CC BY
20Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
VOLUME 2 | ISSUE 9 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
"DEHQONOBOD KALIY ZAVODI" AJ TEPAQO'TON TOG'-KON MAJMUASIDAGI NOBUDGARCHILIK VA SIFATSIZLANISH
КО'КБАТКГСНЬАМ
Maxmudov Dilmurod Raxmatjonovich
Ыот Karimov nomidagi ToshDTU "Ко'тк va qatlamli коп1аг geotexno1ogiyasi" kafedrasi т^т. Ismailov Anvar Sunnatillayevich.
Is1om Karimov nomLdagi ToshDTU "Ко'тк va qat1amli коп1аг geotexno1ogiyasi" kafedrasi dotsenti ОИтоу Farusxon Muzaffar o'g'li Islom Karimov nomidagi ToshDTU tayanch doktoranti
Xo'jaqulov Amirjon Murodoyich Qarshi muhandislik-iqtisodiyot ^Ший katta o'qituvchisi
996607369
ANNOTATSIYA
^НЬи maqolada Tepaqo'ton Ю^-ЫП majmuasidan qazib olingan foydali qazilmaning nobudgarchШk va sifatsizlanish sabablari tizimli tahШ qШmb, nobudgarchШk va sifatsizlanishning asosiy kelib chiqish sabablari aniqlangan. Shu Ы1ап Ыг qatorda sifatsizlanish уа nobudgarchШкni kamaytirish Ьо 'у\^а asoslangan takliflar ishlab chiqilgan. ЬМаЬ chiqarishning Ьаг^а Ьо 'lmlaridagi sifatsizlanish va nobudgarchШMarmng miqdorlari aniqlandi.
КаШ so'zlar: NobudgarchШk, sifatsizlanish, aralashuv, ШШП, to'ldirish, umumshaxta уа ekspluatatsion nobudgarchШk, Ып bosmi, qayta Ш 'ldirish.
АННОТАЦИЯ
В данной статье систематически анализируются причины потерь и разубоживание полезных ископаемых, добываемого на горнорудном комплексе Тюбегатан, и выявляются основные причины потерь и разубоживание. Кроме того, были разработаны разумные предложения по снижению потерь и разубоживание. Определены количества потерь и разубоживание во всех подразделениях производства.
Ключевые слова: Нарушение, изношенность, вмешательство, колонна, закладка, общегорно-эксплуатационные загрязнения, шахтное давление, обратная закладка.
Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 9
educational, natural and social sciences IV ISSN 2181-1784
Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947
Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7
ABSTRACT
In this article, the causes of spoilage and deterioration of mineral extracted from Tepaqo'ton mining complex are systematically analyzed and the main causes of spoilage and deterioration are identified. In addition, reasonable proposals for reducing degradation and failure have been developed. Quantities of quality degradation and failures in all departments ofproduction were determined.
Keywords: Failure, degradation, intervention, column, filling, general mining and operational failure, mine pressure, backfilling.
KIRISH
"Dehqonobod kaliy zavodi" AJ Tepaqo'ton tog'-kon majmuasidagi foydali qazilmaning loyihaviy nobudgarchiligi ikki sinfga bo'linadi - umumshaxta va ekspluatatsion. Umumshaxta nobudgarchiligi o'z ichiga rudnikni to'lishidan saqlash uchun qoldirilayotgan doimiy saqlovchi selikda qoldiriladigan nobudgarchilik hisoblanadi. Ular quyidagi seliklarga bo'linadi:
- Chuqur burg'ulangan skvajinalar yaqinidagi;
- Qiya stvollardagi saqlovchi seliklardagi nobudgarchilik. [1; b. 80]
Shaxta maydonining markaziy qismidagi umumshaxta nobudgarchilik miqdori quyidagi jadvalda keltirilgan.
1-Jadval
Umumshaxta nobudgarchiligi
Shaxta maydoni uchastkasidagi skvajinalar Maydon m2 O'rtacha qalinligi, m Hajmiy og'irlik, t/m3 Umumshaxta nobudgarchiliklar, ming.t
Skvajina yaqinidagi seliklarda
25-bis 35499 7,66 2,05 557,1
48 41692 2,12 2,05 181,5
89 196036 9,53 2,05 3829,0
47 53420 7,43 2,05 814,2
BZK-8 45541 2,91 2,05 272,1
46-55 28418 3,25 2,05 189,6
35 47839 10,91 2,05 1070,3
40-bis 43521 10,35 2,05 923,0
40-BZK-7 76024 9,68 2,05 1508,6
Jami 9345,4
Qiya stvoldagi saqlovchi seliklarda
Saqlovchi selik 98398 4,15 2,05 837,0
Jami: 10182,4
Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 9
educational, natural and social sciences IV ISSN 2181-1784
Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947
Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METOD
Ekspluatatsion nobudgarchilik tarkibiga rudani qazib olish jarayonida paydo bo'ladigan va qazib olish tizimi parametrlari bilan bog'liq bo'lgan nobudgarchiliklar kiradi. [1; b. 81]
Ekspluatatsion nobudgarchilikni hisoblashda shaxta maydoni o'xshash sharoitga ega bo'lgan Verxnekamsk kaliy tuzlari konidagi BKPRU-2 rudnigi, mos bo'lgan ""Uralkaliy" OAJ va "Silvinit" OAJ rudniklari uchun mahsuldor qatlamlardagi ekspluatatsion nobudgarchilik va sifatsizlanishni hisoblash va me'yorlashtirish bo'yicha aniqlash ko'rsatma"siga muvofiq hisoblangan.
Ekspluatatsion nobudgarchilikni aniqlash uchun bir birlikdagi kamera blokidagi nobudgarchiliklar hisoblanadi. Hisoblash blokiga dastlabki o'tilgan lahimdagi bitta qazish kamerasi, kameralar oralig'idagi selik va tayyorlash lahimlaridagi nobudgarchiliklar kiradi. Ekspluatatsion nobudgarchilikni hisoblashda tayyorlov lahimlari, qazish lahimi chegarasidagi, blok ichidagi kameralararo seliklar va boshqa aniqlashlardagi nobudgarchilik kiritilgan.
MUHOKAMA
Ekspluatatsion nobudgarchilik shaxta maydonining markaziy qismini qazib olish tizimidagi turli parametrlari 2-jadvalda, ularning panellar bo'yicha strukturalari esa 3-
jadvalda keltirilgan. [2; b. 81]
2-Jadval
Shaxta maydonining markaziy qismidagi ekspluatatsion nobudgarchilik
Panel Quyi II qatlamning qalinligi, m Ekspluatatsion nobudgarchiliklar, % Ajratib olish koeffitsienti, bir birlikda.
Tajriba paneli
Zona 1 4,89 68,49 0,3151
Panel №1
Zona 2 4,81 57,44 0,4256
Zona 3 6,35 72,49 0,2751
Panel №2
Zona 2 6,00 65,88 0,3412
Zona 3 6,45 72,92 0,2708
Panel №3
Zona 2 6,06 66,22 0,3378
Zona 3 6,62 73,61 0,2639
Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 9
educational, natural and social sciences IV ISSN 2181-1784
Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947
Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7
Zona 4 7,62 74,86 0,2514
Panel №4
Zona 1 4,45 65,35 0,3465
Panel №5
Zona 1 5,80 73,40 0,2660
Panel №6
Zona 1 6,96 77,86 0,2214
Panel №7
Zona 3 3,93 56,92 0,4308
Panel №8
Zona 4 5,22 63,30 0,3670
Panel №9
Zona 5 6,62 68,88 0,3112
Panel №10
Zona 1 8,11 80,97 0,1903
Zona 3 8,72 79,97 0,2003
Zona 4 8,56 77,62 0,2238
Panel №11
Zona 5 7,67 67,76 0,3224
Panel №12
Zona 3 9,79 82,73 0,1727
Zona 4 9,41 79,76 0,2024
Panel №13
Zona 5 8,84 75,08 0,2492
Panel №14
Zona 5 9,05 72,68 0,2732
Shaxta maydonining markaziy qismi bo'yicha o'rtacha qiymati 7,11 70,97 0,2903
Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 9
educational, natural and social sciences IV ISSN 2181-1784
Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947
Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7
3-jadval
Shaxta maydonining markaziy qismida panellar bo'yicha silvinit rudasini ekspluatatsion nobudgarchiliklar strukturasi.
Ekspluatatsion nobudgarchiliklar
stukturasi (%)
Panel Ekspluatatsion Qazish Qazish Qazib
nobudgarchiliklar, % kamerasi kamerasi olingandan
chegarasidan chegarasida keyingi
tashqarida* ** ko'rinishida
Tajriba 68,49 42,60 25,31 0,57
1 65,04 48,60 15,99 0,46
2 68,65 48,35 19,89 0,41
3 71,19 49,87 20,95 0,37
4 65,35 42,56 22,16 0,63
5 73,40 42,53 30,39 0,48
6 77,86 42,60 34,85 0,40
7 56,92 49,47 6,82 0,63
8 63,30 55,08 7,80 0,42
9 68,88 62,77 5,84 0,27
10 79,57 48,93 30,35 0,30
11 67,76 58,03 9,46 0,27
12 80,69 53,13 27,32 0,24
13 75,08 63,06 11,82 0,20
14 72,68 58,03 14,42 0,23
Jami: 70,97 53,36 17,26 0,34
Izoh: * - kameralararo va o'tishlararo seliklardagi nobudgarchiliklar;
** - shiftdagi, asosdagi, devordagi, kamera boshidagi va tayyorlov lahimlaridagi nobudgarchiliklar. [3; b. 64]
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
VOLUME 2 | ISSUE 9 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
1-Rasm. Ekspluatatsion nobudgarchilik strukturasi.
a-kamera kengligi, b-kameralararo selik, M-lahim o'qlari orasidagi masofa, 1-panel qazish shtreki, 2-ruda tushirish skvajinasi, 3-transport sboykasi, 4-qazish kamerasi, 5-panel transport shtreki, 6-panel konveer shtreki, 7-panel shamollatish shtreki, 8-dastlabgi lahim, * o'lchamlar joyda aniqlanadi. [2; b. 15]
305
Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 9
educational, natural and social sciences IV ISSN 2181-1784
Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947
Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7
NATIJALAR
Foydali qazilmalarni ekspluatatsion nobudgarchiliklari loyihaviy ko'rsatkichlarini faktik kon-texnik sharoitlariga bog'liq holda kon ishlari borishining yillik rejasi asosida aniqlanadi.
Aralashuv va ruda sifati quyidagicha: Qazib olinayotgan silvinit rudasini aralashuvi qazib olinayotgan qatlamning gipsometriyasi (burmalanganligi)ga, aralash tog' jinslarining qo'shilish kattaliklariga, qatlam qalinligiga, qatlamdagi tog' jinslarining qavatlar soniga bog'liq bo'lib kon ishlari natijalaridan kelib chiqib aniqlanadi. [3; b. 65]
Qazib olingan silvinit rudasi aralashuvi umumiy qazib olingan kon massasini qazib olingan tosh tuzi miqdorini nisbatiga aytiladi. Aralashuv qazish tizimi parametrlariga bog'liq va bu bitta panelda har xil bo'lishi mumkin. [3; b. 66]
Qazib olinayotgan silvinit rudasi aralashuvi panellar va zonalar bo'yicha shaxta maydonining markaziy qismida qazish tizimining har xil parametrlarida quyidagi jadvalda ko'rsatilgan.
4-jadval
Panellar va zonalar bo'yicha shaxta maydonining markaziy qismida qazib olinayotgan silvinit rudasi sifatsizlanishi.
Panel Qo'yi II qatlamning qalinligi, m Aralashuv %
O'rtacha geologik Qazib olinuvchi
Tajriba paneli
Zona 1 4,89 3,1 4,74
Panel №1
Zona 2 4,81 4,5 3,31
Zona 3 6,35 4,0 3,70
Panel №2
Zona 2 6 4,5 3,31
Zona 3 6,45 4,0 3,70
Panel №3
Zona 2 6,06 4,5 3,31
Zona 3 6,62 4,0 3,70
Zona 4 7,62 5,0 3,04
Panel №4
Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 9
educational, natural and social sciences IV ISSN 2181-1784
Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947
Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7
Zona 1 4,45 3,1 4,74
Panel №5
Zona 1 5,8 3,1 4,74
Panel №6
Zona 1 6,96 3,1 4,74
Panel №7
Zona 3 3,93 3,9 3,83
Panel №8
Zona 4 5,22 5,0 3,04
Panel №9
Zona 5 6,62 6,6 2,36
Panel №10
Zona 1 8,11 3,1 4,74
Zona 3 8,72 4,0 3,77
Zona 4 8,56 5,0 3,04
Panel №11
Zona 5 7,67 7,0 2,22
Panel №12
Zona 3 9,79 4,0 3,77
Zona 4 9,41 5,0 3,04
Panel №13
Zona 5 8,84 7,0 2,22
Panel №14
Zona 1 9,05 7,0 2,22
O'rtacha qiymat 3,16
Haqiqiy aralashuv qatlamni burmalanganligini hisobga olib kon ishlari natijalaridan kelib chiqib aniqlanadi. [3; b. 67]
Rudani bir panelda qazib olinishini hisobga olgan holda, qazib olingan silvinit rudasi sifati panelning shaxta maydonida joylashishiga bog'liq. [2; b. 86]
Shaxta maydonining markaziy qismida panellar bo'yicha qazib olingan silvinit rudasining sifati quyidagi jadvalda keltirilgan.
Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 9
educational, natural and social sciences IV ISSN 2181-1784
Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947
Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7
5-jadval
Shaxta maydonining markaziy qismida panellar bo'yicha qazib olingan
silvinit rudasining sifati.
Panel Quyi II qatlam tarkibidagi KCI, % Sifatsizlanish , % Ruda tarkibidagi komponentlar, %
KCt MgCÍ2 H.O
33,46 4,74 31,9 0,21 2,93
Panel №1 32,90 3,51 31,74 0,22 2,47
Panel №2 32,18 3,46 31,07 0,27 3,17
Panel №3 30,62 3,44 29,19 0,28 2,39
Panel №4 33,55 4,74 31,98 0,33 3,25
Panel №5 31,36 4,74 29,9 0,29 2,43
Panel №6 30,32 4,74 28,9 0,37 3,19
Panel №7 27,2 3,83 25,93 0,34 2,43
Panel №8 28,09 3,04 26,78 0,29 2,38
Panel №9 28,95 2,36 27,6 0,26 2,44
Panel №10 28,97 3,85 27,61 0,18 1,87
Panel №11 29,54 2,22 28,16 0,23 2,51
Panel №12 28,49 3,31 27,55 0,17 1,53
Panel №13 29,89 2,19 28,49 0,19 2,52
Panel №14 29,15 2,22 27,79 0,16 2,33
O'rtacha qiymat 29,90 3,16 28,57 0,23 2,37
Jadvaldan ko'rinib turibdiki KCl ning ruda tarkibidagi miqdori 25,93 - 31,9% oralig'ida, shaxta maydonining markaziy qismida o'rtacha 28,57% ni tashkil qiladi.
HO ning miqdori 1,53% dan 3,25% gacha o'zgarib turadi, o'rtacha 2,37% ni tashkil qiladi. Silvinit rudasida MgCl2 ning miqdori 0,16% dan 0,37% gacha bo'lib o'rtacha 0,23% ni tashkil qiladi. [1; b. 86]
Panelni ishlatish davomiyligi 3-4 yil bo'lib ushbu muddatda ruda tarkibidagi foydali komponent miqdori sezilarli darajada o'zgarmaydi. Qo'shni panellardagi rudaning sifati deyarli bir xil. Tajriba panelida - 31,9% KCl, №1 panelda 31,74% KCl mavjud.
Ruda sifatining qisman o'zgarishi uni tashish vaqtida va yer yuzasida ruda omborida uyub taxlanganda sodir bo'ladi.
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
VOLUME 2 | ISSUE 9 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
Ruda tarkibidagi foydali komponentni to'lig'icha ajratib olish boyitish fabrikasida texnologik jarayonlarning imkoniyatlariga bog'liq. [1; b. 87]
2-Rasm. Shaxta maydonining markaziy qismida panellar joylashuv
Sifatsizlanish sabablaridan yana biri bu qazish jarayonida lahim ostki burchaklarida foydasiz jinslarni qo'shilib ketishi evaziga yuzaga kelmoqda. Buning yaqqol tasvirini quyidagi chizmada ko'rish mumkin.
Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 9
educational, natural and social sciences IV ISSN 2181-1784
Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947
Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7
3-Rasm. Qazish jarayonida lahim ostki burchaklarida foydasiz jinslarni
qo'shilib ketishi.
XULOSA
Bajarilgan ilmiy tadqiqot ishlari va Tepaqo'ton tog'-kon majmuasidan qazib olingan foydali qazilmaning nobudgarchilik va sifatsizlanish sabablarini tizimli tahlil qilib quyidagilarni xulosa qildik.
1. Umumshaxta nobudgarchiligi o'z ichiga rudnikni to'lishidan saqlash uchun qoldirilayotgan doimiy saqlovchi selikda nisbatan qoldiriladigan nobudgarchilik hisoblanadi. Ular quyidagi seliklarga bo'linadi:
- Chuqur burg'ulangan skvajinalar yaqinidagi;
- Qiya stvollardagi saqlovchi seliklardagi nobudgarchilik.
2. Ekspluatatsion nobudgarchilikni hisoblashda tayyorlov lahimlari, qazish lahimi chegarasidagi, blok ichidagi kameralararo seliklar va boshqa aniqlashlardagi nobudgarchilik.
3. Qazib olinayotgan silvinit rudasini aralashuvi qazib olinayotgan qatlamning gipsometriyasi (burmalanganligi)ga, aralash tog' jinslarining qo'shilish kattaliklariga, qatlam qalinligiga, qatlamdagi tog' jinslarining qavatlar soniga bog'liq bo'lib kon ishlari natijalaridan kelib chiqib aniqlanadi.
4. Rudani bir panelda qazib olinishini hisobga olgan holda, qazib olingan silvinit rudasi sifati panelning shaxta maydonida joylashishiga bog'liq.
5. Ruda sifatining qisman o'zgarishi uni tashish vaqtida va yer yuzasida ruda omborida uyub taxlanganda sodir bo'ladi.
6. Ruda tarkibidagi foydali komponentni to'lig'icha ajratib olish boyitish fabrikasida texnologik jarayonlarning imkoniyatlariga bog'liq.
7. Sifatsizlanish sabablaridan yana biri bu qazish jarayonida lahim ostki burchaklarida foydasiz jinslarni qo'shilib ketishi evaziga yuzaga kelmoqda.
REFERENCES
1. ООО "Зумк-инжиниринг» Проект. Горнодобывающий комплекс Дехканабадского завода калийных удобрений на базе Тюбегатанского
месторождения калийных солей. Том 3. Горно-механическая часть. Книга 4.
310
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
VOLUME 2 | ISSUE 9 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
Проект горного отвода. Пояснительная записка и чертежи. 12.171-ПЗ-ГО. Пермь: 2008. 80-87 с.
2. A.S. Ismailov, F.M. Olimov. Qalin qatlamli konlarni qazib olishdagi nobudgarchilik va sifatsizlanishni tizimli tahlil hamda ilmiy tadqiq qilish. Niderlandiya xalqaro konferensiyasi «Development and innovations in science» 2-qism. 2022 yil 25 mart.
3. A.S. Ismailov, F.M. Olimov. Foydali qazilmalarni yer osti usulida qazib olishda nobudgarchilik va sifatsizlanish asoslari. Fransya xalqaro konferensiyasi International Conference on "Language and cultures: Prospects for Development in the 21st Century" 2022 yil 3 aprel.
