CC BY
26Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
O
R
VOLUME 2 | ISSUE 10 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
OCHIQ KONCHILIK ISHLARINING CHUQURLIGI OSHISHI BILAN TOG' JINSLARINING GEOMEXANIK SHAROITLARINI O'RGANISHNING HOZIRGI HOLATI
Boymurodov Najmiddin Abduqodirovich
Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti, Konchilik ishi kafedrasi assistenti
O'zbekiston, Qarshi shahri E-mail: naj middinboy- 94 @mail .ru
Bu maqolada ochiq konchilik ishlarining chuqurligi oshishi bilan tog' jinslarining geomexanik sharoitlarini o 'rganishning hozirgi holati hamda, Karyer bortlari va pog'onalari barqarorligiga turli omillarning ta'sirining tahlili o 'rganilgan va ma 'lumot berilgan.
Kalit so 'zlar: Karyer, bort, pog 'ona, deformatsiya, tog ' jinsi, karyer maydoni, turg'unlik, ko 'chki, karyer borti barqarorligi.
THE CURRENT STATE OF THE STUDY OF GEOMECHANICAL CONDITIONS OF ROCK MASSES WITH AN INCREASE IN THE DEPTH
OF OPEN-PIT MINING
Boymurodov Najmiddin Abdukodirovich
Ass. dept. of "Mining" Karshi engineering and economics institute,
Uzbekistan, Karshi E-mail: naj middinboy- 94 @mail .ru
In this article, the current state of the study of the geomechanical state of rocks with an increase in the depth of open pit mining and the analysis of the influence of various factors on the stability of the sides and ledges of a quarry have been studied and presented.
Keywords: Quarry, edge, ledge, deformation, rock, open pit area, stagnation, landslide, stability of open pit edges.
Zamonaviy karyerlarning chuqurligining sezilarli darajada oshishi, chuqur joylashgan rudalarni qazib olish ehtiyoji bilan tavsiflanadi. Hozirgi kunda ochiq konchilik ishlarining chuqurligi yer yuzasidan ming metrdan ham oshib ketdi (1-jadval) [1-13].
ANNOTATSIYA
ABSTRACT
KIRISH
Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 10
educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784
Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947
Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7
1-jadval - Dunyoning chuqur karyerlari haqida ma'lumot
Nomlanishi Davlat Qazib olinayotgan foydali qazilmalar Qazib olish ishlarining boshlanishi O'lchami, km Chuqurligi, m
Bingem Kanyon (Kennecott Bingham Canyon Mine) AQSh Mis, molibden, oltin 1863 yil 4x3,8 1200
Chukikamata (Chuquicamata) Chili Mis, oltin, kumush, reniy, selen 2018 yilgacha yuz yildan ortiq -shundan so'ng yer osti usulida o'tilgan 4,3x3 850 m
Palabora (Palabora) Janubiy Afrika Respublikasi Mis 1,9x1,7 700 m
Fimiston Karyeri/Fimiston Avstraliya Oltin 1893 - 2018 yillar 3,8*1,5 660/360 m
Udachniy Rossiya Olmos 1971 yildan 1,7x1,3 640 m
Eskondida (Escondida) Chili Mis, oltin, kumush 1990 yildan 3,8x2,7 645 m
Muruntov O'zbekiston Oltin 1958 yildan 3,5x2,5 640 m
Sibay karyeri Rossiya Mis, rux, oltingugurt 1939 yildan 2,0x2,0 600 m
Batu-Hujav (Batu Hijau) Indoneziya Oltin, mis 2,5*2,2 550 m
Grasberg/ Grasberg Indoneziya Mis, oltin 1973 yildan 550 m
Eskondida Notr(Escondida Notre) Chili Mis, oltin, kumush 1,6*1,4 500 m
Kovdor Tog'-kon boyitish fabrikasi Rossiya Temir rudasi, appatit, baddelent 2,3*1,6 500 m
Chuqur karyerlarda pog'ona va bortlarning chegaraviy parametrlarini asoslash uchun eng muhim kon-geologik va kon-texnik omillarni o'rganish uchun bir qator tadqiqotlar o'tkazish kerak (1-rasm), ular orasida:
- aralash j inslarning fizik-mexanik xususiyatlarini o' rganish;
- strukturaviy-tektonik tadqiqotlar;
- gidrogeologik tadqiqotlar;
- uch o'lchovli formulada chekli elementlar usuli bilan tog' jinslarining kuchlanish-deformatsiya holatini raqamli simulyatsiya qilish.
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
VOLUME 2 | ISSUE 10 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
Ochiq usulda qazib olish amaliyotida karyer bortining barqarorligiga ta'sir etuvchi barcha omillarni to'rt guruhga bo'lish mumkin (1-rasm): muhandislik-geologik, gidrogeologik, geofizik, kon-texnik [14, 15 - 19].
1-rasm - Karyer pog 'ona va bortlarining barqarorligiga ta 'sir qiluvchi
omillarning sinflanishi. Deformatsiya jarayonlarini bashorat qilish kompleks yondashuv asosida, jumladan, massivning strukturaviy-tektonik tuzilishi va mustahkamlik xususiyatlarini o'rganish, karyer borti yonbag'irlarini deformatsiyasini instrumental kuzatish, sathini
Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 10
educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784
Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947
Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7
baholash va tektonik kuchlar yo'nalishi, shuningdek barqarorlikning geomexanik hisoblari o'rganildi [14, 20 - 22].
Karyerda kon ishlarini loyiha hujjatlariga muvofiq bajarish har doim ham karyer bortlarini, karyer bortlarining mahalliy qismlari va pog'onalarini deformatsiyalari yo'qligini kafolatlamaydi, ayniqsa karyerning yakuniy konturini shakllantirishda. Karyer borti yonbag'ri massivining barqarorligi buzilishining sabablari geologik, muhandislik-geologik, gidrogeologik sharoit va karyer maydonining ma'lum bir qismidagi tomonning parametrlariga qarab har xil bo'ladi [14, 20, 21]. Shuning uchun har bir foydali qazilma konlari geomexanika nuqtai nazaridan o'ziga xos barqarorlikka ta'sir qiluvchi omillarni aniqlash va ularning ta'sir darajasini baholashda individual yondashuvni talab qiladi.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Konlarni ochiq usulda qazib olish jarayonida karyer bortlari va ag'darmalarning yon tomonlarida turli deformatsiyalar ko'chkilar, o'pirilishlar va buzilishlar, talus va shlaklar, cho'kish ko'rinishidagi holatlar sodir bo'ladi [11, 23]. Fisenko G.L. o'z ishida ta'kidlaganidek: "Deformatsiyalarning alohida turlari o'rtasida aniq chegara yo'q. Darzdorlik va buzilishlar deformatsiyalanuvchi massivlarning nisbiy kattaligi bo'yicha, cho'kish va ko'chkilar esa deformatsiya tezligi bo'yicha farqlanadi, bu esa sirpanish sirtining qiyaligi va tog' jinslarining siljish yuzasi bo'ylab kuchlanish holatining tabiatiga bog'liq" [21].
2-jadvalda karyer borti deformatsiyalarining tasnifi va ularning yuzaga kelish holatlari keltirilgan [22].
2-jadval - Karyer borti deformatsiyalarining tasnifi
Deformatsiya turi Xususiyati Sabab Voqea holati
To'kilma Alohida zarrachalarni, tosh bo'laklarini ajralishi va ularni pog'onaning pastki qismiga to'planib qolishi Portlash to'lqining ta'siri Nishab burchagi tog' jinsining tabiiy qiyalik burchagidan kattaroq hosil bo'lishi
Qulash Nishabni tashkil etuvchi katta hajmdagi tog' jinsi massalarining ajralishi va tez siljishi, faol bosqich deyarli bir zumda sodir bo'ladi. Nishab burchagini yoki bort balandligini oshirib yuborish defektiv buzilishlar va yoriqlar mavjudligi Qatlamlarning pasayishi, defektiv buzilishlar va kavjoydagi yoriqlar
Ko'chki Og'irlik kuchi ta'sirida Kichik qalinlikdagi 25-35° egilish
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
VOLUME 2 | ISSUE 10 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
tog' jinslarining siljish yuzasida ajralishi va sekin harakatlanishi tog' jinslarining zaif qatlami mavjudligi, suv bosgan tog' jinslar burchaklarini hosil bo'lishi
Cho'kishlar Bo'shashgan jinslarning bort yonbag'irlarida egiluvchan sirt hosil qilmasdan vertikal ravishda tushirish Yuqori g'ovakli qatlamlarning namlanishi. Sochiluvchan karyerlar yoki ag'darmani mustahkamlanishi.Yer osti usulida qazib olish ishlarini ta' siri
Surilma Suv bilan to'yingan bo'sh jinslar massalari oqimining harakati Drenaj qurilmalarining yetishmasligi. Intensiv yog'ingarchiliklar
Galperina A.M. tomonidan o'tkazilgan tadqiqot natijalariga ko'ra karyerlarning uchdan ikki qismi deformatsiya jarayonlariga duchor bo'ladi. Shu bilan birga, qazib olish chuqurligi oshishi bilan qiyalik barqarorligini yo'qotish holatlarining ko'payishi tendentsiyasi mavjud. 100 m chuqurlikda qazib olinganda, o'rganilayotgan karyerlarning yarmi deformatsiyalarga duchor bo'ladi, kattaroq chuqurlikka o'tish bilan karyerlarning deformatsiyalanish ulushi 80% gacha oshadi. VIOGEMda o'tkazilgan tahlillar shuni ko'rsatdiki, deformatsiyalarning 75% qumli-argilli yotqiziqlarda, atigi 25% esa qoyali va yarim qoyali singan jinslardan tashkil topgan yon bag'irlarda sodir bo'ladi [24].
Umarov F.Ya. va Rybin V.V.larning mustaqil izlanishlarida qayd etilganidek, mavjud va rejalashtirilgan karyerlarning chuqurligi oshishi bilan karyer borti va pog'onalarining barqarorligini ta'minlash masalalari katta iqtisodiy ahamiyatga ega bo'lgan muammolarga aylanadi [25, 26].
Karyer bortlari va pog'onalari barqarorligiga turli omillarning ta'siri xorijiy va mahalliy mualliflarning ko'plab ilmiy asarlarida ko'rib chiqilgan. Konlarni ochiq usulda qazib olish geomexanikasining rivojlanishiga Melnikov N.V., Rjevskiy V.V., Trubetskoy K.N., Fisenko G.L., Shpakov P.S., Popov V.N., Galperin A.M. kabi olimlar bebaho hissa qo'shgan.
Konlarni ochiq usulda qazib olishda tog'-kon ishlarining xavfsizligi va samaradorligini ta'minlash dolzarb muammo hisoblanadi. Ushbu muammoni hal qilish, kon jinsi massivini geomexanik tadqiqotlar va matematik modellashtirish asosida amalga oshirish mumkin.
Olimlar o'n yildan ortiq vaqt davomida karyer bortlari va yonbag'irlarining
barqarorligini ta'minlash masalalari bilan shug'ullanib kelmoqdalar. Bu davrda Kon
152
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
О
R
VOLUME 2 | ISSUE 10 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
jinsi massivining barqarorligi masalalarini hal qilishda turli va o'zaro bog'liq yo'nalishlarga ega bo'lgan bir nechta asosiy maktablar shakllandi.
Konlarni ochiq usulda qazib olishda barqarorligini ta'minlash bilan shug'ullangan olimlar orasida Fisenko G. L., Kuvaeva N. N., Poklada G. G., Mochalova A. M., Zoteeva V. G., Tsimbarevich P. M., Galustyan E. L., Popova V. N., Halperina A. M. va boshqalar.
Xulosa qilib aytish mumkinki, ko'p sonli tadqiqotlarga qaramay, karyer bortining barqarorligini ta'minlash muammosi bugungi kunda ham dolzarbdir. Ushbu muammoni hal qilishda yagona standart yondashuvni aniqlashning mumkin emasligi sababi har bir kon maydonining individual xususiyatlarini belgilaydigan ko'plab omillarning turli darajadagi ta'sirlari kombinatsiyasida yotadi. Bunday omillarga tog'-kon-geologik va gidrogeologik sharoitlar, karyer ichki fizik-mexanik xususiyatlarning o'zgarishi, portlash va zilzilalar ta'siri, kuchlanish-deformatsiya holati va boshqalar kiradi.
Ushbu vaziyatdan chiqish yo'li zarur dastlabki ma'lumotlarni to'plash, tadqiqot natijalarini tahlil qilish va barqarorlikni matematik modellashtirishni o'z ichiga olgan usullar va tavsiyalarni ishlab chiqishdir.
REFERENCES
1. А.С. Калюжный. Определение параметров нарушенной зоны и объемов потенциальных вывалов для условий карьера «Олений ручей». 2016 г.
2. Н.Н. Мельников, А.А. Козырев, С.В. Лукичёв. Большие глубины - новые технологии.
3. Andres Parra, Nelson Morales, Javier Vallejos & Phu Minh Vuong Nguyen. Open pit mine planning considering geomechanical fundamentals.
4. Fimiston Open Pit "Super Pit" Gold Mine. https: //www. mining-technology.com/proiects/superpitgoldmineaust/
5. Fimiston Open Pit mine (Super Pit gold mine). https://www.mindat.org/loc-192453.html
6. J Jiang, K Karunaratna and T Jones. Mining Through Underground Workings in Fimiston Open Pit Kalgoorlie Consolidated Gold Mines (KCGM).
7. https://nashural.ru/article/promyshlennost-urala/sibaiskii-karer/
8. http: //www.alrosa.ru/
XULOSA
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
о
R
VOLUME 2 | ISSUE 10 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
9. Dowling J., Beale G., Bloom J. Designing a Large Scale Pit Slope Depressurization System at Bingham Canyon // International Mine Water Association Annual Conference. Reliable Mine Water Technology. 2013. Vol. I, pp. 119-125.
10. Tapia A., Contreras L.F., Jefferies M., Steffen О. Risk evaluation of slope failure at the Chuquicamata mine // Slope Stability 2007. Proceedings of 2007 International Symposium on Rock Slope Stability in Open Pit Mining and Civil Engineering (ed. Y Potvin). 2007. pp. 477-495.
11. Brummer R.K., Li H., Moss A., Casten T. The Transition from Open Pit To Underground Mining: An Unusual Slope Failure Mechanism at Palabora//Proceedings of International Symposium on Stability of Rock Slopes in OpenPit Mining and Civil Engineering, The South African Institute of Mining and Metallurgy. 2006. pp. 411-420.
12. Wines D.R., Lilly P.A., Measurement and analysis of rock mass discontinuity spacing and frequency in part of the Fimiston Open Pit operation in Kalgoorlie, Western Australia: a case study // International Journal of Rock Mechanics & Mining Sciences, 2002, Vol. 39, no 5. 2002. pp. 589 602.
13. J. Wesseloo and J. Read, Acceptance Criteria, in Open Pit Slope Design, CSIRO, Leiden, 2013, pp. 221-236.
14. Ракишев Б.Р., Кузьменко С.В., Съедина С. А., Тулебаев К.К. анализ влияния горно-геологических факторов на устойчивость бортов на примере сарбайского карьера. Доклады НАН РК, №3, 2018 г., Алматы, ISSN 2518-1483 (Online), ISSN 2224-5227 (Print). С. 19-25
15. А.С. Ковров. Влияние сложной геологической структуры и обводненности массива пород на устойчивость откосов карьеров.
16. ВНИМИ. Методические указания по определению углов наклона бортов, откосов уступов и отвалос строящихся и эксплуатируемых карьеров. - Л., 1972.
17. Попов В.Н., Шпаков П.С., Юнаков Ю.Л. Управление устойчивостью карьерных откосов. Москва. Издательство «Горная книга», 2008 г.
18. Фисенко Г.Л. Устойчивость бортов карьеров и отвалов. Издание 2. Недра, Москва, 1965 г., 378 стр., УДК: 622.271.001.5.
19. Б.Р. Ракишев, А.Н. Шашенко, А.С. Ковров. Геомеханическая оценка устойчивости бортов карьеров и отвалов. Алматы: «Гылым» НАН РК, 2017. -234 dSBN 978-601-323-103-7.
163 с.
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
о
R
VOLUME 2 | ISSUE 10 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
20. А.В. Яковлев. Геомеханическое обеспечение формирования бортов карьеров и отвалов. Проблемы недропользования №4, 2016 г. УДК 622.271.333: 624.131.537 DOI: 10.18454/2313-1586.2016.04.075. С 75-80.
21. Изучение гидрогеологических и инженерно-геологических условий месторождений полезных ископаемых. М.: Недра, 1986. 172 с.
22. Епифанова М.С., Федоров С.А., Козырев А.А., Рыбин В.В., Волков Ю.И. Инженерно-геологические аспекты проектирования глубокого карьера Ковдорского ГОКа // Горный журнал. 2007. №9. — С. 30-33.
23. Гальперин А.М. Геомеханика открытых горных работ.
24. В.В. Рыбин. Развитие теории геомеханического обоснования рациональных конструкций бортов карьеров в скальных тектонически напряженных породах. Диссертация на соискание ученой степени доктора технических наук. Апатиты, 2016 г.
25. Ф. Я. Умаров. Воздействие факторов, влияющих на устойчивость бортов карьеров.
26. Х.А.Нурхонов, А.М.Хужакулов, Н.А.Боймуродов. Проектирование параметров контурного взрывания // Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences. - 2022. - С. 825-832.
27. Каримов Ё.Л., Латипов З.Ё., Каюмов О.А., Боймуродов Н.А. Разработка технологии закрепления солевых отходов рудника Тюбегатанского горнодобывающего комплекса // Universum: технические науки. - Москва, 2020. -№12(81). - С. 59-63
28. Каримов Ё.Л., Латипов З.Ё., Каюмов О.А., Боймуродов Н.А. Моделирование и установление координатов центра масс отвала и хвостов Тюбегатанского калийного месторождения. // Universum: технические науки. -Москва, 2021. - №2(83). - С. 25-29
29. Норов Ю.Д., Каримов Ё.Л., Латипов З.Ё., Боймуродов Н.А. Вскрытие и подготовка при валовой выемке сложных рудных тел с прослоями и включениями пород на месторождении «Зармитан» // Социально-экономические и экологические проблемы горной промышленности, строительства и энергетики сборник научных трудов 15-й международной конференции. Минск - Тула - Донецк 29-30 октября 2019 г. С. 178.
30. Norov Y., Karimov Y., Latipov Z., Khujakulov A., Boymurodov N. Research of the parameters of contour blasting in the construction of underground mining works in fast rocks // IOP Conference Series: Materials Science and Engineering 1030 (1), 012136, 2021 y.
