muvofiq holda 1,2-1,5 metrdan 2 metrgacha va undan katta bo'lganda tanlab olinadi.
Sochma bo'sh yer tuproqda qoqilgan reperlarni uzunligini mustahkamlashni mahkamligini oshirish uchun uni 2-2,5 metrgacha oshiriladi. Alohida holatlarda yuqori qismini betonlashtirish maqsadga muvofiq hisoblanadi (1 v-rasm). Shishib ketishini oldini olish uchun reper betondan himoya qilinadi. Ushbu maqsadda unga texnik yog' surkaladi va polietilen plyonka yoki qora qog'oz bilan o'rab quyiladi.
Qoyali jinslarga reperlarni qoqish uchun chuqurlik burg'ilab quyiladi, ya'ni unga diametri 20-30 mm va uzunligi 30-50 mm bo'lgan metall shtir betonlashtiriladi.
Karyer bortlarini deformatsiyalanishini poligonometriya va kertma belgi usullar yordamida kuzatuv olib borishda, tayanch punktlarni o'rnatishda reper konstruksi-
yasini qo'llash maqbul hisoblanadi (1, a-rasm), bu punktlarni uzoq muddatga saqlanishini ta'minlaydi. Punktni langar bilan quyi qismini muzlagan chuqurdan pasti betonlashtiriladi. Reperni shishib ketishini oldini olish uchun yer tuproqdan himoya qilinadi.
Karyer perimetri bo'ylab ishchi punktlarni joylashtirishda ularni ostida piramida ko'rinishidagi tashqi belgilar o'rnatilgan bo'lishi mumkin.
Qaytadan o'rnatilgan stansiyalarda dastlabki kuzatuvlar yer tuproqga reperlarni qoqishdan keyin bir muncha vaqt o'tgandan so'ng bajariladi. Reperlarni barqarorlash-tirish uchun quyidagi vaqt davomiyligi tavsiya etiladi: qoqilgani 10 sutka, skvajinalarda betonlashtirilgani 25-30 sutka.
Xatolikni haqiqiy qiymatlaridan kuzatish metodikasini kelajakda qo'llash yoki uni o'zgarishi haqidagi masalalar o'z yechimini topadi.
Tadqiqot natijalari. Davomiy stan-siyalarda navbatdagi kuzatuvlarni davriyligi karyerlarda kon ishlarini pasayishining tezligi va bortlarni turg'unlik darajasiga bog'liq bo'ladi. Masalan, Qalmoqir karyeri sharoiti uchun davriylik yiliga 1 marta qabul qilinadi. Reperlar siljishining tezligini belgi-lashda 0,1 mm/sut katta bo'lgan defor-
1-jadval
Siljish tezligi, Kuzatuvni bitta Kuzatuv davriyligi,
mm/sut. seriyasini davomiyligi, soat sut.
0,1 120 730
0,5 144 150
1,0 72 75
2,0 36 40
5,0 15 15
10,0 7 8
20,0 2 4
www.srt-iournal.uz
matsiyalanish uchastkasida vaqtinchalik ku-zatuv stansiyalari o'matiladi, bunda kuza-tuvlar 1-jadvalga mos ravishda belgilanadi.
Ishchi reperlarni aniqlashning xatolik-larini hisoblashni uzunlikni svetodalnomer yordamida o'lchashdagi xatolik hisobiga bajaramiz.
Hisoblash shartlari:
svetodalnomer yordamida uzunlikni o'lchash to'ri va teskari tartibda amalga oshiriladi;
bitta o'lchashni o'rtacha kvadratli
xatoligi m=±8 mm; siljishda tomonlar soni nx=4. O'rtacha kvadratli xatolikni o'rta arifmetikligi quyidagi formula bo'yicha topiladi:
М = = = 5,6мм , (1)
л/ n V2
bu yerda n -o'lchashlar soni.
Teng aniqlikda o'lchashda tomonlar yig'indisining o'rtacha kvadratli xatoligi quyidagiga teng
Qanchalik poligonometrik siljish karyer bortiga deyarli parallel quyilgan bo'lsa, unda ms vektor proeksiyasi yuz berishi mumkin bo'lgan siljish yo'nalishiga 0,25-mS ko'p bo'lmagan o'lchamda bo'ladi.
U holda siljishni mAS maksimal talab etilgan qiymati burchaklarni o'lchashdagi xatolikda quyidagi formula orqali aniqlanadi.
mAS = ms - 0,25 -mS = 15 - 2,7 = 12,3
mm.
Burchaklarni o'lchashdagi xatolik mp xatolikni talab etilgan qiymatida yuz berishi mumkin bo'lgan siljish mAS yo'nalishida reperlarni aniqlash quyidagi formula bo'yicha hisoblanadi:
mp = mAS-pK/L, (3)
bu yerda L - siljish uzunligi, m; K - siljishda tayanch punktdan repergacha tomonlar sonini hisobga oluvchi koeffitsient, (2-rasmga muvofiq aniqlanadi).
Siljish uzunligi L = 4500 metr va siljish
se
о о
3,6
3,2
2,8
2,4
2 -
12
16
20
Tomonlar soni, n
2-rasm. Tutash siljishda tomonlar soniga (n) bog'liq bo'lgan koeffitsientni (K)
aniqlash uchun grafik
ms = М^П = 5,6-л/4 = 11,2мм, (2)
bu yerda M - siljishni bitta tomonini aniqlashning o'rtacha kvadratli xatoligi; nX - siljishda tomonlar soni.
tomonlarining soni n=4 da yuz berishi mumkin bo'lgan siljish yo'nalishida reperlar holatini aniqlashdagi ruxsat etilgan xatolik 12,3 mm ga teng, burchaklarni o'lchashdagi xatolik esa quyidagiga teng
0
4
8
mß =
12,3 • 206265- 3,35 4500000
2".
Shu tariqa, poligonometriyali siljish punktlarida gorizontal burchaklarni o'lchashni yuqori aniqlikdagi va haqiqiy teodolitlar yordamida bajarish lozim bo'ladi.
Xulosa. Ushbu kuzatuv punkitlari karyerlarning ya'ni kon tarmog'i hududida
o'rnatilgan kuzatuv stansiyalari, kuzatuv vaqtlari davomida reperlarni saqlanishini ta'minlaydi. Bu esa o'z navbatida karyer bortining va pog'onalarning xavfsiz va barqaror ishlashini taminlaydi va shu bilan birga karyer borti cho'kishi, nurashi, ko'chishini va siljishlarini oldindan baho-lash imkonini beradi.
1.
2.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
Силкин А.А., Кольцов В.Н., Шеметов П.А., Жиянов Ю.А., Иноземцев С.Б. Управление долговременной устойчивостью откосов на карьерах Узбекистана. - Ташкент: Фан, 2005. - С. 93-97.
Исследовать устойчивость уступов и бортов карьеров и разработать мероприятия по повышению их устойчивости (Заказы 18; 2203; 127-H; 127-У; 123-02): Отчет / ВНИМИ; рук. Ю.С. Козлов; № 022111. Л.: 1980. - C. 21-87.
3. Исследования устойчивости уступов, бортов и отвалов на карьерах и разработка мероприятий по обеспечению их устойчивости (объекты заказов 127-У; 123-02; 123-13): Отчет /ВНИМИ; рук. Э.Л. Галустьян. Л.:1982. - С. 5-7.
4. Leica GeoMoS 8 Руководство пользователя. Александр Дианов. - C. 2-30.
5. Несмеянов Б.В. Теоретические основы, методы и средства обеспечение устойчивости карьерных откосов // Дисс. ... докт. техн. наук. - Москва, 2000. -С. 102-114.
